O bizcaíno[1] u basco occidental (en idioma basco, bizkaiera u mendebaldeko euskara) ye un "euskalki" u dialecto d'a luenga basca, tradicionalment dito bizcaíno. Parando cuenta d'o territorio en que se charra, ye mas precisa a denominación de basco occidental, porque cal tamién parar cuenta de que amás d'en Bizcaya, tamién se charra iste dialecto en as comarcas occidentals guipuzcuanas de l'Alto Deba y Debabarrena, amás d'en as localidaz d'Aramaio y Legutio a lo norte d'Alaba.
Más información BizcaínoBizkaiera ...
Cerrar
Amás o que estió lo basco d'Alaba yera clasificau adintro d'iste dialecto, igual que os repuis de basco trobaus en Burgos y La Rioja tamién presentaban carcateristicas d'iste dialecto.
A finals d'o sieglo XIX estió lo dialecto bizcaíno u occidental en o que se basó Sabino Arana ta creyar o suyo propio vocabulario y lo basco sabiniano u estándard empleagau extensament entre 1890 y 1937 mesmo por fablantes d'a resta d'os dialectos d'o basco, en contraposición con a resta de dialectos, debiu a que lo nacionalismo basco amaneixió en primeras en Bizkaia ta estendillar-se dimpués a la resta de territorios bascos.
Ye diferent de l'actual euskara batua u basco estándard, amaneixiu en os anyos 1960, basau en mayor mesura en os dialectos centrales: dialectos de Gipuzkoa, occident de Navarra y occident d'Iparralde. Hue continan como dialectos mas diferenciaus d'o euskara batua o mesmo dialecto bizcaíno, o dialecto soletán, o basco roncalés y o dialecto baixo navarro, istos zaguers bien "exoticos" u perifericos ta la resta de fablants d'o euskara batuaen no estar frecuents u comuns en os medios de comunicacion oficials ni poseyer tantos fablants como los dialectos guipuzcuano, bizcaíno, alto navarro u labortano.
Chunto con o dialecto soletán ye o dialecto mas diferenciau u distanciau d'a resta de dialectos centrals d'o basco y d'o mesmo euskara batua (adintro d'iste grupo de dialectos diferenciatos u perifericos sería tamién o dialecto roncalés, desapareixiu en 1991, y con muito vinclo u connexión con o dialecto soletán y o dialecto salacenco, gracias a la luenga historia de relacions d'as vals de todas dos versants d'o Perineu).
En o dialecto bizcaíno puet existir un vocabulario diferent de comarca a comarca, tamién d'un lugar enta atro (por eixemplo, en bels lugars a on se parla bizcaíno emplegan os verbos nahi = "querer" y gaizki = "mal", que son mas propios d'atros dialectos; tamien se fan servir istos verbos en o bizcaíno, encara no apareixcan en a lista d'abaixo, y os verbos mas emplegaus y muito mas habituals en bizcaíno sían gura = "querer" y txarto = "mal").[2] Aquí no citaremos mas que unas pocas y conoixitas parolas. En a web Hiztegia.net, adintro d'a sección "Herriz herri", existe a forma de consultar o vocabulario local de cada lugar. En istos zaguers anyos a persona que mas ha treballau y editau sobre iste tema ye Iñaki Gaminde.
- abade: mosen (en euskara batua y a resta de dialectos ye "apaiz").
- agorril: agosto.
- aitite/aittitte/aitxitxe: agüelo (en euskara batua ye "aitona").
- amaitu/ama(i)txu: rematar (en euskara batua como en atros dialectos l'habitual ye "amaitu", en Guipuzcua y Navarra tamién s'emplega "bukatu").
- amama: agüela (en euskara batua ye "amona").
- amata(t)u: amortar (en a resta de dialectos ye "itzali").
- artazi(a)k: estixeras.
- asau: luent (en a comarca d'Uribe Kosta)
- bagil: chunio.
- baltz: negro (en atros dialectos y euskara batua ye "beltz").
- bari(xa)ku: viernes.
- baso: mont (en atros dialectos significa "selva").
- batzar: reunión (en atros dialectos ye "biltzar").
- beilegi: amariello (en as resta de dialectos y euskara batua ye "hori").
- berba: parola (en os dialectos de Guipuzcua y Navarra ye "hitz", y en Iparralde ye "ele").
