Ֆինիքս

Ֆինիքս^[3] (անգլ.՝ Phoenix; թարգմանաբար՝ փյունիկ։ S-ki: kigk)^[4], Ամերիկյան Արիզոնա նահանգի ամենամեծ քաղաքն ու մայրաքաղաքը։ 1 660 272 (2018) բնակչությամբ Ֆինիքսը համարվում է ամենամեծը ամերիկյան նահանգների մայրաքաղաքներում՝ ներառյալ պետական մայրաքաղաք Վաշինգտոնը։ Բնակչության թվով այն հինգերորդն է ԱՄՆ-ում (Նյու Յորքից, Լոս Անջելեսիսց, Չիկագոյից և Հյուսթոնից հետո^[5])։

Բնակավայր
Ֆինիքս
անգլ.՝ Phoenix
Դրոշ
Երկիր	ԱՄՆ
Համայնք	Մարիկոպա շրջան
Հիմնադրված է	1868 թ.
Առաջին հիշատակում	1867
Մակերես	1341,477468 կմ²
ԲԾՄ	1086 ֆուտ, 331 մետր
Պաշտոնական լեզու	անգլերեն
Բնակչություն	▼1 608 139 մարդ (ապրիլի 1, 2020)[1][2]
Ժամային գոտի	UTC-7 և MDT?
Հեռախոսային կոդ	623, 480, 602 և 520
Փոստային դասիչ	85001–85087
Պաշտոնական կայք	phoenix.gov​(անգլ.)
Ֆինիքս (ԱՄՆ)
Ֆինիքս Վիքիպահեստում

Ֆինիքսը Մարիկոպա շրջանի կենտրոնն է և Միացյալ Նահանգների խոշորագույն քաղաքներից մեկը զբաղեցրած տարածքով^[6]։

Ֆինիքսի ագլոմերացիան (4 857 962 բնակչությամբ) համարվում է տասնմեկերորդը ԱՄՆ-ում^[7][8]։

Վերջին 40 տարիների ընթացքում Ֆինիքսի ագլոմերացիայում բնակչության աճը կազմել է միջինում 24%՝ մեկ տասնամյակի ընթացքում։ Չնայած Ֆինիքսի բնակչության աճը նվազել է, 2008-ից այն սկսել է վերականգնվել, քանի որ 2008-ի հիփոթեքային ճգնաժամի և բնակարանների գների նվազման հետևանքով քաղաք են ժամանել շատ ներգաղթյալներ, հիմնականում՝ Մեքսիկայից։ Դատելով աճի ներկայիս տեմպից՝ վերլուծաբանները կանխատեսում են, որ 2020 թվականին Ֆինիքսը կարող է բնակչության թվով ԱՄՆ-ում դառնալ 4-րդ քաղաքը^[9]։

Պատմություն

Հոհոկամների տարածքի քարտեզ, 1350

Ավելի քան 1000 տարի ժամանակակից Ֆինիքսի տեղում հողեր են ունեցել հոհոկամ ցեղերը^[10], որոնք այդ անապատային տարածքների ոռոգման համար ստեղծել են մոտավորապես 217 կմ ոռոգման ջրանցքներ։ Դրանցից մի քանիսը մինչ օրս օգտագործվում է ըստ նշանակության։ Ֆինիքս անունով իսպանական բնակավայրը նշանակում էր մոխրից կյանքի վերակառուցում հոհոկամների մարած քաղաքակրթության վայրում։ Իսպանացի հետազոտող Էուսեբիո Կինոն XVII-XVIII դարերում բնակավայրը հետազոտած առաջին եվրոպացիներից էր։ 1848 թվականի ամերիկա-մեքսիկական պատերազմի ավարտից հետո Մեքսիկայի հյուսիսում հողերի մեծ մասը հայտնվել էր ԱՄՆ-ի վերահսկողության տակ, դրանց մի մասում ստեղծվել է Նյու Մեքսիկոյի տարածքը (որը ներառում էր այսօրվա Ֆինիքսի հողերը)։ Քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում Ֆինիքսի շրջանը վիճարկվել էր Արիզոնայի երկու վարչակազմի՝ համադաշնային (Տուսոն մայրաքաղաքով) և խորհրդային (Պրեսկոտ մայրաքաղաքով)։ 1865 թվականին՝ պատերազմի ավարտից հետո, ամերիկյան բանակը հիմնադրել է այստեղ «Fort McDowell»-ը, որի նպատակն էր դադարեցնել հնդկական հարձակումները նորաբնակների վրա։

