Med
dîroka medîya / From Wikipedia, the free encyclopedia
Med, Medî yan jî Medyayî (bi farisî ya kevin: 𐎶𐎠𐎭 Māda-), gelekî kurdên kevnar bûn ku bi zimanê medî axivîne û li welatê xwe yê ku wekê Medya hatiye binavkirin jiyan kirine. Medî nêzîkî sedsala 11an ê b.z. de li herêma çiyayî ya bakurê rojavayê Îranê (li Rojavaya Kurdistanê ya îro) û herêma bakurê rojhilat û rojhilatê Mezopotamyayê ku li herêma Hemedan (Ekbatana) bû bicih dibin. Tê bawer kirin ku kom bûna Medan di sedsala 8 ê berî zayînê de li Îranê pêk hatiye. Di sedsala 7 ê berî zayînê de, tevahiya rojavayê Îranê û hinek herêmên din di bin desthilatdariya Mediyan de bûn lê berfirehiya erdnîgariya wan ê di wê demê de bi awayek baş nayê zanîn. Axa Rojhilata Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê û başûrê Azerbaycanê wekê "Meda piçûk" û ji Çiyayê Zagrosê û cihên wê ye din re jî wekê "Meda mezin" hatiye binavkirin. Paytexta Medan bajêrê Ekbatanaê bû.
Med Madeh (bi kurdiya kevn) | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
Împeratoriya Medî di salên 600ê beriya zayînî de | |||||||||||||||||||||
Agahiyên gelemperî | |||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Rêveberî | Keyanî | ||||||||||||||||||||
Paytext | Ekbatan | ||||||||||||||||||||
Ziman | Medî | ||||||||||||||||||||
Dîn | Zerdeştîtî | ||||||||||||||||||||
TBH | {{{tbh}}} | ||||||||||||||||||||
TBH/sal | {{{tbh kes}}} | ||||||||||||||||||||
Dirav | {{{dirav}}} | ||||||||||||||||||||
Dem | {{{dem}}} | ||||||||||||||||||||
Nîşana înternetê | {{{nîşana înternetê}}} | ||||||||||||||||||||
Kd. telefonê | {{{koda telefonê}}} | ||||||||||||||||||||
{{{agahîgelemp1 sernav}}} | {{{agahîgelemp1}}} | ||||||||||||||||||||
{{{agahîgelemp2 sernav}}} | {{{agahîgelemp2}}} | ||||||||||||||||||||
{{{agahîgelemp3 sernav}}} | {{{agahîgelemp3}}} | ||||||||||||||||||||
{{{agahîgelemp4 sernav}}} | {{{agahîgelemp4}}} | ||||||||||||||||||||
{{{agahîgelemp5 sernav}}} | {{{agahîgelemp5}}} | ||||||||||||||||||||
Gelhe | |||||||||||||||||||||
{{{gelhe}}} | |||||||||||||||||||||
{{{gelhe2}}} | |||||||||||||||||||||
{{{gelhe3}}} | |||||||||||||||||||||
{{{gelhe4}}} | |||||||||||||||||||||
{{{gelhe5}}} | |||||||||||||||||||||
Rûerd | |||||||||||||||||||||
{{{rûerd}}} | |||||||||||||||||||||
{{{rûerd2}}} | |||||||||||||||||||||
{{{rûerd3}}} | |||||||||||||||||||||
{{{rûerd4}}} | |||||||||||||||||||||
{{{rûerd5}}} | |||||||||||||||||||||
Dîrok û bûyer | |||||||||||||||||||||
BZ 612 | Hilweşandina Nînova | ||||||||||||||||||||
BZ 28ê gulanê, 585 | Şerê Halîsê | ||||||||||||||||||||
{{{bûyer3}}} | |||||||||||||||||||||
{{{bûyer4}}} | |||||||||||||||||||||
{{{bûyer5}}} | |||||||||||||||||||||
{{{bûyer6}}} | |||||||||||||||||||||
{{{bûyer7}}} | |||||||||||||||||||||
{{{bûyer8}}} | |||||||||||||||||||||
{{{bûyer9}}} | |||||||||||||||||||||
{{{bûyer10}}} | |||||||||||||||||||||
{{{bûyer11}}} | |||||||||||||||||||||
{{{bûyer12}}} | |||||||||||||||||||||
Serwerî | |||||||||||||||||||||
{{{sernav serokA}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokA1}}} | |||||||||||||||||||||
700 - 647 | Deyoses (Deioces, Diyako) | ||||||||||||||||||||
647 - 625 | Frawartiş (Phraortes) | ||||||||||||||||||||
624 - 597 | Xeşterîtê | ||||||||||||||||||||
597 - 585 | Kiyaksar (Cyaxares) | ||||||||||||||||||||
585 - 549 | Asteyax (Astyges) | ||||||||||||||||||||
{{{sernav serokB}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokB1}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokB2}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokB3}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokB4}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokB5}}} | |||||||||||||||||||||
{{{sernav serokC}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokC1}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokC2}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokC3}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokC4}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokC5}}} | |||||||||||||||||||||
{{{sernav serokD}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokD1}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokD2}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokD3}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokD4}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokD5}}} | |||||||||||||||||||||
{{{sernav serokE}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokE1}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokE2}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokE3}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokE4}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokE5}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokE6}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokE7}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokE8}}} | |||||||||||||||||||||
{{{serokE9}}} | |||||||||||||||||||||
Karîna qanûndanînê | |||||||||||||||||||||
{{{perleman}}} | |||||||||||||||||||||
{{{perleman1}}} | |||||||||||||||||||||
{{{perleman2}}} | |||||||||||||||||||||
{{{perleman3}}} | |||||||||||||||||||||
{{{perleman4}}} | |||||||||||||||||||||
{{{perleman5}}} | |||||||||||||||||||||
|
Mediyan kari ku, yekemîn Împeratoriya heri mezin a dema xwe ya îraniyan damezirînin, berî ku Kûruşê mezin împeratoriya Îraniyan bi têkeliya medî û persiyan damezirîtên. Rola mediyan ji ber wê yekê girîng e, ku sebeba desthilatiya îraniyan ser Rojavayê Asya bûn.
