Նոռուզ

Նովրուզը (պարս.՝ نوروز, «նոու»՝ «նոր» և «ռուզ»՝ «օր» բառերից, հին պարսկերենով՝ «Նոր լույս») անվանումն է իրանական օրացույցների Ամանորի և համապատասխան ավանդական տոնակատարությունների^[3]։ Նովրուզը նաև կոչվում է «պարսկական Ամանոր»^[4][5][6]։

Նոռուզ
Տեսակ	տոն, ազգային տոն և UN observance day?
Ամսաթիվ	1 Farvardin?[1], March equinox?[1], Մարտի 21 և Գիշերահավասար
Տոնվում է	Իրան[2],  Աֆղանստան և  Տաջիկստան
Նման	Q25605642?

Վայրի կեռասի ծառ գարնանը

Նովրուզը նշվում է իրանական, աֆղան և քուրդ ժողովուրդների և հարակից մշակութային մայրցամաքի կողմից և տարածվել է բազմաթիվ այլ մասերում աշխարհում, ներառյալ մասեր Կենտրոնական Ասիայում, Կովկասում, Հարավային Ասիայում, հյուսիսարևմտյան Չինաստանում, Ղրիմում և որոշ խմբերի Բալկաններում։

Նովրուզը նշում է գարնան առաջին օրը և իրանական օրացույցի տարվա սկիզբը։ Այն տոնվում է աստղագիտական գարնանային գիշերահավասարի օրին, ինչը սովորաբար տեղի է ունենում մարտի 21-ին կամ նախորդ/հաջորդ օրը, կախում ունենալով տեղադրությունը նշվումին։ Ինչպես նաև լինելով զրադաշտական տոն և ունենալով նշանակություն ժամանակակից իրանցիների զրադաշտական նախնիների միջև, Նովրուզը նշվում է միևնույն ժամանակ Հարավային Ասիայի մասերում որպես Ամանոր։ Այդ պահը որ Արևը անցնում է երկնային հասարակածը և հավասարեցնում է գիշերը և ցերեկը հաշվարկվում է հենց ամեն տարի և իրանցի ընտանիքները հավաքվում են միասին դիտարկելու ծեսը։

Ծագումով ամենասուրբ զրադաշտական փառատոնը, Նովրուզը կարծում են որ հնարվել է Զրադաշտի կողմից, թեև չկա ծագումին հստակ ամսաթիվը^[7]։ Աքեմենյանների կայսրության ժամանակից ի վեր, պաշտոնական տարին սկսել է «Նոր օրով», երբ Արևը թողնում է Ձկների կենդանակերպը և մտնում է Խոյ կենդանակերպը, որը նշանավորում է գարնանային գիշերահավասարը։

Փուրիմ հրեական փառատոնը հավանաբար ծագել է Նովրուզից^[8]։ Այն նաև սուրբ օր է սուֆիների, իսմայիլների, ալավիների, ալևիներ և բահաիական հավատքի հետևորդների կողմից^[9]։

Գրությունում, Նովրուզը նախ հայտնվել է պարսկական գրառումներում 2-րդ դարում բայց նաև կարևոր օր էր Աքեմենյանների տոհմի ժամանակ (մոտավորապես 648-330 մ.թ.ա.), որտեղ Պարսկական կայսրության տակ գտնվող տարբեր ազգերի թագավորները արժեքավոր նվերներ էին բերում կայսրին, որը նաև կոչվում էր արքայից արքա (Շահանշահ), Պարսկաստանի Նովրուզի օրով։ Նշանակությունը Նովրուզի Աքեմենյանների կայսրությունում այնպիսին է, որ պարսից արքա Կամբյուսես IIի նշանակումը որպես Բաբելոնի թագավոր օրինականացվել էր միայն Ամանորի փառատոնի իր մասնակցությունից հետո^[10]։

