Լիպեցկ

Լիպեցկ (ռուս.՝ Ли́пецк), քաղաք Ռուսաստանում (սկսած 1779 թվականից^[3]), Լիպեցկի մարզի վարչական կենտրոնը^[4]։ Ռուսական ամենամեծ ագլոմերացիաներից մեկն է և սև մետաղագործության ամբողջական ցիկլի^[5], արդյունաբերության, ագրոտեխնոլոգիական, ավիացիոն, առողջարանային կենտրոնը։ Բնակչությունը, 2019 թվականի դրությամբ, կազմում է 509 420 մարդ։ Հեռավորությունը մայրաքաղաք Մոսկվայից 450 կիլոմետր է, իսկ Վորոնեժից՝ 130 կիլոմետր^[6]։

Բնակավայր
Լիպեցկ
Դրոշ Զինանշան
Երկիր	Ռուսաստան
Համայնք	Lipetsk Urban Okrug?[1]
Ներքին բաժանում	Q4256733?, Q4333131?, Q4376062? և Q4426443?
Հիմնադրված է	1703 թ.
Առաջին հիշատակում	1709
Մակերես	330,15 կմ²
ԲԾՄ	160 մետր
Բնակչություն	▼496 403 մարդ (2021)[2]
Ժամային գոտի	UTC+3
Հեռախոսային կոդ	4742
Փոստային դասիչ	398000–398059
Պաշտոնական կայք	lipetskcity.ru​(ռուս.)
Լիպեցկ (Ռուսաստան)
Լիպեցկ Վիքիպահեստում

Լիպեցկը բնակչությամբ ամենամեծ քաղաքներից մեկն է^[7]․ ըստ բնակչության՝ Չենոզեմիեում զբաղեցնում է 2-րդ տեղը, Կենտրոնական դաշնային շրջանում՝ 5-րդը, իսկ Ռուսաստանում՝ 36-րդը։ Քաղաքը գտնվում է Վորոնեժի գետի վրա, անտառային գոտում, միջին ռուսական բարձրության վրա։ Ագլոմերացիոն և տարածաշրջանային կարևոր նշանակություն ունեցող ավտոտրանսպորտային հանգույց է, որը գտնվում է «Դոն» և «Կասպից» մայրուղիների միջև։ Ունի արդյունաբերական երկաթուղիների զարգացած ցանց։ Արդյունաբերական-արտադրական հատուկ տիպի տնտեսական գոտու կենտրոն է։ Ռուսաստանի ամենաերիտասարդ տարածաշրջանային կենտրոններից մեկը։

Ստուգաբանություն

1702 թվականին Վորոնեժ գետի վրա սկսվել է մետաղագործական գործարանների շինարարությունը։ Գործարանների ստեղծման ժամանակ առաջացած գյուղն սկսել է կոչվել Լիպսկի (հետագայում՝ Լիպեցկ) երկաթե գործարաններ․ անունը գալիս է Լիպովկա գետի անունից։ 1779 թվականին անվանել է Լիպեցկ^[8][9]։

Պատմություն

Առաջին բնակավայրեր

Ժամանակակից քաղաքի տարածքում եղած ամենահին բնակավայրերը ներկայացված են հնագիտական հուշարձաններով, ինչպիսիք են օրինակ՝ «Լիպեցկի ավերակատեղ» և «Լիպեցկյան լիճ»։ Վերոնշյալ երկու հուշարձաններն էլ այս պահին գրեթե ամբողջությամբ ավերվել են կառուցապատման հետևանքով։

Ըստ Լիպեցկի երկրաբաններից մեկի վարկածի^[10]՝ ժամանակակից քաղաքի տեղում գոյություն ունեցած սլավոնական բնակավայրը հիմնադրվել է դեռևս մոնղոլական ներխուժումից առաջ։ Այն գտնվել է մի ուղղաձիգ բլրի վրա, և հյուսիսից, արևմուտքից ու հարավից պաշտպանված է եղել անառիկ լանջերով։ Բնակավայրի կենտրոնում գտնվել է իշխանական տունը, իսկ դրա շուրջը՝ արհեստավորների։ Այլ հետազոտողներ այս վայրում հիշատակում են 19-րդ դարի մշակույթին բնորոշ բնաավայր^[11], որին բնորոշ չէին իշխանական իշխանության հզորացումն ու այլ հատկանիշներ։

Տարեգրություններում «Լիպովիչսկ» անունով^[12] քաղաքն առաջին անգամ հիշատակվում է 1283-1284 թվականներին՝ մոնղոլական լծի դեմ Ռուսաստանի պայքարի հետ կապված իրադարձությունների համատեքստում։ 1284 թվականին քաղաքը լիովին ավերվել է բասկակ Ախմատի կողմից և հետագա մի քանի հարյուրամյակների ընթացքում դրա մասին ոչ մի հիշատակում չկա։

Մի շարք հեղինակներ, պատմաբաններ, հնագետներ, վիճարկում են Լիպովիչսկի կապը ներկայիս Լիպեցկի հետ^[13]․ երկրագիտական աշխատանքներում հաճախ նման նույնացումներ չկան^{[14][15][16][17][18]}։ Քաղաքի պատմության այն աշխատություններում, որտեղ այս համատեքստում հիշատակվում է Լիպովիչյան իշխանության պատմությունը, սովորաբար բացակայում են Լիպեցկ քաղաքի հնագիտական հետազոտությունների տվյալները^[10]։

17-րդ դար։ Վայրի դաշտի բնակեցումը և առաջին քաղաքներ

Թաթար-մոնղոլական ժամանակաշրջանի ավարտը և հյուսիսարևելյան ռուսական հողերի համախմբումը հանգեցրել են Ռուսաստանի հարավային սահմանների աստիճանական յուրացմանը և վերաբնակեցմանը։

Մալիե Ստուդյոնկի Լիպսկիե գյուղը, որը գտնվել է ժամանակակից քաղաքի վայրում, առաջին անգամ հիշատակվել է 17-րդ դարի առաջին կեսին։ Նշվել է, որ մարդիկ այդ տարածքը բնակեցրել են «անորոշ ժամանակաշրջանում»՝ գաղթելով Ռյազանի երկրամասերից^[19]։ Վորոնեժ գետից ներքև ընկած բնակավայրերի հետ Ռոմանովների տոհմային կալվածքն էր։ Այդ ժամանակ բնակավայրերի մի մասը ստացել է մերձքաղաքային և ռազմական կարգավիճակ՝ դառնալով քաղաք։ 18-րդ դարում Սկոլսկ և Ռոմանով քաղաքները աստիճանաբար կորցրել են իրենց նշանակությունը և դարձել գյուղեր՝ 20-րդ դարում արդեն մտնելով քաղաքի կազմի մեջ^[20]։

Ենթադրվում է, որ 17-րդ դարի վերջից Մալիե Ստուդյոնկի Լիպսկիե գյուղի շրջանում սկսվել է երկաթի հանքաքարերի մշակումը, իսկ 1700 թվականից (այլ տվյալներով՝ 1703 թվականից)՝ Լիպեցկի երկաթի գործարանների շինարարությունը^[17]։

18-րդ դար։ Գործարանային հիմնական կարգավորում և քաղաքի կարգավիճակի ստացում

1703 թվականը Լիպեցկի հիմնադրման տարին է (քաղաքի օրը նշվում է հուլիսի 19-ին)։ Այն ժամանակ Լիպովկա գետի վրա՝ այն տեղում, որտեղ Լիպովկան միանում է Վորոնեժ գետին, ռուսական նավատորմի և բանակի կարիքների համար սկսվել էր երկաթագործական գործարանի շինարարությունը։ Հյուսիսային պատերազմի ժամանակ այդ գործարանը մեծ աջակցություն է ցուցաբերել։ Այդ ժամանակ գործարաններն էլ ավելի են մեծացել՝ այդ ժամանակ չուգունի ձուլման ծավալներով Ռուսաստանում զբաղեցնելով երկրորդ տեղը^[21]։

Այստեղ էր գտնվում Պետրոս I-ի ճամփորդական պալատը և մի շարք եկեղեցիներ։ Արտադրության արագ ընդլայնումը հանգեցրել է եզակի և խոշորագույն կառույցի՝ արհեստական լճակի կառուցման^[22]։ Պատերազմ ժամանակ գործարանները ռազմական նավատորմին ապահովել են թնդանոթներով, հրացաններով, ատրճանակներով, ռումբերով, իսկ խաղաղ ժամանակ գործարանները արտադրել են կաթսաներ, չուգուններ, թավաներ։

Առաջին անգամ սլոբոդայում բացվել են մասնավոր դարբնոցներ և հրահալոցային վառարաններ, բայց չդիմանալով մրցակցությանը՝ դրանք փակվել են։ Բացի երկաթաձուլական գործարաններից, այնտեղ եղել են կաշվիների, գուլպաների, գլխարկների գործարաններ։ Լիպեցկն ամբողջ մետալուրգիական համալիրի արտադրական-լոգիստիկ կենտրոնն էր^[23][24]։

1779 թվականի սեպտեմբերի 16-ին Եկատերինա II-ի հրամանով քաղաքի գործարանները պաշտոնապես ստացել են քաղաքի կարգավիճակ, որը, մտնելով Տամբովյան նահանգի կազմի մեջ, ստացել է Լիպեցկ անունը։ Քաղաքում եղել են գործարաններ և Դիկինսկի դաշտը։ Սոկոլսկի շրջանը լուծարվել է. այդ ժամանակ այստեղ բնակվել է մոտ 6 հազար մարդ։

1781 թվականի օգոստոսի 16-ին Լիպեցկին տրվել է սեփական զինանշանը․ Տամբովյան նահանգի զինանշանի տակ (փեթակ և երեք ոսկե մեղու) տարածվում է լորենի, որը խորհրդանշում էր քաղաքի անվանումը^[25]։ 1789 թվականին քաղաքը ստացել է իր առաջին գլխավոր հատակագիծը։

1789 թվականին քաղաքում հայտնվել է առաջին ուսումնական հաստատությունը՝ ժողովրդական փոքր ուսումնարանը։ 1791-1803 թվականներին կառուցվել է քաղաքի ամենաբարձր հուշարձանը՝ Սուրբ Ծննդյան տաճարը^[26]։

19-րդ դար։ Քաղաք-առողջարան և դեինդուստրացում

1787-1791 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի ավարտը կնքվել է Յսիի հաշտության պայմանագրով, որն ամրապնդել է ռուսական սահմանները Հյուսիսային Մերձսևծովյան տարածաշրջանում և Վորոնեժի նավաշինարարական գործարաննիներին աջակցելու անհրաժեշտությունը վերացել։ Այս փաստը վառելիքի համար օգտագործվող անտառների սպառման հետ միասին հանգեցրել է շրջանի կենտրոնում արտադրական կյանքի անկման։ 1795 թվականին Ռուսական կայսրության հարավում նոր, ավելի կատարյալ, չուգունի և պողպատի ձուլման տեխնոլոգիայով կոքսից նոր չուգուն և պողպատե ձուլակտորներ հայտնաբերելուց հետո, Լիպյան գործարանները, հնացած տեխնոլոգիական գործընթացով, որոնք չէին դիմանում մրցակցությանը, վերացվել են, իսկ սարքավորումների և աշխատողների հիմնական մասը տեղափոխվել է Լուգանսկի գործարան։ Գործարանների փակումից հետո քաղաքի արդյունաբերական զարգացումը դանդաղել է^[27]։

Գործարանի կարիքների համար կառուցված արհեստական լճակն առանձնանում էր ոչ միայն չափերով, այլ նաև ձկների բացակայությամբ։ Այդ փաստը նկատվել է տեղական բնակչության կողմից։ 1800 թվականին շրջանային Լիպեցկ քաղաքի բժիշկ Վանդերը բժշկական կոլեգիային տեղեկացրել է բուժիչ հատկությունների և տեղական հանքային ջրի բուժման դեպքերի մասին։ 1801 թվականից սկսած, աղբյուրի հայտնիությունը սկսել է աճել, հարևան նահանգապետարաններից սկսում էին այստեղ գալ՝ բուժվելու նպատակով։ 1803 թվականին տամբովի կառավարությունը սկսում էին խարխլել հանքային ջրհորի շուրջը գտնվող տարածքը, որտեղ տեղակայված էին երկաթե գործարանների ավերակները։ Կառուցվել է փայտե վրան և պատկերասրահ։ Հետագայում կատարված քիմիական վերլուծությունը ցույց է տվել հայտնի արևմտաեվրոպական առողջարանների ջրերի հետ հանքային ջրերի նմանությունը, 1805 թվականին մամուլում այս թեման ստացել է լայն լուսաբանումը։ Նապոլեոնյան պատերազմների և սոցիալական լարվածության պայմաններում Եվրոպայում առողջարանը բարձրագույն հասարակությունում հայտնիություն է ստացել՝ որպես ներքին անալոգային բելգիական սպա։ Մեկ տարի անց նախկին գործարանի տարածքում «անգլիական այգի» է բացվել, որը հետագայում կոչվել է «Ստորին այգի»։ Այգու մուտքը և առողջարանի վճարովի էին և անհասանելի էին շատ հասարակ մարդկանց համար^[28]։