Ֆինիքսի հիմնադրումը կապված է Համադաշնության բանակի վետերան Ջեք Սվիլինգի անվան հետ, որը 1867 թվականին հիմնել է White Tank Mountains լեռների ստորոտին գտնվող ֆերման՝ հին հնդկական բնակավայրի ավերակներում։ Քաղաքը արագ աճել է, և 1868 թվականի մայիսի 4-ին այստեղ հայտնվել է փոստային բաժանմունք^[10]։

1870-ական թվականներին քաղաքն սկսել է աճել։ 1874 թվականի ապրիլի 10-ին նախագահ Ուլիսես Ս. Գրանթը Ֆինիքսին հանձնել է հողային արտոնագիր։ 1875 թվականին քաղաքում արդեն կար հեռագրատուն, 16 գեղեցկության սրահ և 4 պարասրահ։ 1880 թվականին բնակչության թիվը հասել է 2 453-ի^[11]։

1881 թվականին Ֆինիքսը շարունակում էր աճել, և Արիզոնայի տարածքի Լեգիսլատուրան փետրվարի 25-ին հրապարակել է «Ֆենիքսի պայմանագրային բիլը», որի համաձայն՝ Ֆինիքսը պաշտոնապես ճանաչվել է քաղաք^[10]։

Ֆինիքսի տնտեսության համար առաջին հեղափոխական իրադարձությունը 1880-ականներին նոր երկաթուղու կառուցումն էր, որն անցնում էր նորակառույց բնակավայրի տարածքով։ Դրա շնորհիվ Ֆինիքսը զարգացավ որպես առևտրական քաղաք, իսկ նրա ապրանքները հայտնվեցին արևելյան և արևմտյան շուկաներում։ 1888 թվականի նոյեմբերի 4-ին բացվեց Ֆինիքսի առևտրի սրահը։ Ավելի վաղ այդ ժամանակ գոյություն ունեցող քաղաքային ծառայությունները տեղափոխվել էին նոր քաղաքապետարան^[10]։ 1895 թվականին բացվեց Սանտա-Ֆե, Պրեսկոտտա, Ֆինիքս երկաթուղին, որը Ֆինիքսը միացնում էր բազմաթիվ այլ քաղաքների հետ։ Դա ևս մեկ խթան էր տնտեսության համար։ Բացի այդ, 1895 թվականին առաջին անգամ ստեղծվեց ավագ դպրոց, որտեղ ընդունվեց 90 աշակերտ^[10]։

Վաշինգտոն սթրիթ, 1902

1906 թվականին Սոլթ գետի վրա՝ քաղաքից 75 կմ հեռու, սկսվեց այսպես կոչված թիվ 1 ամբարտակի շինարարությունը, որը դարձավ առաջին բազմաֆունկցիոնալ ամբարտակը, քանի որ նախատեսվում էր, որ այն քաղաքին ջուր և էլեկտրականություն կմատակարարի։ 1911 թվականի մայիսի 18-ին տեղի ունեցավ ամբարտակի բացումը, որին ներկա էր նախագահ Թեոդոր Ռուզվելտը։ Նա 1902 թվականին ստորագրեց արևմտյան տարածքների գետերի վրա հսկայական ամբարտակների կառուցման մասին որոշումը^[12]։ Այդ ժամանակ այն աշխարհի ամենամեծ քարե ամբարտակն էր^[13]։ 1959 թվականին ամբարտակն ու ջրամբարը վերանվանվել են նախագահի պատվին։