Medan,[1] ku navê wan ji bêjeya "Ma-Da" ango "yên ji dayikê peyda bûn" tê, di Rojhilat (nêzîkê bajara hevdem Hemedan (Hama-Daan) ku nêzîkî bajarê kurd ê Kirmaşanne û wekî paytexta kevnare de derketin ser holê. Diyako an Deioces, yekem şahê Medan bû ku ji hêla dewleta gund-bajara ya dema wî de hate hilbijartin da ku edaletê di hundur de pêk bîne -ku peyva Diocese ji roja me ya nû de ketiye nav zimanê dadwerî û olî- wî mirovên ji hemî derdoran qebûl dîkir, herkes dihate pêşwazîkirin û teşwîq kirin ku biçin bo serdanê, çareserkirina nakokî û edaletê bipirsin.
Kurê Deyoses Frawartiş (Fare-Var-Tishk) bû ku dihata bi wateya "Pir ronahîbûyî". Di dema rêveberiya Frawartiş (665-633 B.Z.) de, hozek dagirker a ku wekî sikîtya tê nasîn hat rojhilatê mîrnişînê. Ji bo pêşîgirtina êrîşên pircar ya sikîtyan li mîrnişîna xwe, şah alîkariya Haxoymanîş (Achaemenides) xebitand; hozekî stûxwarkirî ya berê ku navê wî di roja hevdem zimanê kurdî tê bi wateyê: Haxoymanîş (Ha-Khoy-Manish) an wek di Farisî de "Hakhamanish" û tê bi wateya "bicîbûyî" û "Stûxwarkirî".
Haxoymanîşan rûniştevanên gundiyên herêmê bûn ku ji hêla Key Frawartiş ve hatine kar kirin da ku keyîtiya xwe li dij sikîtyan biparêze. Ji bo vê yekê, wî baregeheke leşkerî ava kir bi navê Pasar-Gadae, ku bi zimanê kurdî, "Pasar" tê wateya "senger, çeper", asêgeha avahiyek ji bo çavdêriyê tê bikaranîn, û Gadae (Gaah, an Jaah, = cîh), bi hev re tê wateya bingeheke leşkerî ji bo çavdêriya dijmin. Bo beşdarbûna bingehên xwe Medan gundiyên herêmî xebitandin bi nav "Pars" (pasevan, parêzvan), peywira wan parastin bû. Gotina "Pars" yekjimarî ji bo "Parsian" e, an jî weka îro bi "Farisî" tê zanîn. Di rastiyê de peyva "Farisî" sernavê karekî ye û ne pêşgirê nijadek an neteweyek e.
Piştî damezrandina Pasar Gadae, û tayînkirina Parsian li ser peywirên wan, ew dem bû ku Frawartiş, berpirsyariyên mîrnişîna xwe derbasî kurê xwe Kiyaksar (Cyaxares, Keyxusrew) bike (ku ew wekî Kyaxares, Kay-Khoy-Sar, Kay-Kusrow jî tête zanîn); Ghaisar, Kayser, Keyser, Caesar û Kaiser cûrbecûr navdarên vî navî ne û cawîdaniya xwe di sirûda neteweyî ya kurdan de, Ey Reqîb, dibînî wek "Em xortên Medya û Keyxusrew in".
Di bin rêveberiya xwe Kay-Khoy-Saror (Kayser) mîrnişîna Medan berfireh kir. Ji rojava, ji Anatoliya Navîn ber bi rojhelat, heya Newala Hindus (Indus Valley) mîrnişîna xwe berfireh kir û mîrnişîn guherrî, bû wek împeratoriyek.
Di serdema wî de, tevgerên hemî olên berê yên naskirî serbest bûn. Baweriya Maguş û Zerdeştî ku pêşengê êzîdiyên Kurdistana îroyîn in; nûneriya ola fermî ya Împeratoriya kayser bû.[1]
Peyvên "K'urd / K'ǝrd / K'urt (Kurd)" û "Mars / Marac '(Med)" di destnivîsên ermenî yên ku di navbera salên 1301-1480 de hatine kopyakirin de wek hev hatine bikaranîn. Dema ku berhemên bi ermenî ji aliyê rojhilatnas û ronakbîrên ermenî ve hatine çapkirin an jî wergerandine zimanên îngilîzî, fransî, almanî, rûsî ku zimanên nûjen ên ewropî ne, peyvên 'Marc, Med' bi jêrnot an jî parantezê hatine nîşankirin ku tê wateya Kurd.