1806 թվականին փայտե կառուցապատված Լիպեցկում մեծ հրդեհ է բռնկվել, որից հետո քաղաքի կառուցապատումն արդեն սկսել է իրականացվել գլխավոր հատակագծով, քարից ու աղյուսից՝ ուղիղ լայն փողոցներով ու շենքերով։ Կառուցվել են առողջարանային շենքեր, հյուրանոց, ժամանցի սրահ։ Պալատական փողոցում (այժմ՝ Լենինի փողոց) հայտնվել էին ազնվական և վաճառական առանձնատներ։ Քաղաքում Լիպովկի գետի տարբեր ափերի վրա գտնվում էին երկու հրապարակ՝ Կենտրոնական և առևտրային (տոնավաճառային)։ Ծայրամասային հատվածում գտնվում էր զբոսանքի համար նախատեսված «Վորոնեժի պուրակ» զբոսայգին։ Անհետացած այգու պատվին կրում էր Գուլբիշենի փողոց անունը։ Քաղաքի պարագծով գտնվում էին վալ, ռով և չորս դարպաս։ 1809 թվականին քաղաքի առաջին ճարտարապետն է դարձել հանքային ջրերի հանգստավայրի ճարտարապետ Ա. Սլավինսկին։ Նույն տարում այնտեղ կառուցվում է հանրային գրադարան, որի հատորների ընդամենը 3%-ն է գրված ռուսերեն լեզվով^[29]։ 1811 թվականին կառուցվել է Վերին (պալատական) այգին։

1820 թվականին քաղաքն այցելել է Ալեքսանդր I-ը։ Նրա պատվին առողջարանային շենքում կազմակերպվել են պարահանդեսներ, որոնք շուտով ավանդույթ են դարձել այստեղ ժամանող ազնվականների շրջանում։ Առողջարանային դահլիճի բեմի վրա բեմադրություններ ու հրավառություններ էին կազմակերպվում, քաղաք են այցելում կայսրության ողջ տարածքում հայտնի երաժիշտներ ու դերասաններ, իսկ 1837 թվականին թագաժառանգ Ալեքսանդր II-ը։ 1839 թվականին հանքային ջրերով բուժված պետերբուրգյան վաճառականի պատվերով կառուցվել է Պետրոս I-ի կոթողը^[30]։

1862 թվականին քաղաքում հաշվվում էր 834 բակ՝ 11659 բնակչությամբ (6072 արական սեռի և 5587՝ իգական)։ Քաղաքում գտնվել են 8 ուղղափառ եկեղեցի, 3 ուսումնարան (գավառական, հոգևոր և ծխական), հիվանդանոց և փոստային կայան։ Գործում էին երեք տոնավաճառներ և հինգ գործարաններ (երկու օճառագործի, երկու մոմակալների, սալոտոպային)^[31]։ Ավելի ուշ, 1863 թվականին կառուցվել է գինու գործարան, որը հետագայում դարձել է ամենամեծ գործարանը։ 1858 թվականից մինչև 1972 թվականը ապագա Տրակտորաշինարարների գյուղի տարածքում գոյություն է ունեցել Լիպեցկի եգերյան ուսումնարանը։

1868 թվականից մինչև 1869 թվականը քաղաքի միջով անցնում է Ելեցկո-Գրյազինսկի երկաթուղին, կառուցվել է «Լիպեցկ» կայանը, և իր ուղևորներով հայտնի (Ի. Ա. Բունինից մինչև Գ. Վ. Պլեխանով) Գրիազինսկի երկաթուղային հանգույցը^[32]։

1869 թվականին լույս է տեսել առաջին քաղաքային թերթը՝ «Լիպեցկի ամառային թերթիկը», որտեղ լուսաբանվում էին տեղական նորությունները և հրապարակվում էին գովազդային առաջարկություններ^[33]։

1870-ական թվականներին առողջարանային ծառայությունների պրոֆիլն ընդլայնվել է՝ հայտնվել են ցեխաբուժություն (բուժիչ ցեխը արդյունահանել էին Պետրովի լճակ հատակից), տորֆաբուժություն (երկաթե տորֆ հայտնաբերվել է Ստորին այգու տարածքում) և կումիսաբուժությունը։ Առողջարանային քաղաքն այդ պահին գրավել է ոչ միայն ազնվականության աշխարհիկ հասարակությանը, այլև ազգագոհների թվիմ քաղաքական բոհեմին։ 1879 թվականին այստեղ տեղի է ունեցել «Երկիր և կամք» միավորման և մի շարք այլ ժողովրդական կազմակերպությունների համագումարը, որտեղ քննարկվել են պայքարի ահաբեկչական և քաղաքական մեթոդները, այդ թվում՝ Ալեքսանդր II-ի դեմ մահափորձի կազմակերպումը։ Այդ օրերի հիշատակին Ստորին այգում հետագայում կանգնեցվել է ազգագոհերի հուշարձան։ Հատկանշական է, որ համագումարի աշխատանքներին չի մասնակցել Գ. Վ. Պլեխանովը՝ ծնված Լիպեցկի շրջանում, որն այդ ժամանակ ավելի մեղմ դիրքորոշում ուներ։ Հենց Լիպեցկում ձևավորվել է «Ժողովրդական կամք» կազմակերպությունը^[34][35]։

Չնայած առողջարանի փառքին և «եվրոպական» ոճով կառուցված գեղեցիկ առեևտրական ճարտարապետությամբ քաղաքներից քաղաքներից մեկին, դեռ շարունակում է պահպանվել արդյունաբերությունը։ Երկաթե գործարանների նախկին տարածքում եղել է Միլովանով եղբայրների ձուլման փոքր գործարան^[36]։

Արդյունաբերության վերածնունդ և սոցիալական ցնցումներ

Նախահեղափոխական պատմություն

Արդյունաբերական քաղաքի վերածնունդը մեկնարկել է 19-րդ դարի վերջից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը, երբ, երկաթուղային շինարարության ընդլայնման հետ կապված, ռուսական և օտարերկրյա ձեռնարկատերերը որոշել էին կրկին օգտագործել Լիպեցկի մոտ գտնվող հանքավայրերը։ Այդ ժամանակ քաղաքում աշխատում էին ծխախոտի, ճակնդեղի, կաշվի, գինեգործական, օճառի, շաքարի և երկու չուգունի ձուլման գործարաններ։ Այդ ժամանակվա կրթական հաստատությունների թվում հայտնի էին կանանց վարժարանը և իսկական ուսումնարանը։ Համառուսաստանյան մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ քաղաքում այդ պահին ապրել են 20 հազարից մի քիչ ավելի մարդ, ընդ որում բնակչության մեծ մասը (63 %) անգրագետ էր։

1899 թվականին, ազնվական և հողատեր, ստատի խորհրդական Ա. Մ. Կոժինը սկսել է հողի հետգնման և ռուս և օտարերկրյա կապիտալիստների շինարարության մետալուրգիական գործարանի հետ բանակցություններ։ Շուտով պլանները պետք է իրագործվեին, քանի որ 1899 թվականի հունվարի 28-ին Բելգիայի Լյեժե քաղաքում ստեղծվել էր Տամբովի անանուն լեռնային և մետաղագործական ընկերությունը։ 1902 թվականին բելգիական բյուջեի մասնակցությամբ ավարտվել է երկու դոմենային վառարանների շինարարությունը, որոնք սկիզբ են դրել «Ազատ բազե» մետալուրգիական գործարանի աշխատանքին, որը 1902 թվականի հուլիսի 15-ին արտադրել է առաջին չուգունը։ Արդեն առաջին տարիներին ձեռնարկությունը խնդրահարույց է դարձել. գործարանը դադարեցրել է աշխատանքը, բանվորները հեռացվել են աշխատանքից, իսկ բաժնետիրական ընկերությունը ներքաշվել է լուրջ ճգնաժամի մեջ։

1905-1907 թվականների հեղափոխության իրադարձությունները նաև չեն շրջանցել արդյունաբերական Լիպեցկը։ 1903 թվականին քաղաքում հայտնվել է է Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական կուսակցության առաջին մասնիկը, որը կապեր է հաստատել արտադրական կոլեկտիվների հետ։ Հեղափոխության տարիներին այստեղ տեղի են ունեցել բանվորների ելույթներն ու հանրահավաքները, 1906 թվականին կուսակցական խմբի գործունեության արդյունքում տեղի են ունեցել հացթուխների, երկաթուղայինների, կաշվի և կրաքարի գործարանների աշխատողների գործադուլները^[37]։

1909 թվականի փետրվարի 12-ին քաղաքում հայտնվել է առաջին գիտա-լուսավորչական և երկրագիտական հասարակությունը՝ «Լիպեցկի Պետրովսկի գիտական և գործնական գիտելիքների տարածման հասարակություն» անվանմամբ։ Այն իր մեջ ներառել է թանգարան, գրախանութ, գրադարան, ընթերցասրահ։ Լիպեցկի հանգստավայրը (Ստորին այգին դրա հետ միասին) այդ տարիներին կապիտալ վերանորգվել են, և ստացել երկու բարձր մրցանակներ (գրան պրի բելգիական Սպա քաղաքի ցուցահանդեսում և Սանկտ Պետերբուրգի համառուսական հիգիենիկ ցուցահանդեսում ճանաչման ամենաբարձր աստիճան)։ 1913 թվականին քաղաքում առաջինը էլեկտրականություն է ստացել առողջարանը։

1910 թվականից մինչև 1911 թվականն Էրվերի գլխավորությամբ բելգիացի գործարարները գնել են նախկին սեփականատերերի այրված բաժնետոմսերը և վերսկսել Բազե գործարանի աշխատանքները։ Ձեռնարկության աշխատողների դրությունը շատ ծանր էր։ Սուր կանգնած էր վառելիքի խնդիրը։ Աշխատանքի դիմաց տրվող վարձատրությունը բավականին ցածր էր, տուգանային համակարգը՝ խստագույն, բարձր էր տրավմատիզմը և վարչական կամայականության աստիճանը։ 1912 թվականին քաղաքում դասավորվել է ուժեղագույն դասային շերտավորման պատկերը։ Այգիներով և զբոսայգիներով հարուստ առևտրական թաղամասերը, որոնք ապահովված էին էլեկտրականությամբ և ջրատարով, հարևանում էին աշխատանքային և գյուղական ծայրամասերում առանց ջրի մատակարարման (դա բերում էին ձիերի օգնությամբ) և լույսի սովորական խրճիթների և բարաքների հետ։ Նույն թվականին Բազե գործարանում տեղի է ունեցել առաջին համընդհանուր գործադուլը և վարչակազմը որոշում է ընդունել զիջումների գնալ։ Բողոքը գլխավորողները հեռացվել էին աշխատանքից։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին քաղաքում մետալուրգիական արտադրությունն անցել է ռազմական տնտեսության։ Զարգացել է նաև ավիաշինությունը։ 1916 թվականին բացվել են ֆրանսիական «Morane-Saulnier» տեսակի աերոպլանների հավաքման արհեստանոցներ։ Մինչ հեղափոխությունը նրանցում հավաքվել են 5 թռչող սարք։ Տարին հագեցած էր քաղաքի կյանքի համար. բացվել էր առաջին կինոթատրոնը՝ «Ունիոն» անվանմամբ։ Եղել էին նաև մասնավոր «սինեմատոգրաֆներ», օրինակ՝ «Մոդեռնը»։