Տեսարան Ֆինիքսում, 1908

Ֆինիքսի նախկին դրոշը, ընդունվել է 1921 թվականի նոյեմբերին

1912 թվականի փետրվարի 4-ին՝ նախագահ Ուիլյամ Տաֆտի օրոք, Ֆինիքսը դարձավ Արիզոնա նորաստեղծ նահանգի մայրաքաղաքը^[10]։ Դա տեղի է ունեցել Արիզոնա նահանգի կարգավիճակի վերաբերյալ Կոնգրեսի քվեարկության ժամանակ Տաֆտի վետոյից վեց ամիս անց՝ Արիզոնայի Սահմանադրության դիրքորոշման հետ անհամաձայնության պատճառով^[12]։ Արիզոնայի նահանգի կարգավիճակի ձեռքբերումից հետո Ֆինիքսը սկսեց արագորեն աճել, և ութ տարի անց քաղաքի բնակչությունը կազմեց 29 053։ 1920-ին Ֆինիքսում հայտնվեց առաջին երկնաքերը՝ «Heard» անվամբ^[10]։ 1929-ին պաշտոնապես բացվեց Երկնային բեյը, որն այդ ժամանակ պատկանում էր Scenic ավիաընկերությանը։ 1935 թվականին Ֆինիքսի քաղաքապետարանը ձեռք է բերել օդանավակայան, որի հայեցողության տակ էլ այն ներկայումս գտնվում է^[14]։ Տասնամյակի ընթացքում Ֆինիքսի բնակչությունը կրկնապատկվել է և կազմել 48 118^[10]։

Տեսարան Ֆինիքսում, 1940

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ տնտեսության արագ զարգացումը շատ արագ վերափոխեց Ֆինիքսը՝ տարածաշրջանային առևտրի կենտրոնից վերածելով զարգացող արդյունաբերությամբ քաղաքի, որը հիմնված է ռազմական արտադրանքի զանգվածային արտադրության վրա։ Այդ ժամանակ արվարձաններում կառուցվել են երեք ռազմական ավիաբազա (Լյուկ, Ուիլյամս և Ֆելկոն), ինչպես նաև Thunderbird-ի օդաչուների երկու դպրոց (Գլենդելում և Սքոթսդեյլում)^[10][15][16]։

Պատերազմից հետո շարունակվել է Ֆինիքսի՝ արդեն 65 հազարից ավելի բնակչություն ունեցող քաղաքի ինտենսիվ աճը, որը բացատրվում է, մասնավորապես, նրանով, որ քաղաքում սկսել էին հայտնվել երիտասարդ և հավակնոտ ձեռնարկատերեր և քաղաքական գործիչներ (ինչպես օրինակ՝ Բարրի Գոլդուոթերը), որոնք առավել հաճախ ունեին Արևելյան կրթություն, և որոնք հետագայում ստեղծել են Ֆինիքսի յուրահատուկ ոչ լիբերալիստական գործարար մթնոլորտը։

1948 թվականին Ֆինիքսում սկսեց զարգանալ բարձր տեխնոլոգիական արտադրությունը, որը հետագայում դարձավ պետական տնտեսության հիմքը։ Դա պայմանավորված էր նրանով, որ Motorola-ն ընտրեց այս քաղաքը՝ ռազմական էլեկտրոնիկայի հետազոտությունների և զարգացման սեփական կենտրոն կառուցելու համար^[17]։ Հասկանալով, որ Motorola-ն հաջող ընտրություն է կատարել, այլ բարձր տեխնոլոգիական ընկերությունները, ինչպիսիք են Intel-ը և McDonnell Douglas-ը, ևս բացում են իրենց արտադրական տարածքները։

1950 թվականին Ֆինիքսում բնակվում էր ավելի քան 105 հազար մարդ, իսկ շրջակայքում՝ ավելի շատ։ 1950-ականներին քաղաքի աճը խթանվեց օդափոխության տեխնիկայի զարգացմամբ, որը սկսեց օգտագործվել ամենուր (տներում, գրասենյակներում և արտադրություններում), ինչի շնորհիվ հնարավոր դարձավ բնակվել քաղաքում տևական շատ շոգ ամռան ընթացքում։

Միայն 1959 թվականին Ֆինիքսում ավելի շատ շենքեր են կառուցվել, քան 1914-1946 թվականների ընթացքում^[17][18]։