- berakatz: allo (en atros dialectos ye "baratxuri").
- domeka: domingo (en a resta de dialectos y en euskara batua ye "igande", en Guipuzcua , Navarra y Iparralde tamién s'emplega "jai eguna" = "día de fiesta").
- ederto: bien, buenament, comforme, exprisión que significa comformidat... literalmente significa "polidament" (en as resta de dialectos ye "ederki").
- edur: nieu (en atros dialectos y en euskara batua ye "elur").
- eguazten: miércols (en euskara batua ye "asteazken").
- egubakoitz: viernes (en a comarca de l'Alto Deba).
- eguen: chueves (en euskara batua ye "ostegun").
- ei: o verbo "gosar" de costumbre u habito (en as resta de dialectos ye "omen" u "ohi").
- erdu: venir (imperativo).
- ete: particula que se añade a la interrogaciones, con significado de duda o interrogacion, no tiene equivalente en castellano (en a resta de dialectos ye "ote").
- garagarril: chulio (en euskara batua ye "uztail").
|
- gatzatua: cuallata (en atros dialectos ye "mamia").
- gitxi: poco (en as resta de dialectos y en euskara batua ye "gutxi").
- gura/gure: querer, deseyar (tamién se fa servir en atros dialectos, pero en istos ye mas comun utilizar a parola "nahi").
- izara: sabana (tambien emplegato en dialecto guipuzcuán y euskara batua, manimenos, en Navarra y Iparralde s'usa a parola "maindire").
- izeko: tía (resto de dialectos y euskara batua "izeba").
- lorail: mayo (en euskara batua "maiatz").
- ilbaltz: chinero (euskara batua, "urtarril").
- ilen: lunes (en euskara batua "astelehen", en bellas zonas d'o dialecto bizcaíno tamiénn se fa servir astelen).
- indaba: chodiga (en atros dialectos "babarrun").
- jaramon: fer caso, parar cuenta, meter ficacio (en atros dialectos ye "arreta", "kasu"...).
- jezarri: posar-se (en a resta de dialectos ye "eseri").
- jausi: cayer-se (en atros dialectos ye "erori" u "amildu").
- jorrail: abril (en euskara batua es "apiril").
- kirikino: erizo (en dialecto guipuzcuán ye "triku" y en dialecto alto-navarro ye "sagarroi").
- karu: caro (en a resta de dialectos y en euskara batua ye "garesti").
- korta: cuadra (en euskara batua y atros dialectos son mas habituals as parolas "ukuilu", "tegi", "abeltegi", "barruki", "saltai"...).
- labandu: esvarar-se (en atros dialectos "labain").
- lantzean behin: de cabo cuan (en euskara batua y atros dialectos "noizean behin" u "noizbehinka").
- lapiko: olla (en euskara batua tambien ye "lapiko" u "eltze", ista zaguera parola ye emplegata tamién en atros dialectos).
- lar, larregi: masiau (en as resta de dialectos ye "gehiegi", "aski", "sobera").
- le(ge)z: como, igual que... (en atros dialectos "bezala").
- lei: chelo (en euskara batua y dialecto guipuzcuán, Iparralde y alto-navarro ye "izotz" u "jela"; encara que en bellas zonas de Navarra a o chelo tambien le'n dicen "horma").
- lepo: espalda (en euskara batua y atros dialectos es "bizkar", manimenos, a palabra "lepo" ye emplegata ta indicar o "cuello").
- lotu: aturar (en euskara batua y otros dialecto es "gelditu").
- madari: pera (en euskara batua, Navarra y Iparralde ye "udare", o dialecto guipuzcuan emplega "txerremen").
- mailuki: magoría (en euskara batua y resto de dialectos es "marrubi").
- mihin: luenga, parte anatomica (en euskara batua y resta de dialectos ye "mihi).
- martitzen: martes (en euskara batua es "astearte").
|
- mosu: cara (en euskara batua y resta de dialectos ye "aurpegi").
- motz: fiero/a (en euskara batua y resta de dialectos ye "itsusi", d'atra man a parola "motz" significa "curto/a").
- odoloste: morciella (en euskara batua y atros dialectos es "odolki").
- okela: pizca (en euskara batua ye valido tanto "okela" como "haragi").