Շուտով քաղաքը ծածկվել էր 1917 թվականի փետրվարյան հեղափոխության իրադարձություններով։ 191-րդ գնդի զինվորների միջև պառակտում և ընդվզում է տեղի ունեցել։ Նրանց մեծ մասը պաշտպանել է բռնապետության տապալումը։ Փետրվարին Լիպեցկի բանվորները զինաթափել են ոստիկանությանը և ազատել բանտարկյալներին, աճել է Բազե գործարանի, հանքավայրերի և մի շարք այլ քաղաքային ձեռնարկությունների աշխատակիցների միջև քարոզչությունը։ Մարտին ստեղծվել է Բանվորների և զինվորական պատգամավորների տեղի խորհուրդը։ Ապրիլին տեղի է ունեցել զանգվածային ցույց, որն իր մեջ ներառել է երթ ամբողջ քաղաքով և հին ռեժիմի խորհրդանշական հուղարկավորություններ։ Քաղաքի գլխավոր հրապարակում «Մարսելեզայի» հնչյունների ներքո այրվել է սև դագաղը՝ «Ռոմանովների տան հավերժական անեծքը» գրությամբ։

Մայրաքաղաքում Հոկտեմբերյան ապստամբության հաղթանակից հետո, Լիպեցկում շարունակել են գործել ժամանակավոր կառավարության բոլոր հաստատությունները։ Դեկտեմբերին նախագահության վերընտրություններից հետո Լիպեցկի խորհուրդը հռչակել է Խորհրդային իշխանությունը։

Հեղափոխությունից հետո

Քաղաքում 1918 թվականին ստեղծվել է ավիակենտրոն, վեց հանրապետական ավիաջոկատներից մեկի բազան, «Իլյա Մուրոմեց» ծանր ռմբակոծիչների էսկադրան^[38]։

Քաղաքացիական պատերազմի վերջին տարիներին քաղաքում խաղաղ կյանք է սկսվել և վերսկսվել է մշակութային գործունեությունը։ 1921 թվականին բացվոել է դրամատիկական թատրոն, իսկ 1922 թվականին սկսվել է Լիպեցկի քաղաքային խորհրդի աշխատանքը։ Սկսվել է խորհրդային ինդուստրացման շրջանը։ 1923 թվականին վերսկսել է Բազե գործարանի գործունեությունը, որը հետագայում ժողովրդավարական վերափոխումների և ազգայնացման պատվին վերանվանվել է «Ազատ բազե» գործարան։ 1925 թվականին նրա հետ միավորվել է «Հոկտեմբերյան հեղափոխություն» չուգունի ձուլման գործարանը (այդ ժամանակ Միլովանովների նախկին գործարանի տեղում գտնվող)։ Առաջին տարիներին հիմնականում զբաղվել է խոհանոցային ձուլմամբ, և միայն 1927 թվականին է սկսել արտադրել չուգուն։ 1924 թվականին բացվել է Լիպեցկի զանգվածային շինարարության կարիքների համար ջեռուցման մարտկոցների արտադրության չուգունի ձուլման գործարանը, որը 1931 թվականին վերանվանվել է «Լիպեցկի ռադիատորային գործարան»։

Լիպեցկը շարունակել է զարգանալ որպես ավիացիոն կենտրոն։ 1923 թվականին նախկին գինեգործական գործարանի տարածքում ստեղծվել է խորհրդային ավիադպրոց։ Այն զբաղվել է խորհրդային ավիատորների նոր սերնդի ուսուցմամբ, սակայն գոյություն ունեցող գիտելիքները, տեխնոլոգիաները և ֆինանսական միջոցները բավարար չեն եղել, ինչի պատճառով որոշում է ընդունվել 1925 թվականին խորհրդային-գերմանական գաղտնի ավիացիոն դպրոցի կառուցման մասին։ Հետազոտական աշխատանքների համար բոլոր սարքավորումների և նյութերի (որոնք հաճախ արտասահմանից գաղտնի էին գալիս) ծախսերը մարել է գերմանական կողմի հաշիվը։ Հիտլերի իշխանության գալուց հետո գերմանական դպրոցը փակվել է, իսկ նրա տեղում 1934 թվականին բացվել է ռազմաօդային ուժերի բարձրագույն թռիչքային-տակտիկական դպրոց։

Շարունակվել է ինդուստրացումը։ 1928 թվականին բացվել է Լիպեցկի մսի կոմբինատը, Լիպեցկի կրաքարային գործարանը, իսկ 1929 թվականին սկսվել է Լիպեցկի սիլիկատային գործարանի կառուցման աշխատանքները։ «Վորոնեժի պուրակ» այգու տեղում կառուցվել է «Մեխանիկական գործարան», որը հանդիսանում էր քաղաքում առաջին մեքենաշինական ձեռնարկությունը։ Գործարանը 1933 թվականին վերանվանվել է Վերանորոգա-տրակտորային։ Սկզբնապես թողարկել է դիզելային և գյուղատնտեսական տեխնիկայի շարժիչներ, իսկ անվանափոխվելուց հետո՝ հաստոցներ^[39]։

1929 թվականից մինչև 1931 թվականը քաղաքն ընդգրկել է միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատությունների զանգվածային բացման ալիքը։ Սկսվել էին բացվել արդյունաբերական տեխնիկումը, բժշկական և մանկավարժական ուսումնարանը։ Ուսումնական հաստատությունները քիչ էին, քանի որ քաղաքը 1928 թվականից ընդամենը հանդիսացել է Կենտրոնա-սևահողային մարզի, իսկ 1936 թվականից՝ Վորոնեժի շրջանային կենտրոնը։

1931 թվականին ձախ ափում հիմնադրվել է Նովոլիպեցկի մետաղագործական գործարանը (ՆԼՄԳ, այժմ՝ Նովոլիպեցկի մետաղագործական կոմբինատ՝ ՆԼՄԿ), որն իր գործունեությունը սկսել է ծավալել 1934 թվականի նոյեմբերի 7-ից։ Այս ձեռնարկության կառուցումը Լիպեցկի պատմության մեջ բեկումնային է դարձել։ Հենց Նովոլիպեցկի մետաղագործական կոմբինատն է Լիպեցկին բերել արդյունաբերական կենտրոնի համաշխարհային փառքը։ 1930-ական թվականներից Լիպեցկը կանաչի մեջ խեղդվող փոքրիկ քաղաքից վերածվել է Սևահողի մարզի խոշոր արդյունաբերական կենտրոններից մեկի։ Շինարարության համար նախատեսված հիմնական հրապարակ է դարձել Նովոլիպեցկ բնակավայրը։ Այդ ժամանակ այն այլ քաղաքային բնակավայրերից ավելի արագ էր զարգանում, և 1950-ական թվականներին այստեղ ստեղծվել է քաղաքի մոնումենտալ շենքերի առավել տպավորիչ անսամբլը։ 1932 թվականից մինչև 1936 թվականը քաղաքի ձախ ափի ծայրամասում կառուցվել է երկրորդ մեքենաշինական ձեռնարկությունը՝ «Ստանկոստրոյ» ձուլաման-մեխանիկական գործարան (սկզբնապես 1929 թվականին մտահղացված է եղել որպես տրակտորային, սակայն 1936 թվականին անցել է պաշտպանական արդյունաբերություն), մոտակայքում տեղակյաված է եղել սոցիալական կրթության ինֆրակառուցվածքով բանվորական բնակվայրը։

1933 թվականին քաղաքի կենտրոն հետ աշխատանքային տարածքաների, առողջարանի և երկաթուղային կայարանի կապի համար քաղաքում հայտնվել է ավտոբուսի հասարակական տրանսպորտը, որը սկզբնապես ունեցել է 3 ավտոբուս^[40]։

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներ ու Ստալինյան դարաշրջանի ավարտ

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Լիպեցկի օդանավակայանը և պաշտպանական կարիքների համար աշխատող Բազե գործարանը ռմբակոծությունների են ենթարկվել, որոնք ընթացքում զոհվել է 328 խաղաղ բնակիչ^[41], մոտ 6000-ը պատերազմից տուն չի վերադարձել։ Լիպեցկի առողջարանի տարածքում տարհանման հիվանդանոցներ են կառուցվել։ Պատերազմի տարիներին քաղաքում ընդհանուր առմամբ գործել են մինչև 40 հիվանդանոց։ Հիվանդանոցներում շատ մահացածներ թաղվել են Եվդոկիևյան գերեզմանոցում։ Բնակչությունն աշխատանքային մեղավորություն էր կրում և մոբիլիզացվել էր պաշտպանական կառույցների շինարարության համար, տարհանվածների ներհոսքի պատճառով չի բավականացրել բնակման համար նախատեսված տարածքը։ 1941 թվականից մինչև 1942 թվականը, իսկ դրանից հետո մինչև պատերազմի ավարտը սարքավորումները, մի քանի արտադրամասեր և ՆԼՄԶ-ի դոմենային վառարանը տեղափոխվել են Չելյաբինսկ և ետ չեն վերադարձվել։ «Ստանկոստրոյ» գործարանի արտադրական հաստատությունների մի մասը տարհանվել է Քասլի քաղաք (Չելյաբինսկի մարզ) և ավելի ուշ ևս մեկ անգամ Մոսկվայի Վոյկովի անվան գործարան։

Ընկերություններն անցել էին պաշտպանական պատվերների, այդ տարիների քարտեզներում կարելի է նկատել, թե ինչպես են արդյունաբերական գոտիները ծածկվում միաբևեռ երկաթուղիների ցանցով^[42]։ Արտադրել են ականներ, ռնակներ, պարկուճներ, կրակայրիչ բրիկետներ, խրամատային վառարաններ, ականանետների համար նրբաններ, դահուկներ, ԲԳԿԲ-ի համար նախատեսված սահնակներ^[43]։ Նվիրատվությունների շնորհիվ կառուցվել են «Լիպեցկի բոլշևիկ» և «Լիպեցկի կոմսոմոլեց» ռազմական ինքնաթիռները, որոնք փոխանցվել են օդաչու Սերգեյ Լիտվինին (նրա պատվին քաղաքում փողոց կա), որոնցով նա հետագայում ոչնչացրել է 19 թշնամական ինքնաթիռ՝ ստանալով Խորհրդային Միության հերոսի կոչում։ Այն ժամանակ գաղտնի № 61 գործարանը՝ «Ստանկոստրոյը» զբաղվել է տանկային տեխնիկայի վերանորոգմամբ։ 1942 թվականին դրա հիման վրա Կատուկովի (նրա անունով նաև փողոց է անվանվել) հրամանատարությամբ կազմավորվել է առաջին տանկային կորպուսը։ 1943 թվականին «Ստանկոստրոյի» բազայում ռեկորդային կարճ ժամանակահատվածում կառուցվել է Լիպեցկի տրակտորի գործարանը (այժմ՝ «Լիպեցկի տրակտոր» գործարան)։

Հետպատերազմյա առաջին տարիներին արդյունաբերությունը ինտենսիվորեն վերականգնվել է, կառուցվել են արտադրական հաստատություններ, 1949 թվականին սկսել է աշխատել Նովոլիպեցկի ջէկը։

1947 թվականին մեկնարկել է Լիպեցկի տրամվայի առաջին գիծը, որի երթուղին ամբողջությամբ տեղակայված էր ձախ ափին՝ «ԼՏԶ - Սպիրտի գործարարան» վերջնական կանգառներով^[44]։ Հետագայում № 1 երթուղին գետի երկայնքով կապել է երկու ափերը՝ 3-րդ հատվածից ձգվելով մինչև հեղափոխության հրապարակ։ 1952 թվականին երկար շինարարությունից հետո գործարկվել է Կոյուղու խողովակների կառուցման գործարանը։

1949 թվականին մանկավարժական ուսումնարանը կազմավորվել է քաղաքի առաջին բուհը՝ Լիպեցկի մանկավարժական ինստիտուտը^[45]։

Մարզկենտրոն և ժամանակակից պատմություն

Խորհրդային արդյունաբերական կենտրոն

Ճգնաժամ, կապիտալիզմի վերելք և նոր զարգացում

1990-ականների սկզբին՝ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, քաղաքում շատ արդյունաբերական ձեռնարկություններ ընկել են անախորժությունների մեջ, զանգվածային բնույթ են ստանում աշխատավարձերի չվճարելը։ Չնայած դրան քաղաքի զարգացումը շարունակվել է. 1993 թվականին սկսվել է «Սթինոլ» սառնարանների արտադրության գործարանի աշխատանքները, իսկ 1996 թվականին քաղաքում բացվել է Պետրոս I-ի երկրորդ հուշարձանը, որը դարձել է քաղաքի կենտրոնի կարևոր տեսարժան վայրը։