Տեսարան դեպի Ֆինիքսի Միդթաունը լեռնային արգելավայրից, 2010

Հաջորդ տասնամյակներում քաղաքի և ագլոմերացիայի աճը շարունակվել է, բացի այդ, ավելացել է դեպի քաղաք զբոսաշրջային հոսքը, հիմնականում անապատում քաղաքի անսովոր դիրքի և հանգստի լավ հնարավորությունների շնորհիվ։ 1965 թվականին բացվել է Ֆինիքսի առևտրային կենտրոնը, որը դարձել է Արիզոնայում ամենաբարձր շենքը (104 մետր)^[19]։ 1960-ականներին արագ աճող քաղաքում այլ շենքեր էլ էին կառուցվում, օրինակ՝ Ռոզենվոյգի Կենտրոնը (1964), այլ կերպ՝ Phoenix City Square^[20], Ֆինիքսի ֆինանսների կենտրոնը (1968)^[21] և բազմաթիվ բնակելի համալիրներ։ 1965 թվականին արևելյան Դաունթաունում բացվեց Կոլիզեյ՝ Արիզոնայի խոշորագույն մարզական ասպարեզներից մեկը։ 1968-ին նախագահ Լինդոն Ջոնսոնն ընդունեց նաև Կենտրոնական Արիզոնայի նախագիծը, որը նախատեսված է Ֆինիքսի, Տաքսոնի և նրանց միջև գյուղատնտեսական տարածքների համար ջրի պաշարների պահպանման համար^[22]։ 1969 թվականի դեկտեմբերի 2-ին Հռոմի Պապ Պավել VI-ը Ֆինիքսի թեմ է ստեղծել՝ այն առանձնացնելով Տուսոնի արքեպիսկոպոսությունից։ Էդվարդ Մաքքարթին դարձել է Ֆինիքսի առաջին եպիսկոպոսը^[23]։

1970-ականները դարձել են Ֆենիքսի Դաունթաունում նոր շենքերի կառուցման ակտիվության գագաթնակետը։ Տասնամյակի վերջում քաղաքի իշխանություններն ընդունել են Ֆինիքսի զարգացման հայեցակարգը մինչև 2000 թվականը, ըստ որի՝ նախատեսվում էր Ֆինիքսը բաժանել մի քանի քաղաքային բնակավայրի՝ յուրաքանչյուրն իր միջուկով, որտեղ բնակչության խտությունը զգալիորեն ավելի բարձր է, քան ծայրամասերում։ Սկզբում նախատեսվում էր ստեղծել 9 բնակավայր^[24], սակայն տարիների ընթացքում դրանց թիվը հասել է 15-ի։ Իշխանությունները կատարել են հայեցակարգը՝ ստեղծելով տրանսպորտային հանգույցներ բնակավայրերում և միացնելով դրանք ավտոմայրուղիներով։ 1970-ականներին Դաունթաունում մի քանի ուշագրավ կառույց է բացվել՝ Ֆինիքսի սիմֆոնիկ թատրոնը^[25], Ուելս ֆարգո Պլազան, Քեյս Թաուերը (նախկինում՝ Valley Center, 147 մ, Արիզոնայի ամենաբարձր շինությունը)^[26], U.S. Bank Center-ը։

Քաղաքապետարանի նոր շինությունը (112 մ)

Նախագահ Ռեյգանի խորհրդով 1981թ սեպտեմբերի 25-ին ֆինիքսեցի Սանդրա Օ'Քոնորը դարձավ ԱՄՆ Բարձրագույն դատարանի առաջին կին դատավորը^[27]։ 1985 թվականին բացվեց Պալո Վերդե ատոմակայանը, որն ամենամեծն է տարածաշրջանում^[28]։ 1987-ին քաղաք են այցելել Հովհաննես Պողոս II-ը և Մայր Թերեզան^[29]։

1990-ականներին Սանիսլոուպի բյուջետային տներում բնակություն հաստատած արտագաղթողների ներհոսքի արդյունքում 2000 թվականին տեղական դպրոցներում խոսում էին 43 լեզվով^[30]։ 1992 թվականին կառուցվել է քաղաքապետարանի նոր շենքը^[31], իսկ 1993-ին Շերիֆ Ջո Արփայոյի նախաձեռնությամբ հայտնվել է «Քեմբուրգը», որը կառուցվել էր բանտարկյալների կողմից՝ Մարիոպոպա շրջանի բանտային համակարգի (աշխարհի 4-րդ խոշորը) մարդաշատ հաստատությունները ազատելու համար^[32]։ 1997-ի մարտին տեղի է ունեցել Ֆինիքսի կրակների հայտնի երևույթը։