2010 թվականին, ՄԱԿ-ի գլխավոր ժողովը ճանաչել է Նովրուզի միջազգային օրը, որակելով դա պարսկական ծագումով գարնանային փառատոն, որը նշվում է ավելի քան 3000 տարի^[11][12]։ ՄԱԿ-ի «Ոչ-նյութական ժառանգության պահմանման համար միջկառավարական հանձնաժողով»-ի հանդիպման ընթացքում, որը տեղի է ունեցել սեպտեմբերի 28 - հոկտեմբերի 2, 2009 թվականին միջև Աբու Դաբիում, Նովրուզը պաշտոնապես գրանցվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մարդկության ոչ-նյութական մշակութային ժառանգության ցուցակին վրա^{[13][14][15][16]}։

Նովրուզի ավանդույթները

Հաֆթ սինի սփռոց

Նովրուզի ընթացքում, Իրանում, Ադրբեջանում և Աֆղանստանի որոշ մասերում սփռոցի վրա սեղան է բացվում, որը կոչվում է Հաֆթ սին։ Հաֆթ պարսկերեն նշանակում է յոթ, իսկ սինը պարսկական այբուբենի (որի հիմնական մասը փոխառված է արաբական այբուբենից) 15-րդ տառն է, հայերեն սե տառի համարժեքը։ Այս սփռոցի վրա պետք է շարված լինեն ս տառով սկսվող յոթ իր՝ չքաղված նորածիլ կանաչի՝ ափսեում (սաբզե), ածիկ (սամանու), փշատ (սենջեդ), սխտոր (սիռ), խնձոր (սիբ), աղտոր կամ սումախ (սոմաղ), և քացախ (սեռքե)։ Նաև ավանդական է սփռոցին դնել այլ իրեր, ինչպիսիք են հայելի, կենդանի ոսկե ձկնիկներ ջրի մեջ, սմբուլներ (հիացինտներ), ներկած հավկիթներ, մետաղադրամներ, և Շահնամե, Հաֆեզի դիվան, Ղուրան կամ Ավեստա գրքերից մեկը և այլ իրեր։

Հաջի Ֆիրուզը դահիրայով

Իրանում նաև գոյություն ունի Հաջի Ֆիրուզի ավանդութը, ըստ որի մի տղամարդ սևացնում է երեսն ու ձեռքերը, կարմիր հագուստ հագնում կարմիր գլխարկով, և փողոցներում իր հետ դափ կամ դահիրա է ման ածում և հետը երգում, ասմունքում ու պարում՝ մարդկանց իր հետ երգեցնելով և ծիծաղեցնելով։

Նովրուզի ժամանակ նաև հարազատները այցելում են միմյանց և մեծերը երեխաներին դրամ են նվիրում։

Երկրներ որոնք ունեն Նովրուզը որպես պաշտոնական տոն

• Ադրբեջան (Մարտի 20-ից Մարտի 26, 7 օր)^[17]
• Ալբանիա (Մարտի 20-ից Մարտի 23, 4 օր)^[18]
• Աֆղանստան (Մարտի 20-ից Մարտի 23)^[19]
• Թուրքմենստան (Մարտի 20-ից Մարտի 23, 4 օր)^[20]
• Իրան (Մարտի 20-ից Մարտի 23, ընդհանրապես 4 օր + 13 օր դպրոցների և համալսարանների համար)^[21]
• (միայն շրջանային Իրաքի Քուրդիստան) (Մարտի 21)^[22]
• Ղազախստան (Մարտի 21-ից Մարտի 24, 4 օր)^[23]
• Ղրղզստան (Մարտի 21)^[24]
• Ուզբեկստան (Մարտի 21)^[25]
• Տաջիկստան (Մարտի 20-ից Մարտի 23, 4 օր)^[26]

Gallery

• 
  Հաֆթ սին՝ խորհրդանշական յոթ առարկաներ, որոնք սեղանի վրա են դրվում Նովրուզին
• 
  Շահ-Աբբասը՝ Նովրուզի տոնակատարությունների ժամանակ
• 
  Հարթաքանդակ Պերսեպոլիսի գահական դահլիճում
• 
  Հարթաքանդակ առյուծի և ցուլի Պերսեպոլիսի գահական դահլիճում, որը ոմանք մեկնաբանում են որպես Նովրուզի խորհրդանիշ
• 
  Թահմասպը և Հումայունը՝ Նովրուզը նշելիս
• 
  Նովրուզի տոնահանդես Իրանում
• 
  Նովրուզի տոնահանդես Նյու Դելիում
• 
  Սաբզեհ (խոտ), հաֆթ սինի բաղադրիչներից մեկը
• 
  Նովրուզի տոնասեղան
• 
  Հաֆթ մեվա՝ աֆղանական ավանդության մեջ յոթ պտուղների հավաքածու
• 
  Նովրուզի տոնական սեղան Տաջիկիստանում
• 
  Նովրուզի տոնում Չինաստանում