2002 թվականից մինչև 2005 թվականը տեղի է ունեցել տրամվայի տրանսպորտի կրճատում. ոչնչացվել են Պետրովի կամրջի (կենտրոնից մինչև ՆԼՄԿ ուղղությամբ), Բազեի ուղղությամբ, Նեդելինայի և Գագարինի փողոցների, ինչպես նաև կենտրոնի (Կառլ Մարքսի հրապարակ) ճանապարհները, փակվել են ութ երթուղիներ և ձախափնյա առաջին դեպոն։ 2004 թվականի աշնանը հայտնի է դարձել քաղաքի կարևորագույն գործարանի՝ ԼՏԶ-ի սնանկ ճանաչվելու փաստը։ «Սթինոլ» գործարանի իտալացի սեփականատերերն այդ տարի կառուցել են «Indesit» լվացքի մեքենաների գործարանը։ 2005 թվականին պայթեցվել է «Յուբիլեյնի» մարզադահլիճը (երկու տարի անց այդ շրջանում կառուցվել է «METRO» առևտրային կենտրոնը և գետի մոտ հետիոտնային գոտի «Նաբերեժնայա» լողափով)^[46]։ Քաղաքի կենտրոնը փոխում է տեսքը՝ 2006 թվականին կառուցվել է Պետրոս Մեծի հրապարակի լուսավորվող շատրվանը և 2007 թվականին՝ Պետրովի գավառում կասկադային շատրվանը։ 2008 թվականին իտալացի դեսպան Վիտտորիե Կլաուդիո Սուրդոյի մասնակցությամբ հանդիսավորությամբ բացվել է «Լիպեցկ» հատուկ տնտեսական գոտին, որն օտարերկրյա կապիտալի համար արտոնություններով արտադրական շրջան էր։

Ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագիր

Աշխարհագրական դիրք

Վորոնեժ գետը Լիպեցկում

Քաղաքը տեղակայված է չափավոր գոտու անտառային շրջանում՝ Միջին ռուսական բարձրության և Օկա-Դոնյան հարթավայրի սահմանին, Վորոնեժ գետի միջին հոսանքի երկու ափերին, Ռուսաստանի մայրաքաղաք Մոսկվայից 428 կմ հարավ-արևելք։ Լիպեցկի երկաթուղային կայարանից մինչև Մոսկվայի երկաթուղային կայարանն ընկած հեռավորությունը կազմում է 504 կմ։ Քաղաքի կենտրոնի բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է մոտավորապես 160 մ։ Քաղաքի պատմական կենտրոնը գտնվում է Կամենի լոգի բլուրների շուրջ և Լիպովկ գետի Վորոնեժ թափվելու ստորին հոսանքում, աշխարհագրական կոորդինատներն են 52,605°N 39,597°E (Հեղափոխության հրապարակ)^[47]։

Հարևան բնակավայրեր
Նովոմոսկովսկ ~ 221 կմ Տուլա ~ 253 կմ Կալուգա ~ 354 կմ Մոսկվա ~ 400 կմ Սանկտ Պետերբուրգ ~ 1092 կմ	Ռյազան ~ 243 կմ Վլադիմիր ~ 466 կմ Յարոսլավլ ~ 656 կմ	Սարանսկ ~ 537 կմ Նիժնի Նովգորոդ ~ 559 կմ Ուլյանովսկ ~ 720 կմ Կազան ~ 908 կմ
Ելեց ~ 78 կմ Օրյոլ ~ 264 կմ Բրյանսկ ~ 387 կմ Գոմել ~ 648 կմ Մինսկ ~ 924 կմ		Տամբով ~ 133 կմ Պենզա ~ 422 կմ Սամարա ~ 818 կմ
Կուրսկ ~ 304 կմ Բելգորոդ ~ 370 կմ Խարկով ~ 445 կմ Սումի ~ 452 կմ Կիև ~ 770 կմ	Վորոնեժ ~ 120 կմ Լուգանսկ ~ 536 կմ Ռոստով-նա-Դոնու ~ 674 կմ Դոնեցկ ~ 674 կմ Կրասնոդար ~ 957 կմ	Սարատով ~ 517 կմ Վոլգոգրադ ~ 631 կմ Աստրախան ~ 1045 կմ Օրենբուրգ ~ 1193 կմ

Քաղաքը հյուսիսից հարավ ունի 22 կմ ձգվածություն, իսկ արևմուտքից արևելք՝ 27 կմ։

Ժամանային գոտի

Լիպեցկի ժամային գոտին Ռուսաստանի Դաշնության քարտեզի վրա

Լիպեցկը գտնվում է մոսկովյան ժամանային գոտում։ UTC-ի հանդեպ կիրառվող ժամանակի տեղահանումը կազմում է +3:00^[48]:

Ըստ կիրառվող ժամանակի և աշխարհագրական երկայնության^[49]` Լիպեցկում միջին արևային կեսօրը լինում է 12:22-ին:

Կլիմա

Կլիման չափավոր մայրցամաքային է։ Չնայած նրան, որ Լիպեցկը գտնվում է Բեռլինի և Ամստերդամի լայնությունը, ձմեռն այստեղ լինում է ձյան կայուն ծածկույթով, հունվարի միջին ջերմաստիճանը՝ −7.3 °C: Տաք ամառով, հուլիսի միջին ջերմաստիճանը՝ մոտ +20 °C: Տարեկան թափվում են մոտ 500 մմ տեղումներ, առավելագույնը՝ հուլիս ամսին։

2008 թվականից մինչև 2009 թվականը ձմեռային միջին ջերմաստիճանը Լիպեցկում գրանցվել է -5 °C^[50]: Այս ցուցանիշը տարբերվում է բազմամյա նշումները՝ +3.2 աստիճանով։ Այդ ձմեռների ընթացքում տեղացած տեղումների քանակը միջինից քիչ էր։ Սակայն 2009-2010 և 2010-2011 թվականների ձմեռները եղել են միջինից սառը։

Ջերմաստիճանի և տեղումների տարեկան միջին ցուցանիշները Լիպեցկի (1961-1990 թթ.)
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	տարին
միջին առավելագույնը (°C)	−6,5	−5,5	0,4	11,9	20,2	23,5	24,8	23,7	17,6	9,4	1,6	−3,3	9,8
միջին ջերմաստիճանը (°C)	−9,7	−9	−2,9	7,2	14,5	17,9	19,5	18,2	12,6	5,7	−0,9	−6,1	5,6
միջին նվազագույնը (°C)	−12,9	−12,6	−6,3	2,6	8,8	12,4	14,2	12,7	7,7	2,0	−3,5	−8,9	1,4
տեղումների քանակը (մմ)	38	30	31	37	49	62	71	54	51	43	51	50	567
Աղբյուր՝ Ռուսաստանի հիդրոմետկենտրոն

Ջերմաստիճանի և տեղումների տարեկան միջին ցուցանիշները Լիպեցկի (1981-2010 թթ.)
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	տարին
միջին ջերմաստիճանը (°C)	−7,3	−7,8	−2,4	7,1	13,7	17,8	19,7	18,2	12,4	5,9	−1,4	−6,1	5,8
Աղբյուր՝ Ռուսաստանի հիդրոմետկենտրոն

Կարգավիճակ և վարչատարածքային միավոր

Բացի մարզային կենտրոնի գործառույթներից, քաղաքը նաև Լիպեցկի շրջանի վարչական կենտրոնն է^[51][52][53]։

Լիպեցկի մարզպետարան

Ժամանակակից սահմաններում Լիպեցկի տարածքը 330,15 կմ² է։

Վարչական բաժանում

Քաղաքը բաժանված է 4 տարածքային շրջանի․

Անվանում	Համառուսաստանյան կոդ
Լևոբրեժնի	42401365
Օկտյաբրսկի	42401368
Պրավոբերեժնիյ	42401370
Սովետսկի	42401375

Միկրոշրջաններ և փողոցներ

Տարածքային շրջանները ներառում են պատմականորեն ձևավորված թաղամասեր (պատմական շրջաններ), այդ թվում, նախկին բնակավայրեր։ Նաև կառուցվում են նոր միկրոշրջաններ անվանական անուններով («Աստղային», «Ելեցկի», «Ունիվերսիտսկի», «Օկտյաբրսկի»)։ Հիմնական (պրավոբերեժնայա) մասը քաղաքի բաժանվում է (բացի հին եռամսյակային կառուցապատման կենտրոնը) 33 համարային բնակելի թաղամասերի։ Որոշ համարային միկրոշրջաններ ունեն այլընտրանքային անուններ։ 17-րդ «Հյուսիսային», 30-րդ և 31-րդ «Հաղթանակ», 32-րդ և 33-րդ «Եվրոպական»։

2012 թվականի դրությամբ Լիպեցկում կա 739 փողոց (այդ թվում՝ 3 պողոտա, 111 նրբանցք, 23 հրապարակ, 20 երթևեկություն, 2 բուլվար, 5 մայրուղի, ինչպես նաև կարգավիճակին հավասար 4-րդ թաղամասի փողոցներ և 3 ավան)։

Բնակչություն

Բնակչության 1897-2021 թվականների վիճակագրություն

Տարի Բնակչություն 1897 17 000 մարդ [54] 1926 21 000 մարդ [54][55] 1939 67 000 մարդ [54][55] 1959 157 000 մարդ [54][55] 1970 289 000 մարդ [54][55] 1973 327 000 մարդ [55] 1979 396 000 մարդ [54] 1987 465 000 մարդ 1992 463 300 մարդ [54] 1997 477 000 մարդ [56] 1998 478 000 մարդ [57] 2009 502 535 մարդ [58] 2010 508 887 մարդ [59] 2011 508 890 մարդ [60] 2012 508 066 մարդ [61] 2013 509 098 մարդ [62] 2014 509 719 մարդ [63] 2015 510 152 մարդ [64] 2016 510 020 մարդ [65] 2017 510 439 մարդ [66] 2018 509 735 մարդ [67] 2021 496 403 մարդ [2]

Վերջին 60 տարվա ընթացքում քաղաքի բնակչությունն աճել է ավելի քան 4 անգամ և գերազանցել կես միլիոնը։ Ներկայումս Լիպեցկը երկրորդ քաղաքն է Կենտրոնական Սևծովյան տնտեսական շրջանում Վորոնեժից հետո (1 054 111 մարդ)։

Առողջապահություն

Քաղաքում և նրա մոտակա շրջակայքում կա պետական առողջապահական 36 հաստատություն, որոնք ունեն ինչպես մարզային, այնպես էլ քաղաքային կարգավիճակ^[68]։ Նրանցից 32-ը զբաղվում են ուղղակիորեն բժշկական օգնություն ցուցաբերելով։ Ներկայումս մարզային կենտրոնում է գտնվում 5 մասնագիտացված դիսպանսերներ, 10 մեծահասակ և մանկական շուրջօրյա հիվանդանոցային ստացիոնար, 29 համաթերապևտիկ, ատամնաբուժական և այլ հատուկ պրոֆիլի պոլիկլինիկաներ (այդ թվում՝ դիսպանսերների և հիվանդանոցների ամբուլատորիաներ), արյան փոխներարկման կայան, շտապ օգնության կայան, 2 առողջարան, ծննդատուն և պերինատալ կենտրոն և 4 կանանցի խորհրդատվական կենտրոն^[68]։

