Շապին Գարահիսար

Շապին Գարահիսար (նաև՝ Շաբին-Կարահիսար, թուրքերեն՝ Şebinkarahisar), քաղաք Թուրքիայի Գիրեսունի մարզում, պատմական Փոքր Հայքի Նիկոպոլսի գավառում։ Համանուն շրջանի շրջկենտրոնն է։

Բնակավայր
Շապին Գարահիսար
թուրքերեն՝ Şebinkarahisar
Երկիր	Թուրքիա
Համայնք	Գիրեսունի մարզ
ԲԾՄ	1352 մետր
Բնակչություն	21 814 մարդ (2018)
Ժամային գոտի	UTC+3
Շապին Գարահիսար (Թուրքիա)
Շապին Գարահիսար Վիքիպահեստում

Աշխարհագրական դիրք

Գտնվում է Սև ծովի ավազանին պատկանող Գայլ (Կելկիթ) գետի Ակշեհր վտակի ափին, ծովի մակարդակից 1482 մ բարձրություն ունեցող ժայռոտ լեռան ստորոտին, շրջապատված բավական արգավանդ հողատարածություններով։ Ձմեռը ձյունառատ է, ձյունածածկը պահպանվում է հոկտեմբերից մինչև մարտի կեսերը։ Քաղաքի շրջակայքում կան արծաթախառն կապարի հանքեր, որոնք շահագործվել են հին ժամանակներից։

Պատմություն

Հիմնադրվել է մ.թ.ա. 60-ական թվականներին, հռոմեացի զորավար Գնեոս Պոմպեոսի կողմից և կոչվել է Կոլոնիա (Կողոնիա)։ Եղել է սահմանային բերդաքաղաք Պոնտոսի և Փոքր Հայքի միջև։

Փոքր Հայքի մյուս ավելի քան 10 քաղաքների հետ միասին Կոլոնիան նույնպես հիմնովին վերակառուցվել է Հուստինիանոս կայսեր (527-565 թթ.) կողմից։ Վարչականորեն մտնում էր Առաջին Հայք նահանգի, իսկ Հուստինիանոսի բարեփոխումներից հետո՝ Երկրորդ Հայքի մեջ։ Բյուզանդական տիրապետության շրջանում ունեցել է 25-30 հազար բնակիչ։

1473 թ. գրավվել է օսմանյան թուրքերի կողմից։ Եղել է Տրապիզոնի, ապա՝ Սեբաստիայի համանուն գավառի կենտրոնը։