Ֆինիքսի Դաունթաունը գիշերով

Ֆինիքսի բնակչությունը շարունակում է աճել՝ 2007 թվականից բնակչության աճը կազմում է 24,2%, ինչը Ֆենիքսի ագլոմերացիան դարձրել է երկրորդ ամենաարագ աճողը ԱՄՆ-ում՝ Լաս Վեգասի ագլոմերացիայից հետո^[33]։ 2008 թվականին Փիկ Սքուոն վերանվանվել է Փիկ Փայեսթևայի՝ ի պատիվ Լորի Փայեստևայի՝ Արիզոնայի և առաջին բնիկ ամերիկացի կնոջ, որը մահացել է ճակատամարտում։ Նա նաև առաջին ամերիկացի կինն էր, որը մահացել է 2003-ին՝ Իրաքի պատերազմի ժամանակ^[34]։ 2008-ին Ֆինիքսը ԱՄՆ-ի հիփոթեքային ճգնաժամի ամենաազդեցիկ քաղաքներից մեկն էր։ 2009-ի սկզբին քաղաքում բնակելի տան միջին գինը կազմում էր 150,000 դոլար՝ 2007 թվականի՝ 262,000 ԱՄՆ դոլար ռեկորդային ցուցանիշից նվազելով 112 000 դոլարով^[35]։ Ֆինիքսում հանցավորության մակարդակը նույնպես զգալիորեն նվազել է վերջին տարիներին, քանի որ նախկինում վտանգավոր, ճնշված որոշ տարածքներ, ինչպիսիք են Հարավային Ֆինիքսը, Ալհամբրան և Մերիվալը (այժմ՝ Արևմտյան Ֆինիքս), վերականգնվել են, և իրավիճակը կայունացել է։ Վերջերս թարմացվել են Դաունթաունը և Կենտրոնական Միջուկը, որի արդյունքում շատ ռեստորաններ, խանութներ և ձեռնարկություններ բացվել են կամ տեղափոխվել Կենտրոնական Ֆինիքս^[36]։

Աշխարհագրություն

Աշխարհագրական դիրք

Ֆինիքսի ագլոմերացիայի լուսանկարը, նկարվել է Landsat 7 արբանյակի կողմից 2002 թվականին

Ֆինիքսը գտնվում է Արիզոնայի կենտրոնական հատվածի հարավում։ Տեղակայված է Սոլթ գետի հովտում, որը նաև հայտնի է «Արևային հովիտ» անվամբ, ծովի մակարդակից 340 մ բարձրության վրա, Սոնորա անապատի կենտրոնում^[37][38]։

Քաղաքի հյուսիսային մասից տեսարան

Չնայած քաղաքի տարածքը բոլոր կողմերից շրջապատված է լեռներով, Ֆինիքսը գտնվում է մի մեծ հարթավայրում, որի շնորհիվ ստեղծվել է քաղաքային փողոցների և ճանապարհների հստակ ցանց։ Քաղաքի շուրջը գտնվող հովտում ցրված են բազմաթիվ լեռնաշղթաներ․ Մաքդաուելը՝ հյուսիս-արևելքում, արևմուտքում՝ Ուաիթ Տանկը, արևելքում՝ Սուպերսթրիշնը և հարավ-արևմուտքում՝ Սիերա Էսթրելան։ Ֆինիքսի ծայրամասում կան հսկայական ոռոգվող դաշտեր և հնդկական մի շարք պաշարներ^[37][39][40]։ Սոլթ գետը հոսում է քաղաքի արևելյան մասից դեպի արևմուտք։ Գետի հունը գրեթե միշտ չոր է, բացառությամբ ջրամբարից ջրի արտանետման դեպքում, որը նախատեսված է քաղաքին թարմ ջուր մատակարարելու և դաշտերը ոռոգելու համար։

Աուաթուկի քաղաքը Ֆինիքսից առանձնացված է Հարավային լեռներով։

ԱՄՆ մարդահամարի բյուրոյի համաձայն՝ քաղաքի տարածքը կազմում է 1 343,94 կմ², որից 1 340,69 կմ²-ը (99,8 %) ցամաք է, իսկ 3,25 կմ²-ը (0,2 %)՝ ջուր։ Չնայած Ֆինիքսը ԱՄՆ-ում բնակչության թվով 5-րդն է, ահռելի տարածքի շնորհիվ բնակչության խտությունը բարձր չէ (1 238,37 մարդ/կմ²)^[41], այն դեպքում, որ Ֆիլադելֆիայում (6-րդը բնակչության թվով) այն կազմում է մոտ 4 555 մարդ/կմ²^[42]։

Ինչպես Արիզոնայի մեծ մասում, այնպես էլ Ֆինիքսում 1973 թվականից չի պահպանվում ամառային ժամանակը^[43]։