Քաղաքի առողջապահության պատմությունը սկիզբ է առնում 18-րդ դարի սկզբին երկաթի արտադրամասերում փոքր լազարեթի կառուցումից հետո, որն իր մեջ ներառում էր մի քանի մահճակալ, դեղամիջոց և դեղատուն^[69]։ Միներալնիե Վոդի քաղաքում բացվելուց հետո ցարական իշխան Խրիստոֆոր Պաուլսենը սկսել է «բանդերական բաղնիքներ» կազմակերպության վրա աշխատանքներ իրականացնել, որտեղ բուժվում էին հանքային ջրերով^[37]։ XIX դարի սկզբին բաղնիքները վերածվել են էլիտար ցեխաբուժարաններով հանգստավայրի։ 19-րդ դարի կեսերին քաղաքում արդեն եղել է քաղաքային հիվանդանոց^[70]։ Այսպիսով, 19-րդ դարի վերջում գավառում կար ընդամենը 4 բժիշկ, ընդամենը 1 հիվանդանոց, որը միայն Լիպեցկում էր, 3 պարամեդիկ քաղաք և 3 մանկաբարձներ շրջանի համար^[71]։ Լիպեցկի զեմյան հիվանդանոցի հետ փոխկապակցված են մի քանի նախահեղափոխական շենքեր։ Դատելով նկարագրություններից և հնագույն քարտեզներից՝ քաղաքում մի քանի մասնաշենքեր են եղել, որոնք ներառում էին բուն հիվանդանոցային մահճակալները և ամբուլատորիան^[72]։ Լիպեցկի հանգստավայրի հյուրանոցի շենքում տեղակայված է եղել նաև Կարմիր խաչի ընկերության ամբուլատորիան^[73]։ 20-րդ դարի սկզբին քաղաքում արդեն եղել է երեք հիվանդանոց, երկու ամբուլատորիա և ատամնաբուժական կաբինետ^[74]։ 50-60-ական թվականներին կառուցվել է մարզային հիվանդանոցների և առողջապահության այլ հաստատությունների մեծ մասը^[75]։

2009 թվականի փետրվարի 17-ին Լիպեցկի վիրաբույժ և էնդոսկոպիստ Գերման Յուրիի Ժուրավլյովը 23 անվանակարգերից մեկում ճանաչվել է Ռուսաստանի լավագույն բժիշկ^[76][77]։

Տնտեսություն և ենթակառուցվածք

Արդյունաբերություն

Քաղաքի հիմնական ձեռնարկությունը Նովոլիպեցկի մետալուրգիական կոմբինատն է, գործում է նաև «Ազատ բազե» մետալուրգիական ձեռնարկությունը (աշխատում է միայն խողովակների արտադրամասը)։ «Լիպեցկի տրակտոր» ԲԲԸ (չի գործում), «Լիպեցկի թրթուրավոր տրակտորների գործարան» ՍՊԸ, «Լիպեցկի հաստոցաշինական գործարան» ԲԸ (գոյություն չունի), մեկնարկային շարժիչների գործարան (գոյություն չունի), Indesit Company սառնարանների և լվացքի մեքենաների արտադրության գործարաններ և այլն։ Առկա են շինարարական նյութերի արտադրության ձեռնարկություններ՝ ցեմենտի արտադրություն (Լիպեցկի ցեմենտի գործարան), սիլիկատային աղյուսների արտադրություն (սիլիկատային արտադրանքի Լիպեցկի կոմբինատ), Երկաթբետոնե Կոնստրուկցիաների արտադրություն (երկաթբետոնե կոնստրուկցիաների գործարան , Լիպեցկի գործարան), «Նովտեխստրոյ» ՍՊԸ-ի^[78] ոչ շարժական կաղապարամածների արտադրության գործարան և այլն։ Քիմիական արդյունաբերություն. ազոտական գործարաններ (անարդյունավետ, դադարեցված և ապամոնտաժված՝ բնակելի հատվածի անմիջական հարևանությամբ ամոնիակի արտադրության բարձր ռիսկի պատճառով և շատ հնացած արտադրությամբ շրջակա միջավայրի բարձր աղտոտվածությամբ)։

Բացի այդ, կան սննդի արդյունաբերության բազմաթիվ ձեռնարկություններ՝ հրուշակեղենի ֆաբրիկա (Ռոշեն կորպորացիա (լուծարվել է դատարանի որոշմամբ), «Պրոգրես» ԲԲԸ, «Լիպեցկմոլոկո» ԲԲԸ («ՅՈՒՆԻՄԻԼԿ» ընկերություն), «Լիպեցկխլեբմակարոնպրոմ» ԲԲԸ)։

2006 թվականին սկսել է կառուցվել «Լիպեցկ» հատուկ տնտեսական գոտին։ Այն ընդհուպ հարում է քաղաքի արևելյան սահմանին և նրա արդյունաբերական գոտու շարունակությունն է, որտեղ արդեն գտնվում են իտալական Indesit Company ընկերության ձեռնարկությունները՝ Indesit և Hotpoint-Ariston բրենդների ներքո գտնվող սառնարանների և լվացքի մեքենաների թողարկման երկու գործարան։

2008 թվականին ծավալը առաքվել է ապրանքների սեփական արտադրության, կատարված աշխատանքների և ծառայությունների սեփական ուժերի կողմից տեսակների գործունեության մշակման արտադրության (ըստ խոշոր և միջին կազմակերպությունների), առաքված ապրանքների ծավալը կազմել է 259,1 միլիարդ ռուբլի։

Առևտուր

Լիպեցկը առևտրի ներդրման տեսանկյունից համարվում է Կենտրոնական Սևծովյան տարածաշրջանի ամենագրավիչ քաղաքը։

Քաղաքում զարգանում են ժամանակակից ձևաչափերի առևտրի ձեռնարկություններ^{[79][80][81][82]}։

2007 թվականի օգոստոսին Լիպեցկում բացվել է «Մոսկվա» հնգաստիճան առևտրի կենտրոնը՝ 15 000 մ² ընդհանուր մակերեսով^[83]։

Լիպեցկում կան մի քանի շուկաներ, որոնցից հիմնականը Կենտրոնական, Պետրովսկի, Ունիվերսալ և Խորհրդային միկրոշրջաններում։

Տրանսպորտ

«Լիպեցկ» ավտոկայան

Լիպեցկն ունի զարգացած տրանսպորտային ենթակառուցվածք, այլ տարածաշրջանների հետ քաղաքին կապում է երկաթուղային, օդային և ավտոմոբիլային տրանսպորտը։

Լիպեցկում մի քանի երկաթուղային կայաններ և պլատֆորմներ, որոնք գտնվում են Ելեց Գրյազ գծի վրա։ 2020 թվականին կառուցապատման համար նախատեսված արագընթաց Մոսկվա-Սոչի երկաթուղին ըստ նախատեսվածի պետք է անցնի Լիպեցկի մարզով։

Լիպեցկում գործում է նաև էլեկտրաֆիկացված նեղ օղակաձև երկաթուղի, որը պատկանում է Լիպեցկի սիլիկատային արտադրատեսակների կոմբինատին։

Ավտոճանապարհներն ունեն ելք դեպի «Դոն» և «Կասպիյ» դաշնային մայրուղիներ, ինչպես նաև Ռ (Օրել — Լիպեցկ — Տամբով) մայրուղի։

Տարածաշրջանի ինտենսիվ զարգացման, «Լիպեցկ» հատուկ տնտեսական գոտու բացման կապակցությամբ քաղաքի տրանսպորտային ենթակառուցվածքներին մեծ փոփոխություններ են սպասվում։ Այսպես, Լիպեցկի օդանավակայանում (գտնվում է քաղաքից 10 կմ հեռավորության վրա, 2008 թվականից ունի միջազգային կարգավիճակ), 2013 թվականին սկսվել են լայնածավալ վերակառուցման աշխատանքներ, առաջին հերթին, նոր թռիչքուղու կառուցման համար, այդ նպատակով ներդրումները մինչև 2015 թվականը կկազմեն ավելի քան 1 միլիարդ ռուբլի։ Լիպեցկի օղակաձև ճանապարհի (LKAD) շինարարությունը ընթանում է Մատիր ջրամբարի կամուրջով և SEZ- ի հարևանությամբ գտնվող միջանցքներով։ Միայն 7.9 միլիարդ ռուբլի պետք է ծախսվի LCAD- ի արևելյան պարագծի կառուցապատման համար` անցուղիներով և կամուրջով։ Այս կայքում աշխատանքներն ավարտվել են 2013 թվականի աշնանը։

Քաղաքային հասարակական տրանսպորտը ներկայացված է ավտոբուսներով և տրամվայներով։ Ամեն օր լիպչանին տեղափոխում են տրամվայի 27 վագոններ։ Այգին բաղկացած է 47 միավորից։ Տրամվայը գրեթե հեռացել է Լիպեցկի կենտրոնական մասից, բայց ակտիվորեն օգտագործվում է քաղաքի նորակառույց շրջաններում և ձախ ափին^[84]։ Ներկայումս մշակման փուլում է արագության տրամվայի ներդրման հարցը։ Տրոլեյբուսի երթևեկությունը փակվել էր 2017 թվականի օգոստոսի 15-ին։

Կապ

Տեղական Էլեկտրակապի շուկան դեռևս բարձր մենաշնորհացված է. հիմնական բաժինը վերահսկում է "Ռոստելեկոմ" ԲԲԸ մասնաճյուղը։ Ընկերությունը տրամադրում է ֆիքսված հեռախոսակապի ծառայություններ և ինտերնետ հասանելիության ծառայություններ։

Բջջային կապ

• ՄեգաՖոն
• МТС
• TELE2
• Yota

^[85]։

Ինտերնետ (FTTB):

• ТТК
• Ռոստելեկոմ
• ЛКС
• ЛИС,
• Puzzle (Netbynet),
• МТТ
• Պրոմսվյազ (Ինֆոդոմ ապրանքանիշ)
• Дом.ru. Արխիվացված 2020-04-03 Wayback Machine
• Կանաչ կետ^[86]

Բնապահպանություն

Մթնոլորտի աղտոտվածության ընդհանուր ինդեքսը (ISA) 2000 թվականին աղետալի էր՝ 24,43 միավոր, սակայն 2009 թվականին նվազել է մինչև 7,5 միավոր, ինչը մի փոքր ավելի է նորմայից, որը կազմում է 4-7 միավոր։

Հիմնական բնակելի շենքերը գտնվում են Վորոնեժի աջ ափին և Նովոլիպեցկի մետալուրգիական կոմբինատի ձախ կողմում^[87][88]։

Ըստ 2008 թվականի պաշտոնական տվյալների՝ քաղաքի մթնոլորտ է արտանետվել ավելի քան 750 կգ-անոց 366 հազար տոննա աղտոտում յուրաքանչյուր բնակչի համար, որոնց թվում ծանր մետաղների, դիօքսինների, բենզապիրենի և ֆենոլի պարունակությունը գերազանցել է նորմերը^[89]։

Լիպեցկն ընդգրկվել է 12 արդյունաբերական քաղաքների ցանկում, որոնցում մինչև 2024 թվականը մթնոլորտային օդ աղտոտող նյութերի արտանետումները կնվազեցնեն 22 %-ով^[90]։

Կրթություն և գիտություն

Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ և գիտահետազոտական ինստիտուտներ

Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների մեծ մասը տեղակայված է մարզկենտրոնում, և մարզում գործում է 21 բարձրագույն ուսումնական հաստատություն, այդ թվում՝ 3 պետական համալսարան, 2 ոչ պետական համալսարան և 15 մասնաճյուղ (7 պետական և 8 ոչ պետական)։ Ավելի քան 30 հազար ուսանող սովորում է պետական և քաղաքային համալսարաններում և մասնաճյուղերում։

• Քաղաքի բուհեր․
  • Լիպեցկի պետական տեխնիկական համալսարան^[91]
  • Լիպեցկի Պ. Պ. Սեմյոնով Տյան Շանսկու անվան պետական մանկավարժական համալսարան^[92]
  • Լիպեցկի էկոլոգա-հումանիտար ինստիտուտ^[93]
  • Լիպեցկի կառավարման ինստիտուտ^[94]
• Տեղական բուհերի մասնաճյուղեր
  • Տարածաշրջանային բաց սոցիալական ինստիտուտ^[95]
  • Ռուսաստանի Դաշնության կառավարությանը կից ֆինանսական համալսարան^[96]
  • Համակարգչային տեխնոլոգիաների միջազգային ինստիտուտ^[97]
  • Մոսկվայի տեխնոլոգիական և կառավարման պետական համալսարան, մասնաճյուղ^[98]
  • Բելգորոդի սպառողական կոոպերացիայի համալսարան, մասնաճյուղ^[99]
  • Պատիժների կատարման դաշնային ծառայության Վորոնեժի ինստիտուտ, մասնաճյուղ^[100]
  • Կառավարման, մարքեթինգի և ֆինանսների ինստիտուտ, մասնաճյուղ^[101]
  • Միջազգային իրավունքի և տնտեսագիտության ինստիտուտ, մասնաճյուղ^[102]
  • Վորոնեժի տնտեսա-իրավական ինստիտուտ, մասնաճյուղ^[103]
  • Ռուսաստանի Դաշնության նախագահին առընթեր Ժողովրդական տնտեսության և պետական ծառայության ռուսական ակադեմիա
  • Վորոնեժի բարձր տեխնոլոգիաների ինստիտուտ, մասնաճյուղ^[104]
  • Մոսկվայի հումանիտար և տեխնիկական ակադեմիա^[105]
  • Նիժնի Նովգորոդի Ն. Ա. Դոբրոլյուբովի անվան պետական լեզվաբանական համալսարանի Լիպեցկի մասնաճյուղ^[106]