- olgeta: chugar, fer a mofla (en euskara batua ye valido tanto "olgeta" como "jolastu", ista zaguera parola utilizata en a mayoria de dialectos).
- oratu: plegar, arribar (en atros dialectos ye "heldu").
- ortu: huerto (en euskara batua ye valido tanto "ortu" como "baratz", en a resta de dialectos ye "baratz").
- osatu: curar (en euskara batua ye valido tanto "osatu" como o emplegato en as resta de dialectos de "sendatu". En atros dialectos a parola "osatu" significa "replenar", "completar", "plenar"...).
- oste: dezaga, zaguera (en atros dialectos ye "atze").
- ostarku: arco de Sant Chuan (en atros dialectos s'utiliza "ostadar" u o poetico nombre d'"Erromako zubia", que significa "o puent de Roma").
- otu: ocurrir (en atros dialectos "bururatu").
- papar: peito (en euskara batua s'usa "bular" y "papar", en atros dialectos ye "bular", en éls "papar" significa "papada").
- paraje: amán (Uribe Kosta). En atros dialectos s'emplega "hurbil", "gertu"...
- pernil: pernil (en dialecto guipuzcuán y alto navarro ye "urdaiazpiko", en Iparralde s'emplega a parola "xingarra").
- sama: cuello (en resto de dialectos es "lepo").
- txarto: mal (en euskara batua se fa servir "gaizki" y "txarto", en el resto de dialectos se utiliza la palabra "gaizki").
- txiker: chicot (resta de dialectos d'Hegoalde "txiki", en Iparralde y localidaz de Navarra como Baztan, Luzaide, Zugarramuri u Urdazubi s'emplega "tipi").
- txilio: chilo (resta de dialectos "ohiu").
- udagoien: agüerro (euskara batua "udazken").
- uger egin: nadar (euskara batua y resta de dialectos "igeri egin").
- urre: amán (atros dialectos "hurbil", "gertu").
- urrin: luent (atros dialectos "urrun").
- uzki: ano , cul... (atros dialectos "ipurtzulo" u "ipurdi").
- zapatu: sabado (euskara batua "larunbata").
- zarama: vasuera (en atros dialectos "zabor" o "zakar").
- zelan: como (en atros dialectos "nola" u "zer moduz").
- zemendi: noviembre (en euskara batua "azaro").
- zerratu: zarrar (en euskara batua y resta de dialectos ye "itxi").
- zezeil: febrero (en euskara batua "otsail").
|
- En muitas ocasiones encara habiendo diferencias dialectals como por eixemplo txiker (bizcaíno), txiki (guipuzcuán, alto-navarro...) u tipi/ttipi (labortán, baixo-navarro, soletán, roncalés, salacenco, aezcoano...), todas ellas son validas en euskara batua, encara que o mas habitual ye veyer u acuitar a parola txiki, debito a o peso demografico d'os parlants d'os dialectos que fan servir dita parola.
- deutsat, deust, deusku = Le he, me ha, nos ha.
- Euskara batua: diot, dit, digu.
- jat(a), jak/n, jako, jaku, jatzu, jatzue, jake. = se me, se te (informal masculino/femenino), le, se te, se nos, se te (formal), se os, se les.
- Euskara batua: (zait, zaik/n, zaio, zaigu, zaizu, zaizue, zaie).
- Dinot, dino, dinogu, dinozu, dinozue, dinote = Digo, dice, decimos, dices, decis, dicen.
- Euskara batua: Diot, diok/n, dio, diogu, diozu, diozue, diote.
En el dialecto bizcaíno hay varios "castellanismos" que no existen en el resto de dialectos del euskara, ejemplos:
- Zerratu = Cerrar (en euskara batua y resto de dialectos "Itxi").
Castellanismos utilizados en el bizkaitarra en participios que en castellano acaban en -ado e -ido.
a) -ado > -au: pentsau ("pensar"), akabau ("acabar"), amenazau ("amenazar"). En euskara batua y otros dialectos: pentsatu / gogoeta egin (pensar), bukatu/amaitu ("acabar"), mehatxatu ("amenazar").
b) -ido > -idu: korrejidu ("corregir", sentidu ("sentir", mobidu/mogidu ("mover"). En euskara batua y otros dialectos: zuzendu ("corregir"), sentitu ("sentir"), mugitu ("mover").
Más información Dialectos d'o ...
Cerrar