Հարևանություն

Դաունթաունի հյուսիս-արևելյան մասից տեսարան

Ֆինիքսի քաղաքային բնակավայրերի հատակագիծը

Մայրամուտը Ֆինիքսում, տեսարանը Փափգո այգուց է, 2010 թվական

1979 թվականից Ֆինիքսը բաժանվել է քաղաքային բնակավայրերի, որոնցից շատերը Ֆինիքսի պատմական հարևաններն էին^[44][45]։ Յուրաքանչյուր բնակավայր ունի պլանավորման կոմիտե, որը ենթարկվում է քաղաքային խորհրդին և պարտավոր է հետևել իր բնակավայրի և նրա կենտրոնի զարգացմանը, ինչպես նաև պահպանել յուրահատկությունը, որը բնակավայրը կառանձնացնի մյուսներից^[46]։

Կառուցվել է 15 բնակավայր.

• Ալհամբրա
• Արևելյան Քեյմելբեկք
• Դեզերթ Վյու
• Դիր Հովիտ
• Պարադայս Հովիտ
• Լավին
• Մերիվեյլ
• Նորթ Հեյթվեն
• Աուատուկի Նախալեռներ
• Ռիո Վիստա
• Հյուսիսային լեռներ
• Կենտրոնական Քաղաք
• Էնկանտո
• Էսթրելա
• Հարավային լեռներ

Բացի քաղաքային բնակավայրերից, Ֆինիքսն ունի մի քանի հարևանություն՝ Դաունթաուն, Միդթաուն, Ուեսթ Ֆինիքս, Նորթ Ֆինիքս, Սաութ Ֆինիքս, Բիլթմոր, Արքադիա և Սանիլսլոուփ։

Դեմոգրաֆիա

Բնակչությունը ըստ տարեթվերի
1890	3 152
1900	5 544
1910	11 314
1920	29 053
1930	48 118
1940	65 414
1950	106 818
1960	439 170
1970	581 562
1980	789 704
1990	983 403
2000	1 321 045
2009	1 567 453

Քաղաքի բնակիչները իրենց անվանում են փյունիկցիներ։

Հայտնի բնակիչներ

• Չեսթեր Բեննինգթոն - Linkin Park խմբի անդամ։

Քույր քաղաքներ

•  Գրենոբլ, Ֆրանսիա
•  Դուբայ, ԱՄԷ
•  Էնիս, Իռլանդիա
•  Էռմոսիլո, Մեքսիկայի Միացյալ Նահանգներ (1976)^[47][48]
•  Թայբեյ, Թայվան (1979)
•  Կալգարի, Կանադա
•  Կատանիա, Իտալիա
•  Հիմեձի, Ճապոնիա
•  Չենդու, Չինաստան (մարտի 13, 1987)^[49]
•  Պրահա, Չեխիա
•  Ռամատ Գան, Իսրայել
•  Սուչավա, Ռումինիա