Լիպեցկում գիտական գործունեությունն իրականացվում է հիմնականում հետևյալ ուղղություններով՝ մետալուրգիա, գյուղատնտեսություն, մեքենաշինություն և մշակում, ինչպես վերոնշյալ բուհերի ամբիոններում, այնպես էլ մասնագիտացված գիտահետազոտական ինստիտուտներում (ԳՀԻ)։ Քաղաքում գտնվում են հետևյալ ԳՀԻ-ները։

• Գիտաարտադրական ինստիտուտ
• Համառուսաստանյան ռապսայի գիտահետազոտական ինստիտուտ^[107]
• Մետալուրգիայի բնապահպանական խնդիրների ԳՀԻ

Լիպեցկի դպրոցներ

2012 թվականի սեպտեմբերի դրությամբ Լիպեցկում գործում է 66 հանրակրթական հաստատություն, որոնցից 6 վարժարան, 2 վարժարան, 51 միջին, մեկ հիմնական (ութամյա), մեկ կադետական, մեկ նախնական, մեկ օտար լեզուների խորացված ուսուցմամբ, երկու հատուկ ուղղման և երկու հերթափոխային դպրոցներ։

Զանգվածային լրատվամիջոցներ

Լիպեցկում հեռուստառադիոհեռարձակումն իր զարգացումն սկսել է 20-րդ դարի կեսերին` մարզային կենտրոնի ձ7ավորման շրջանից։ 1960 թվականին Պոդգորնոյե գյուղում կառուցվել է հեռուստակենտրոն, 1991 թվականին հեռուստահաղորդումը տեղափոխվել է նոր մարզային հեռուստակենտրոն՝ Կուզմինսկիե Օտվերժկի գյուղ, հինն անցել է ռադիոհեռարձակման^[108]։

Լիպեցկ քաղաքի և Լիպեցկի շրջանի զանգվածային լրատվամիջոցները ներկայացված են մի շարք դաշնային հեռուստաալիքներով և տարածաշրջանային հեռուստաալիքներով՝ ГТРК «Липецк», Липецкое время, ТВК (փակված), «Канал 5» գովազդային գործակալություն, «ВОТ-ТВ» զվարճալի հեռուստաալիքը, հետևյալ ռադիոկայանները՝ Дорожное радио, Народное радио, Ретро FM, Липецк FM, Восток FM, Studio 21, Юмор FM, Вести FM, Европа Плюс, Радио России, Русское Радио, Радио Маяк, Эхо Москвы, Радио 7, Авторадио, Love Radio, Радио Вера, Радио Орфей, Комсомольская Правда, Новое радио^[109], հետևյալ ինտերնետ-հարթակները՝ LipetskMedia.ru, Gorod48.ru, Gzt.ru, Most.tv առցանց հեռուստաալիքը, Կենտրոնական Չեռնոզեմիեի տեղեկատվական հարթակը՝ Abireg.ru, որը հիմնված է «Газета первый номер», «Липецкий строитель», «Липецкие известия», «Липецкая газета», «Новый липецкий репортёр», «Регион.Вести» և ֆեդերալ մամուլի տեղական հրատարակումները։

Հուշարձաններ

Լիպեցկի Կենտրոնական անսամբլը ձևավորվել է 1950-ական թվականներին Համաժողովրդական հրապարակում (Լենինի հրապարակ)։ Այն ներառել է մարզպետարանի նոր շենքերը (նախկին Խորհրդային տներ), «Կենտրոնական» հյուրանոցները և 1791 թվականին կառուցված Քրիստոսի Ծննդյան տաճարը։ Տաճարի զանգակատունը նրբագեղ կերպով գտնվում է քաղաքի վերին հատվածում։ Լիպեցկի Կենտրոնական անսամբլի կողքին գտնվում է «ստորին պարկը», որտեղ, ըստ ավանդության, Պետրոս I-ն Ազովյան արշավանքների ժամանակ բացել է բուժիչ աղբյուրներ։ Այգու գոյության ողջ ընթացքում նրան այցելել են այնպիսի հայտնի մարդիկ, ինչպիսիք են Ն. Մ. Կարամզինը, Ա. Ս. Գրիբոեդովը, Գոնչարովների ընտանիքը Ա. Ս. Պուշկինի ապագա կնոջ՝ Նատալյա Նիկոլաևնայի հետ, Մ. Յ. Լերմոնտովի հայրը՝ Յուրի Պետրովիչ Լերմոնտովը։ 1837 թվականին «Ստորին պարկ» է այցելել ապագա կայսր Ալեքսանդր II-ը՝ ռուս բանաստեղծ Վ. Ա.Ժուկովսկու ուղեկցությամբ^[110]։

Քաղաքային տոներ

Քաղաքի օրը Լիպեցկի գլխավոր տոնն է։ Նշվում է հուլիսի 3-րդ կիրակի օրը։ Լիպեցկի հիմնադրման տարին համարվում է 1703 թվականը։

1979 թվականին քաղաքային վարչակազմը նախատեսել է Քաղաքի օրը նշել Լիպեցկ քաղաքի կարգավիճակ շնորհելու օրը։ Սակայն գավառագետներն ու պատմաբանները նամակ են գրել Մոսկվա, որ դա սխալ է։

Հետո քաղաքի գլխավոր տոնը սկսել են նշել մայիսի 3-րդ կիրակի օրը, սակայն, Լիպեցկի քաղաքի վարչակազմի աշխատակազմի ղեկավար Ի. Ն.Կոշելևի խոսքերով, «այդ պահին մարդիկ պարզապես հոգնել էին տոներից, և քաղաքի օրն աննկատ էր ընթանում»։

Մենք որոշեցինք համատեղել տոնը Լիպեցկում ոչ պակաս նշանակալի մետալուրգի օրվա հետ։ 2003 թվականից Քաղաքի օրը նշվում է հուլիսի 3-րդ կիրակի օրը (ինչպես նաև առաջիկա ուրբաթ և շաբաթ օրերին)^[111]։

Լիպեցկի պատմությունը զարմանալի է նրանով, որ դարից դար քաղաքի զարգացման վեկտորը, նրա բրենդն արմատապես փոխվել է։ Լիպեցկը եղել է նաև Կիևյան Ռուսիայի արևելյան ֆորպոստը և սև մետալուրգիայի կայացման ու զարգացման կենտրոնը, առողջարանային, ինչպես նաև ավիատորների քաղաք։

2013 թվականին Լիպեցկ քաղաքի 310-ամյակի օրն առաջին անգամ տեղի է ունեցել «Լիպեցկյան ավերավայր» պատմական վերակառուցման և ազգամշակութային փառատոնը։ Դրան մասնակցել է մոտ 70 հազար մարդ։

«Լիպեցկյան ավետավայրը» պատմության և մշակույթի տոն է, որտեղ բեմական ձևով վերստեղծվում է քաղաքի ամբողջ պատմությունը։ Պատմական «Ստորին այգում» ընդարձակ տարածքում վերակառուցվել են Հին Ռուսիայի արհեստագործական արհեստները։ Լիպեցկի բնակիչները և քաղաքի հյուրերը կարող են իրենց փորձել կավագործների դերում և այլն։ Այգու միանգամից մի քանի բեմահարթակներում տեղի են ունեցել միջնադարյան երգերի ու գործիքային ժողովրդական ստեղծագործության վերակառուցմամբ զբաղվող ինքնատիպ կոլեկտիվների ելույթներ։ Բոլոր ցանկացողները կարող էին մասնակցել 19-րդ դարի ավանդական կոստյումով պարահանդեսին և լուսանկարվել 20-րդ դարասկզբի Պատմական լուսանկարչական ստուդիայում։

Լիպեցկի մշակույթ

Լիպեցկի տարածքային գավառագիտական թանգարան

Հյուրանոցներ

• Mercure Լիպեցկ կենտրոն (Mercure Lipetsk Center) 178 սենյակ^[112]
• «Սովետսկայա» հյուրանոց
• «Լագունա Լիպեցկ» հյուրանոց
• «Կոմֆորտ» հյուրանոց
• «Պալերմո» հյուրանոց
• «Սպուտնիկ» հյուրանոց
• «Լիպեցկ» հյուրանոց

Թանգարաններ

• Լիպեցկի տարածքային գավառագիտական թանգարան
• Լիպեցկի տարածքային գեղարվեստական թանգարան^[113]
• Գ. Վ. Պլեխանովայի տուն-թանգարան
• Լիպեցկի մշակույթի և ժողովրդական ստեղծագործության մարզային կենտրոն^[114]
• Ռուսաստանի ԱԻՆ-ի Լիպեցկի մարզի հրշեջ-տեխնիկական ցուցահանդես^[115]
• Լիպեցկի ավիակենտրոնի թանգարան^[116]
• Музей С. Есенина «Пространство поэзии» в Центральной городской библиотеке^[117]
• Նոր Լիպեցկի մետալուրգիական կոմբինատի թանգարան^[118]
• Լիպեցկի ժողովրդական և դեկորատիվ արվեստի թանգարան (Կոսմոնավտովի փողոց, 2)^[119]։
• Պատմամշակութային թանգարան - ժողովրդական և դեկորատիվ-կիրառական արվեստի թանգարանի Լիպեցկի մասնաճյուղ (Օկտյաբրսկի փողոց, 57)^[120]։

Թատրոններ

• Լիպեցկի Լ. Ն. Տոլստոյի անվան պետական ակադեմիական դրամատիկական թատրոն
• Լիպեցկի քաղաքային թատրոն
• Լիպեցկի պետական տիկնիկային թատրոն

Համերգասրահներ

• Տ. Ն. Խրենիկովի համերգասրահ
• Մշակույթի և ժողովրդական արվեստի մարզային կենտրոն
• «Հոկտեմբեր»^[121]

Պատկերասրահներ և ցուցահանդեսի սրահներ

• Լիպեցկի շրջանային պատկերասրահ^[122]
• Լիպեցկի շրջանային ցուցահանդեսի սրահ^[123]
• Վ. Ս. Սորոկինի անվան գեղարվեստական թանգարան՝ «Վարպետի տուն»^[124]
• Կերպարվեստի կենտրոն^[125]

Կրոնական հիմնարկներ

• Սուրբ Պայծառակերպության տաճար^[126]
• Սուրբ Ամբրոս Օպտինսկի անվան ուղղափառ գիմնազիա^[127]

Սպորտ

• «Լիպեցկ» վոլեյբոլի թիմը հանդես է եկել Ռուսաստանի կանանց վոլեյբոլի սուպերլիգայում մինչև 2010 թվականը («Մագիա», «Ստինոլ», «Ինդեզիտ» անվանումներով)։ 2010 թվականից հանդես է եկել Ռուսաստանի առաջնության «Ա» բարձրագույն լիգայում։ 2013 թվականին նվաճել է սուպերլիգա վերադառնալու իրավունքը։ Նույն տարվա հոկտեմբերին ստիպված է եղել դուրս գալ մրցումներից ֆինանսավորման բացակայության պատճառով։ 2015 թվականից կրկին հանդես է գալիս Ռուսաստանի առաջնության «Ա»-ի բարձրագույն խմբում։ 2018 թվականից կրում է ներկայիս անվանումը։
• «Էներկոմ» մինի ֆուտբոլային ակումբը հանդես է գալիս Բարձրագույն խմբում՝ երկրորդ դիվիզիոնում՝ ռուսական մինի-ֆուտբոլի կառուցվածքում։
• Հոկեյի «Lipetsk» ակումբը 2013-2014 մրցաշրջանից սկսել է հանդես գալ Հոկեյի բարձրագույն լիգայում։
• «Մետալուրգ Լիպեցկ» ֆուտբոլային ակումբը հանդես է գալիս Ռուսաստանի առաջնության երկրորդ դիվիզիոնում։ 2018/2019 մրցաշրջանի արդյունքներով՝ «Կենտրոն» գոտում զբաղեցրել է 3-րդ հորիզոնականը։