Հայկական ջարդեր

Իրադարձությունները սկսվեցին 1915 թվականի հունիսին, երբ օսմանցի զինվորները քաղաք մտան՝ գերեվարելու փախած հայ զինյալներին։ Այս ընթացքում հայկական ավազակախմբերը լրացրել էին իրենց թերությունները։ Նրանք կրակ են բացել քաղաք մտած թուրք ժանդարմների վրա։ Սրանով չբավարարվելով` կտրեցին թաղի հեռագրային ու հեռախոսային լարերը, պաշարներով, զենքերով ու զինամթերքով շրջանի բոլոր հայերին հանեցին թաղի ամրոց ու ապահովվեցին։ Ամրոցը նախօրոք պատրաստվել և պատրաստվել է երկարատև պաշտպանության։ Սակայն ապստամբության նախապատրաստական փուլում Շեբինկարահիսար եկան շուրջ 500 հայեր ամբողջ երկրից և ամրոցում դիմադրություն սկսեցին։ Ամրոցում գրեթե երկու հազար հայ կար։ Կամավորական զորքերը միացան ժանդարմներին՝ որպես ուժեղացում օսմանյան զորքերին Գիրեսունից, որին այժմ կցված է Շեբինկարահիսարը։ Չնայած ամեն ինչին, Օսմանյան կայսրությունը, որը ցանկանում էր դադարեցնել ապստամբությունն առանց հետագա արյունահեղության, պատվիրակություն ուղարկեց հայերի մոտ և տեղեկացրեց, որ նրանք պետք է դադարեցնեն ապստամբությունը, որ ապստամբության ավարտից հետո նրանց խնդրանքները լսելի կլինեն, և նրանք, ովքեր տեղին կհամարվեն։ կընդունվեր, և որ ապստամբ հայերը կներվեին։ Մյուս կողմից, հայերը չէին հետաքրքրվում այս առաջարկներով և կարծում էին, որ Ռուսաստանն ու նրա դաշնակիցները կգան իրենց օգնության։ Հայ հովիվ Կիրըհը և բարոն Վարթիյան Անտրանիկը նշել են, որ կգնահատեն այս առաջարկները և նպատակ ունեն ժամանակ շահել։ Հունիսի 24-ին նրանք օսմանյան զորքերին գրեցին ու նամակ ուղարկեցին, թե իբր պատրաստվում են հանձնվել։ Մյուս կողմից, հայերը չէին հետաքրքրվում այս առաջարկներով և կարծում էին, որ Ռուսաստանն ու նրա դաշնակիցները կգան իրենց օգնության։ Հայ հովիվ Կիրըհը և բարոն Վարթիյան Անտրանիկը նշել են, որ կգնահատեն այս առաջարկները և նպատակ ունեն ժամանակ շահել։ Մյուս կողմից, հայերին դա չի հետաքրքրում և կարծում են, որ Ռուսաստանն ու նրա դաշնակիցները օգնություն են առաջարկում։ Հայ հովիվ Կիրեհը և բարոն Վարդյան Անտրանիկը նշել են, որ այս առաջարկներն ու թիրախները ժամանակ են խնայում։ Հունիսի 24-ին նրանք գրեցին օսմանյան զորքերին և հայտարարեցին, որ հանձնվելու են։ Նրանք այրել են մուսուլմանական թաղամասը։ Հայերը սկսեցին խոշտանգել ու սպանել իրենց ընդունած և ներել ցանկացող թուրք զինվորներին։ Շուրջ հավաքված հայկական ավազակախմբերը հարձակվել են նաև զինվորների և ժանդարմերիայի ստորաբաժանումների վրա։ Այս իրավիճակի դեմ այլ շրջանների ուժերը փրկվեցին և բերվեցին Շեբինկարահիսար, իսկ հայկական ավազակախմբերը շրջափակվեցին։ Հայկական ավազակախմբերը կա՛մ կհանձնվեին, կա՛մ կփորձեին ճեղքել պաշարումը, նրանք կարողացան փախչել Հին գյուղի տեղանքից և լեռնաշղթայից դեպի Կիլիբաբա անտառ

Հայկական ավազակախմբերը այրել են բազմաթիվ տներ ու գոմեր թուրքական թաղամասերում, գնդակահարել պաշտամունքի վայրերը, կոտորել հարյուրավոր թուրքերի, կանանց ու երեխաների

Բնակչություն

19-րդ դարի սկզբներին Շապին Գարահիսարի հայ բնակչությունը մոտ 400 տուն էր։ Գրեթե նույնքան էին հույներն ու թուրքերը միասին վերցրած։ 1872-1873 թթ. այստեղ կային հայկական 502, հունական 150 և թուրքական 2000 տուն բնակիչ։ Ըստ վկայությունների՝ 20-րդ դարի սկզբներին Շապին Գարահիսարի բնակչությունը կազմում էր 20000 մարդ։ Բնակչության հիմնական զբաղմունքները կազմում էին 2 տասնյակի հասնող արհեստները, ներքին և արտաքին առևտուրը. քաղաքի շուկան ուներ 60-ից ավելի խանութներ ու կրպակներ։ Քաղաքի բնակչության զգալի մասը՝ գլխավորապես թուրքերը զբաղվում էին հողագործությամբ։

Այժմ քաղաքի բնակչությոնը կազմում է 12000 մարդ (2008 թ.)։

Հայտնի շապինգարահիսարցիներ

• Անդրանիկ Օզանյան
• Թորոս Թորամանյան
• Լևոն Էսաճանյան
• Հարություն Շահրիկյան
• Արամ Հայկազ

Աղբյուրներ

• «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), 1986-2001 թթ., Երևանի Համալսարանի հրատարակչություն

Արտաքին հղումներ

• Շապին Գարահիսար
• Թադևոս Հակոբյան «Պատմական Հայաստանի քաղաքները»։

Տես նաև

• Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շապին Գարահիսար» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։