Ծանոթագրություններ

1. https://data.census.gov/cedsci/table?q=United%20States&tid=DECENNIALPL2020.P1
2. https://data.census.gov/cedsci/table?t=Populations%20and%20People&g=0100000US,%241600000&y=2020 / United States Census Bureau
3. Արտասահմանյան երկրների աշխարհագրական անվանումների բառարան / խմբ․ Ա․ Մ․ Կոմիկով. — 3֊րդ հրատարակություն. — Մոսկվա: Նեդրա, 1986. — С. 392.
4. Munro, P et al. A Mojave Dictionary Los Angeles: UCLA, 1992
5. «Phoenix QuickFacts from US Census Bureau». Бюро переписи населения США. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
6. «County and City Data Book: 2007» (PDF) (14 ed.). Бюро переписи населения США. 2007. էջ 712. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 20-ին.
7. Census: Phoenix-area population tops 4.3 million, moves up metro rankings — Phoenix Business Journal. Bizjournals.com
8. People in Phoenix-Mesa-Scottsdale Metro Area, Arizona. Bestplaces.net
9. «Why Phoenix?». Growth Nation. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 17-ին.
10. «History of Phoenix». City of Phoenix. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 15-ին.
11. «Phoenix Valley History». The Natural American. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 4-ին.
12. «This Day in Arizona History». AZ100Years.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 4-ին.
13. «Phoenix History». Hello Phoenix. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 4-ին.
14. «1935 and The Farm – Sky Harbor's Early Years and Memories». skyharbor.com. 1935 թ․ օգոստոսի 30. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 5-ին.
15. «Scottsdale Airport History». scottsdaleaz.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2014-02-25-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 19-ին.
16. Manning, Thomas A. (2005). History of Air Education and Training Command, 1942–2002. Randolph AFB, Texas: Office of History and Research, Headquarters, AETC. ISBN 978-1-178-48983-5.
17. «Growing into a Metropolis». The Natural American. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 5-ին.
18. «20th Century». Arizona Edventures. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 5-ին.
19. «Phoenix Corporate Center». Emporis. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 5-ին.
20. «Phoenix City Square». Emporis. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 5-ին.
21. «The Phoenix Financial Center a.k.a. Western Savings and Loan». ModernPhoenix.net. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 5-ին.
22. «CAP Your Water. Your Future». cap-az.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 5-ին.
23. «History of the Diocese of Phoenix». The Roman Catholic Diocese of Phoenix. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 27-ին.
24. Luckingham, Bradford (1989). Phoenix: The History of a Southwestern Metropolis. University of Arizona Press. էջեր 235–7. ISBN 0-8165-1116-0.
25. «Symphony Hall — a perfect harmony between event and venue». Phoenix Convention Center. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 27-ին.
26. «Chase Tower». Emporis. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 27-ին.
27. «First Woman to Supreme Court». History Central. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 27-ին.
28. «Arizona Centennial». The Arizona Republic/AZCentral.com. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 27-ին.
29. «Arizona Centennial». The Arizona Republic/AZCentral.com. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 27-ին.
30. «John C. Lincoln Timeline – 1990s». John C. Lincoln Health Network. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 27-ին.
31. «Phoenix City Hall». SkyscraperPage.com. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 27-ին.
32. «Timeline: 1980–2010». The Arizona Republic/AZCentral.com. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 27-ին.
33. Woolsey, Matt (2007 թ․ հոկտեմբերի 31). «In Pictures: America's Fastest-Growing Cities from». Forbes. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 30-ին.
34. Myers, Amanda Lee (2008 թ․ ապրիլի 10). «Feds OK naming Phoenix peak for soldier». USA Today. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 20-ին.
35. Snow, Mary; Acosta, Jim (2009 թ․ փետրվարի 17). «Obama expected to announce foreclosure plan». CNN. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 22-ին.
36. Trulsson, Nora Burba Phoenix Rising (mis) // Sunset. — 2005. — С. 27.
37. «Geography of Phoenix». How Stuff Works. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 10-ին.
38. «Facts about Phoenix, Arizona». Phoenix-Arizona.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 10-ին.
39. «Phoenix: Geography and Climate». city-data.com. Վերցված է 10 февреля 2014-ին.
40. «Phoenix Mountain Overview». summitpost.org. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 5-ին.
41. «Phoenix (city) QuickFacts». Бюро переписи населения США. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 5-ին.
42. «Philadelphia (city) Quickfacts». Бюро переписи населения США. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 16-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 5-ին.
43. «Arizona does not need daylight saving time – Arizona Daily Star.'». Web.archive.org. 2005 թ․ մայիսի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 19-ին.
44. Phoenix General Plan Update: Transitioning to a Sustainable Future (PDF). Phoenix.gov. декабрь 2010. էջ 1. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 5 февраля 2014-ին. Արխիվացված է Փետրվար 21, 2014 Wayback Machine-ի միջոցով:
45. «Village Planning Committees». Phoenix City Government. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 9-ին.
46. «The Village Planning Handbook» (PDF). City of Phoenix. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 7-ին.
47. https://portales.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/images/stories/documentos_gobiernos/rai/son/son007.pdf
48. https://www.hermosillo.gob.mx/boletines/Sala-Prensa.aspx?articleid=11284
49. https://www.gochengdu.cn/news/our-sister-cities/sister-cities-of-chengdu/phoenix-usa--a438.html?xcSID=04j06l2e0bo8q3o2mh7ud63pm2

Գրականություն

• VanderMeer, Philip Desert Visions and the Making of Phoenix, 1860–2009. — Univ of New Mexico Press, 2010. — ISBN 978-0-8263-4891-3

Արտաքին հղումներ

• Քաղաքի պաշտոնական կայքը (անգլ.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆինիքս» հոդվածին։