Աղբյուրներ

1. Moin M. فرهنگ فارسی معین — Amir Kabir Publishers, 1972.
2. https://amihan.ir
3. (անգլ.) Ջոսեֆ Վ. Մերի, Յերե Լ. Բախարախ, "Medieval Islamic Civilization: L-Z, index ", Taylor & Francis, 2006. էջ 605։ "Buyid rulers such as Azud al-Dawla resusciated a number of pre-islamic Iranian practices, most notably the titular of shahanshah (king of kings) and the celebration of the Persian New Year
4. «Norouz Persian New Year». British Museum. 2010 թ․ մարտի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
5. «General Assembly Fifty-fifth session 94th plenary meeting Friday, 9 March 2001, 10 a.m. New York» (PDF). United Nations General Assembly. Մարտի 9 2001. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
6. «U.S. mulls Persian New Year outreach». Washington Times. 2010 թ․ մարտի 19. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
7. Բոյս, Մ. Festivals. i. Zoroastrian Արխիվացված 2011-04-23 Wayback Machine. Encyclopaedia Iranica.
8. The Judaic tradition » Jewish myth and legend » Sources and development » Myth and legend in the Persian period. «Encyclopaedia Britannica». Վերցված է 2009 թ․ մարտի 21-ին.
9. «The Baha'i Calendar». Վերցված է 2007 թ․ մարտի 19-ին.
10. Ջեյմս Մ. Թրոթեր (2001). Reading Hosea in Achaemenid Yehud. Continuum International Publishing Group. էջ 108. ISBN 9781841271972.
11. «General Assembly Recognizes 21 March as International Day of Nowruz, Also Changes to 23–24 March Dialogue on Financing for Development». UN.org. Փետրվարի 23 2010. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
12. Շեիխոլեշլամի, Ալի (2010 թ․ փետրվարի 24). «UN Officially Recognizes March 21 as International Nowruz Day». Businessweek.com. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
13. Novruz, Nowrouz, Nooruz, Navruz, Nauroz, Nevruz: Inscribed in 2009 on the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, UNESCO.
14. Noruz and Iranian radifs registered on UNESCO list, Tehran Times, Հոկտեմբերի 1 2009, TehranTimes.com.
15. Persian music, Nowruz make it into UN heritage list, Press TV, Հոկտեմբերի 1 2009, PressTV.ir Արխիվացված 2016-01-05 Wayback Machine
16. Nowruz became international, պարսկերենով, BBC Persian, Չորեքշաբթի, Սեպտեմբերի 30 2009, BBC.co.uk
17. «Azerbaijan 2010 Bank Holidays». Bank-holidays.com. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
18. «Albania 2010 Bank Holidays». Bank-holidays.com. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
19. «Afghanistan 2010 Bank Holidays». Bank-holidays.com. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
20. «Turkmenistan 2010 Bank Holidays». Bank-holidays.com. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
21. «Iran (Islamic Republic of) 2010 Bank Holidays». Bank-holidays.com. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
22. «Iraq 2010 Bank Holidays». Bank-holidays.com. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
23. «Kazakhstan 2010 Bank Holidays». Bank-holidays.com. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
24. «Kyrgyzstan 2010 Bank Holidays». Bank-holidays.com. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
25. «Uzbekistan 2010 Bank Holidays». Bank-holidays.com. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
26. «Tajikistan 2010 Bank Holidays». Bank-holidays.com. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.

Արտաքին հղումներ

• Noruz, Encyclopædia Britannica

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նոռուզ» հոդվածին։