Հանգիստ և զբոսաշրջություն

Արդյունաբերական ձեռնարկությունների առատությունը և Նովոլիպեցկի մետալուրգիական կոմբինատի աշխատանքը բնապահպանական պատճառներով փոքր-ինչ նվազեցրել են Լիպեցկի զբոսաշրջական և ռեկրեացիոն գրավչությունը։ Այնուամենայնիվ, շարունակելով 19-րդ դարի հանգստավայրի ավանդույթները՝ մարզային կենտրոնում գործում է նրա հաջորդողը՝ «Լիպեցկ» առողջարանը։

Քաղաքի շրջակայքում (մեծ մասամբ Լիպեցկի արգելավայրում՝ Մատիրա և Վորոնեժ գետերի ափերին) գտնվում են «Лесная сказка» առողջարանը, «Мечта» մանկական առողջարանը, «Парус» առողջարան-պրոֆիլակտորիումը, «Парус», «Сухоборье» առողջարանը, «Зелёная долина», «Улыбка», «Чайка», «Радуга», «Сосновый бор», «Сокол», «Лесной дом», «Русская усадьба», «Осинки», «Берёзка» հանգստի տները, «Индезит» գործարանը, սիլիկաթթվի գործարանը, «Орлёнок», «Прометей», «Звёздный» մանկական առողջարանային համալիրները (ճամբարները), «Альтаир» առողջարանային համալիրը։

Քաղաքում կան մի քանի զբոսայգիներ` «Парк Победы», հնամյա «Нижний парк» և «Верхний парк», «Быханов сад», «Парк Металлургов», «Молодёжный», «Свободный сокол» այգին, Կամեննի Լոգի հանգստատները։ Օկտյաբրսկի կամրջի մոտ՝ Վորոնեժ գետի աջ ափին, տեղակայված է էքստրիմ պարկը, լեռնադահուկային կայանը՝ վերելակով և մոտոարգելարշավի դաշտով։ Քաղաքի հյուսիսում գտնվող «Մետալուրգ-1» СНТ-ի տարածքում կա ևս մեկ լեռնադահուկային բազա և ավտոարգելարշավի մայրուղի։

Ամառային ամիսներին լողափնյա հանգիստը կազմակերպվում է Վորոնեժ գետի մի քանի լողափերում՝ «Центральном», «Городском», «Сокольском», Տրակտորային և Նովոլիպեցկի գործարաններում, սիլիկատային լճերի շրջանում, ինչպես նաև Մատրայի ջրամբարի ափերին, գետակայաններում և հրվանդաններում։ Սիրողական և վերապատրաստական լեռնագնացությունը զարգացած է ОАО «Стагдок»-ի լքված տարածքում։

Քաղաքի և նրա պատմության հետ կապված հայտնի մարդիկ

Ռուսաստանի և արտասահմանյան երկրների՝ Լիպեցկ այցելած կառավարիչներ

• Պետրոս I, Ռուսաստանի ցար և կայսր (17-րդ դարի վերջ (առաջին անգամ, հնարավոր է, 1696 թվականին) - 18-րդ դարի սկիզբ), Լիպեցկի գործարանների կառուցում, հանքային ջրի աղբյուրի բացում,
• Ալեքսանդր I, Ռուսաստանի կայսր (1820), Լիպեցկի հանգստավայրի հավաքասրահի բացում և պարահանդեսին մասնակցություն,
• Ալեքսանդր II, Ռուսաստանի կայսր (1837, տվյալ պահին գահաժառանգ), այցելություն Լիպեցկի հանգստավայր,
• Բորիս Ելցին, ՌԴ նախագահ (1995), այցելություն մի շարք արդյունաբերական ձեռնարկություններ՝ АО «Липецккомплекс», НЛМК, «Стинол»,
• Վլադիմիր Պուտին, ՌԴ նախագահ (2004), «Индезит» լվացքի մեքենաների գործարանի բացում,
• Սիլվիո Բերլուսկոնի, Իտալիայի վարչապետ (2004), «Индезит» լվացքի մեքենաների գործարանի բացում,
• Դմիտրի Մեդվեդև, ՌԴ նախագահ (2010), այցելություն «Бекарт Липецк» ԱՏԳ-ի գործարան։

Միջազգային հարաբերություններ

Քույր քաղաքներ

Երկիր	Քաղաք	Տարի
Գերմանիա[128]	Կոտբուս	1974
Չինաստան	Անշան	1992
Իտալիա	Ֆաբրիանո	2003
Սերբիա	Կրուշևաց	2016[129]

Պատկերասրահ

Հին Լիպեցկի լուսանկարներ

• 
  Լիպեցկ քաղաքի վերին հատված
• 
  Հին Լիպեցկ
• 
  Հին քաղաք
• 
  Քաղաքի կենտրո
• 
  Պետրովսկի զառիվայր
• 
  Լիպովկա գետ
• 
  Մայիսմեկյան փողոց
• 
  Ուսմանսկի փողոց
• 
  Ընթերցարան «Նիժնի» այգում

Ժամանակակից Լիպեցկի լուսանկարներ

• 
  Մարզպետարանի շենք
• 
  Վոդոպյանովի փողոց
• 
  Սովետսկայայի փողոց
• 
  Մերկուլովայի փողոց
• 
  Պլեխանովայի հրապարակ
• 
  Հաղթանակի հրապարակ
• 
  Արբիտրաժային դատարան
• 
  Պետրոս Մեծի հրապարակ
• 
  Կոսմոնավտների փողոց
• 
  Երկաթուղային կայարան
• 
  Պետրոս Մեծի հրապարակ
• 
  Նովոլիպեցկի մետալուրգիական կոմբինատ
• 
  Բիխանով այգի
• 
  Նիժնի այգի
• 
  «Լիպեցկ» հյուրանոց
• 
  Սուրբծննդյան տաճար
• 
  Կայարանամերձ հրապարակ
• 
  Մետալուրգների հուշարձան

Ձոներ

Լիպեցկ քաղաքին նվիրված է մոսկվացի բանաստեղծ, հեղինակ-կատարող և ռոք-բարդ Ալեքսանդրա Պավլովայի (բեմական կեղծանունը՝ Кошка Сашка) «Тени» երգը։ Երգն ընդգրկվել է 2013 թվականին թողարկված «Моё междугородье» ալբոմի կազմում։

Ծանոթագրություններ

1. ОКТМО. 179/2016. Центральный ФО
2. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx (ռուս.)
3. СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 января 1980 года / Сост. В. А. Дударев, Н. А. Евсеева. — М.: Известия, 1980. — 702 с. — С. 165.
4. Горячко М.Д., Жирова И.А. и др Липецк / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 30 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2010. — Т. 17. Лас-Тунас - Ломонос. — С. 538—540. — 782 с. — 60 000 экз. — ISBN 978-5-85270-350-7
5. Проблемы формирования и приоритеты развития городских промышленных агломераций — тема научной статьи по экономике и экономическим наукам читайте бесплатно текст научно-исследо…
6. «Train Station in Lipetsk {{in lang|ru}}». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
7. Lipetsk Oblast Territorial Branch of the Federal State Statistics Service. Оценка численности городского и сельского населения по городским округам и муниципальным районам Արխիվացված Մարտ 4, 2016 Wayback Machine (ռուս.)
8. Поспелов, 2002, с. 244.
9. «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 2-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
10. «Территория Липецкого края в первых веках нашей эры - История Липецка». Открытый Липецк (ռուսերեն). Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 16-ին.
11. «Русы. Валентин Седов. Древнерусская народность. Историко-археологическое исследование. Книги по истории онлайн. Электронная библиотека» (ռուսերեն). historylib.org. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 16-ին.
12. «Въ лЂто 6792 [1284] - 6813 [1305]. Лаврентіївський літопис». litopys.org.ua. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 16-ին.
13. Vladimir Vetchinov, 2:5035/61,[e-mail]. «В.В.Енуков: ОБ ИСТОРИИ ЛИПИНСКОГО АРХЕОЛОГИЧЕСКОГО КОМПЛЕКСА». old-kursk.ru. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 16-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
14. «История исследования липецкого городища - стр. 6». textarchive.ru. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 16-ին.
15. «Степная окраина Руси» (ռուսերեն). vorgol.ru. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 16-ին.
16. «Из истории археологических исследований Верхнего Дона». lipetsk.tambovwolf.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 16-ին.
17. «Я. Е. Водарский. Основание Липецка. Исследования по истории русского города. Факты, обобщения, аспекты. История России. Библиотека». statehistory.ru. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 16-ին.
18. Рудаков Л. Е. По следам легенд. — Воронеж: Центрально-чернозёмное книжное издательство, 1980.
19. «Великий боярин Иван Никитич» (ռուսերեն). vorgol.ru. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
20. Alexey Fadeev. «Русские Церкви». rustemple.narod.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 17-ին.
21. «Липецк - Советская историческая энциклопедия - Словари и Энциклопедии». endic.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
22. Судостроение и металлургия в Липецком крае: История. Традиции. Современность / Л. Катеринкина. — Липецк: Ориус, 1998.
23. «Догубернский период | АРХИВНАЯ СЛУЖБА ВОРОНЕЖСКОЙ ОБЛАСТИ». www.arsvo.ru. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
24. Черменский П. Н. Прошлое Тамбовского края. — Тамбов, 1961.
25. Винклер П. П Гербы городов, губерний, областей и посадов Российской Империи, внесенные в Полное Собрание законов с 1649 по 1900 год. — Издание книготорговца Ив. Ив. Иванова. — С.-Петербург: Типография И.М. Комелова, Пряжка д.3, 1899. — 312 с.
26. Клоков А. Ю., Найдёнов А. А. Храмы и монастыри Липецкой епархии. Храмы Липецка. — Липецк: Липецкое обл. краеведч. общ-во, 2006. — 384 с.
27. «Была когда-то слобода. История . Издательский дом». www.lpgzt.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
28. В. М. Петров, Ю. В. Панкратов Старейший курорт России. — Липецк: ИГ "ИНФОЛ", 2005. — 160 с.
29. «1803-1812» (ռուսերեն). lounb.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
30. Костина, О История создания памятника Петру I в Липецке в XIX веке. — Де-факто, 2000.
31. Список населённых мест по сведениям 1862 года / А. Артемьев. — СПб.: Центральный статистический комитет министерства внутренних дел, 1866. — Т. XLII Тамбовская губерния. — С. 2. — 186 с.
32. Тонких В. Б. Грязи / 2003.
33. «Первая липецкая газета» (ռուսերեն). LipetskMedia.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
34. Фроленко М. Ф Липецкий и Воронежский съезды. — Собр. соч. т.2. — Москва, 1932.
35. С. С. Волк Народная воля. 1879—1882. — Москва: "Наука", 1966. — С. 490.
36. «1873-1882» (ռուսերեն). lounb.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
37. Е. Маханько Липецк. Взгляд сквозь время: прогулки по городу и области. — Воронеж: Новый взгляд, 2012.
38. Соболев Д.А., Хазанов Д.Б. Немецкий след в истории отечественной авиации. — Москва: «Русское авиационное акционерное общество» (РУСАВИА), 2000.
39. Соломин В. Х Т. 1. // Созидатели / Соломин В. Х.. — Липецк, 2001.
40. «Липецкий автобус | История». transport.lipetsk.ru. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
41. «Липецк — фронту». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 18-ին.
42. «Старые карты городов России - от древних времен до наших дней». www.retromap.ru. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 20-ին.
43. «Липецк — фронту». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 20-ին.
44. «Липецкий трамвай | История». transport.lipetsk.ru. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
45. Ехлаков Олег Вячеславович. «ЛГПУ -- История университета». lspu-lipetsk.ru. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
46. «В Липецке взрывом снесён самый большой в городе дворец спорта «Юбилейный»,. Новости. Первый канал». Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 22-ին.
47. «Расчёт расстояний между городами». "АвтоТрансИнфо. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
48. Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3 июня 2011).
49. «Время в Липецке, Липецкая область, Россия. Сколько сейчас времени в Липецке» (ռուսերեն). dateandtime.info. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
50. «Липецкие синоптики: подъём воды в реке Воронеж в паводок не превысит полуметра» (ռուսերեն). Информационное агентство «Reqnum». 2009 թ․ մարտի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 30-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 13-ին.
51. Закон Липецкой области от 28.04.2010 № 382-ОЗ «Об административно-территориальном устройстве Липецкой области и порядке его изменения»
52. «Устав города». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
53. Согласно уставу города: наименование муниципального образования: городской округ город Липецк Липецкой области Российской Федерации; сокращённое наименование муниципального образования: город Липецк.
54. (unspecified title) (ռուս.) — М.: Большая российская энциклопедия, 1998. — С. 238. — 559 с. — ISBN 5-300-01747-7
55. Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. — Т. 14. — С. 481.
56. (unspecified title) — P. 274.
57. Great dictionary of geographical names (ռուս.) / под ред. В. М. Котляков — Екатеринбург: Русское географическое общество, 2003. — С. 371. — 832 с. — ISBN 5-94799-148-9
58. http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls (ռուս.)
59. http://lipstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/lipstat/resources/d81ba08041487d4b814de7367ccd0f13/ВПН2010_Численность%20и%20размещение%20населения.pdf (ռուս.)
60. Липецкая область. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2009-2016 годов
61. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar (ռուս.)
62. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (ռուս.) — Росстат, 2013. — 528 с.
63. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar (ռուս.)
64. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar (ռուս.)
65. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar (ռուս.) — 2018.
66. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (ռուս.) — М.: Росстат, 2017.
67. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (ռուս.) — М.: Росстат, 2018.
68. «Медицинские организации области | uzalo48.lipetsk» (ռուսերեն). uzalo48.lipetsk.ru. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 22-ին.
69. «Музей истории медицины Тамбовской области». www.tstu.ru. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 22-ին.
70. «К истории становления и развития земской медицины и санитарного дела в Тамбовской губернии в конце XIX начале XX столетий». cyberleninka.ru. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 22-ին.
71. «ЭСБЕ/Липецк — Викитека» (ռուսերեն). ru.wikisource.org. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 22-ին.
72. «Липецкая областная клиническая инфекционная больница (1938)» (ռուսերեն). lounb.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 22-ին.
73. «Общины сестер милосердия и православная церковь русской провинции в XIX веке». cyberleninka.ru. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 22-ին.
74. «Архивное управление администрации города Липецка | Официальный сайт города Липецка» (ռուսերեն). lipetskcity.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 22-ին.
75. «60 лет липецкому здравоохранению | uzalo48.lipetsk» (ռուսերեն). uzalo48.lipetsk.ru. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 22-ին.
76. «Хирург из Липецка стал лучшим врачом России». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 3-ին.
77. «На торжественной церемонии объявлены победители VIII Всероссийского конкурса на звание «Лучший врач года»». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 3-ին.
78. «В Липецке начал работать ещё один завод». lipetsknews.ru. 2008 թ․ մայիսի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 23-ին.
79. «Торговый центр МЕТРО — Липецк, улица 50 лет НЛМК». METRO-cc.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
80. Перекрёсток
81. Стройландия Подводя итоги года. Стройландия - 2018. — 2018. Архивировано из первоисточника 9 հունվարի 2019.
82. «Корпорация «ГРИНН» — Сеть магазинов «ЛИНИЯ»». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 29-ին.
83. Торгово-развлекательный центр «Москва»
84. ««Рогатый» транспорт отмечает юбилей». long.gorod48.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 16-ին.
85. Обзор предложений интернет-провайдеров Липецка
86. «Медиасеть - Липецкий Интернет провайдер». www.lan48.ru. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 28-ին.
87. Липецк вышел из компании «грязных» городов
88. «Липецк вошёл в число «относительно благополучных»]» (ռուսերեն). Липецкие новости. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 30-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 13-ին.
89. «Липчане за год выбросили в воздух 366 тыс. тонн «летучих» отходов» (ռուսերեն). Информационное агентство «Regnum». 2009 թ․ մարտի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 30-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 18-ին.
90. «Паспорт Национального проекта «Экология»». www.mnr.gov.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 16-ին.
91. ЛГТУ
92. «ЛГПУ». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
93. «{title}».{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
94. «Липецкий Институт Управления». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
95. Официальный сайт НОУ ВПО «РОСИ» «Официальный сайт филиала НОУ ВПО «РОСИ» в г. Липецк». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 31-ին.
96. «Официальный сайт филиала в г. Липецке». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
97. «Новости — Липецкий филиал Международного института компьютерных технологий». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
98. «Филиалы МГУТУ». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
99. «Белгородский университет потребительской кооперации — Липецкий филиал». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 23-ին.
100. «Липецкий филиал Воронежского института ФСИН России». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
101. «Липецкий филиал Института менеджмента, маркетинга и финансов». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
102. «Филиал Импэ В Липецке». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
103. «ВЭПИ / Воронежский экономико-правовой институт / Филиалы». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 30-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 23-ին.
104. «Филиалы :: Воронежский Институт высоких технологий — ВИВТ — ВУЗ Воронеж, высшее, среднепрофессиональное, дополнительное, IT образование Воронеж, заочное и дистанционное обучени…».{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)(չաշխատող հղում)
105. «МГТА, Московская гуманитарно-техническая академия» (ռուսերեն). МГТА. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 13-ին.
106. «Липецкий филиал Нижегородского государственного лингвистического университета им. Н. А. Добролюбова». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 6-ին.
107. «Институт рапса». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
108. «Российская телевизионная и радиовещательная сеть | Российская телевизионная и радиовещательная сеть» (ռուսերեն). lipetsk.rtrs.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 13-ին.
109. «Радиостанции Липецка — слушать онлайн». online-red.com. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 13-ին.
110. «Нижний парк». www.parki48.ru. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
111. «Удобный для липчан город европейского типа» (интервью) // Газета МГ. — 16 июля 2008. — № 8575
112. Sylvia Znachko (2018 թ․ նոյեմբերի 15). [www.mercure.com/8579 «Mercure Lipetsk Center»]. Mercure Lipetsk Center Hotel. AccorHotels. {{cite web}}: Check |url= value (օգնություն)
113. «Новости». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
114. Липецкий Областной Центр Культуры и Народного Творчества
115. «Пожарно-техническая выставка ГУ МЧС России по Липецкой области». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 18-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 23-ին.
116. Музей Липецкого авиацентра пополнился новыми экспонатами // АвиаПорт. Дайджест
117. «Музей С. Есенина на Липецкой земле «ПРОСТРАНСТВО ПОЭЗИИ». Сундучок инноваций Центральной публичной библиотеки Новоуральского городского округа». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
118. «Музей НЛМК» (ռուսերեն). lipetsk.nlmk.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 15-ին.
119. «Липецкий музей народного и декоративно-прикладного искусства». Официальный сайт музея народного и декоративно-прикладного искусства. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 17-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 17-ին.
120. «Историко-культурный музей открылся в Липецке». ТРК «Липецкое время». 2020 թ․ փետրվարի 16. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 17-ին.
121. «Сайт ГДМ "Октябрь"». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
122. «Липецкая областная картинная галерея». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
123. «Администрация Липецкой области». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
124. «Художественный музей им. В. С. Сорокина — Дом Мастера».{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)(չաշխատող հղում)
125. «Центр изобразительных искусств». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 12-ին.
126. «Прихожане Свято-Преображенского храма Липецка отметили престольный праздник». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
127. «Совсем скоро начнутся занятия в гимназии преподобного Амвросия Оптинского в Липецке». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
128. «Our twin cities- Cottbus». www.cottbus.de. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 24-ին.
129. «Подписано соглашение о побратимстве Липецка и сербского Крушеваца». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 13-ին.

Գրականություն

• «Липецк». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-17-001389-2

Արտաքին հղումներ

• Официальный сайт администрации города Արխիվացված 2017-02-15 Wayback Machine
• Интерактивная карта Липецка Արխիվացված 2020-01-29 Wayback Machine
• Фотографии города Липецка
• Липецкий туристический портал

Հավելյալ տեղեկություն

• История Липецка, фотографии
• Липецк в справочнике городов «Мой город»

Աղբյուրներ

• Воротникова Р. В. Из истории Липецкого края — Воронеж: Центрально-Чернозёмное издательство., 1965
• Христорождественский кафедральный собор города Липецка. Изд-во Липецкой и Елецкой епархии.
• Е. Маханько. Липецк. Взгляд сквозь время: прогулки по городу и области. — Воронеж: Новый взгляд, 2012.
• Рудаков, Леонид Ефимович. По следам легенд — Воронеж: Центрально-чернозёмное книжное издательство, 1980
• Черменский, Пётр Николаевич. Прошлое Тамбовского края. — Тамбов, 1961
• Созидатели / гл. ред. Соломин, Владилен Харитонович — Липецк: Липец. изд-во, 2001. — 703 с. — Т.1
• Созидатели / гл. ред. В. Х. Соломин. — Липецк: Ориус, 2004. — 975 с. — Т.2
• Созидатели / гл. ред. В. Х. Соломин. — Липецк: Неоновый город, 2009. — 565 с. — Т.3
• Медведев В. А. Знаете ли вы свой край? Краеведческая викторина по Липецкой области. — Воронеж, Центр.-Чернозёмное кн. изд-во, 1982.
• Липецкий городской Совет депутатов. Решение №990 от 24 февраля 2015 г. «Устав городского округа город Липецк Липецкой области Российской Федерации», в ред. Решения №116 от 26 апреля 2016 г «О внесении изменений в Устав городского округа город Липецк Липецкой области Российской Федерации». Вступил в силу 21 марта 2015 г. (за исключением отдельных положений). Опубликован: "Липецкая газета", №55, 21 марта 2015 г. (Lipetsk City Council of Deputies. Decision #990 of February 24, 2015 Charter of the Urban Okrug of the City of Lipetsk of Lipetsk Oblast of the Russian Federation, as amended by the Decision #116 of April 26, 2016 On Amending the Charter of the Urban Okrug of the City of Lipetsk of Lipetsk Oblast of the Russian Federation. Effective as of March 21, 2015 (with the exception of certain clauses).).
• Липецкий областной Совет депутатов. Закон №382-ОЗ от 28 апреля 2010 г. «Об административно-территориальном устройстве Липецкой области и порядке его изменения», в ред. Закона №343-ОЗ от 5 декабря 2014 г. «О внесении изменений в некоторые Законы Липецкой области в связи с объединением сельских поселений Добринский сельсовет и Сафоновский сельсовет Добринского муниципального района Липецкой области». Вступил в силу по истечении 10 дней со дня официального опубликования. Опубликован: "Липецкая газета", №88, 7 мая 2010 г. (Lipetsk Oblast Council of Deputies. Law #382-OZ of April 28, 2010 On the Administrative-Territorial Structure of Lipetsk Oblast and on the Procedures for Its Change, as amended by the Law #343-OZ of December 5, 2014 On Amending Various Laws of Lipetsk Oblast Due to the Merger of the Rural Settlements of Dobrinsky Selsoviet and Safonovsky Selsoviet in Dobrinsky Municipal District of Lipetsk Oblast. Effective as of the day which is 10 days after the day of the official publication.).
• Липецкий областной Совет депутатов. Закон №114-ОЗ от 2 июля 2004 г. «О наделении муниципальных образований в Липецкой области статусом городского округа, муниципального района, городского и сельского поселения», в ред. Закона №343-ОЗ от 5 декабря 2014 г. «О внесении изменений в некоторые Законы Липецкой области в связи с объединением сельских поселений Добринский сельсовет и Сафоновский сельсовет Добринского муниципального района Липецкой области». Вступил в силу со дня официального опубликования. Опубликован: "Липецкая газета", №131, 8 июля 2004 г. (Lipetsk Oblast Council of Deputies. Law #536-OZ of August 18, 2011 On Granting Urban Okrug, Municipal District, Urban and Rural Settlement Status to the Municipal Formations of Lipetsk Oblast, as amended by the Law #343-OZ of December 5, 2014 On Amending Various Laws of Lipetsk Oblast Due to the Merger of the Rural Settlements of Dobrinsky Selsoviet and Safonovsky Selsoviet in Dobrinsky Municipal District of Lipetsk Oblast. Effective as of the day of the official publication.).

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լիպեցկ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 620)։