Utilisader:D.Camenisch/Cudeschs/Emprima Guerra mundiala
From Wikipedia, the free encyclopedia
<printonly>
Quest artechel ei vegnius proponius per stizzar, perquei che la pagina na vegn betg pli duvrada. Sche ti eis buc d'accord da stizzar igl artechel, sas contestar la proposta sin siu pagina da discussion. |
</printonly>
L’Emprima Guerra mundiala è vegnida manada tranter il 1914 ed il 1918 en l’Europa, il Proxim Orient, l’Africa e l’Asia da l’Ost ed ha chaschunà radund 17 milliuns victimas.[1] La guerra ha cumenzà cun la decleraziun da guerra da l’Austria-Ungaria a la Serbia ils 28 da fanadur 1914.[2] A quella era precedida l’Attentat da Sarajevo dals 28 da zercladur 1914. La guerra è ida a fin cun l’Armistizi da Compiègne ils 11 da november 1918 ch’ha muntà la victoria da la coaliziun da guerra ch’era resortida da la Tripla Entente.
La guerra ha l’emprim gì lieu tranter las Pussanzas centralas (l’Imperi tudestg e l’Austria-Ungaria) e las pussanzas da l’Entente (la Frantscha, la Gronda Britannia, la Russia e la Serbia). Las emprimas victimas èn stadas la Belgia ed il Luxemburg, perquai che las forzas armadas tudestgas èn marschadas en quests pajais tenor il concept dal Plan Schlieffen senza resguardar lur neutralitad. En il decurs da la guerra èn las Pussanzas centralas vegnidas rinforzadas da l’Imperi osmanic e da la Bulgaria, entant ch’il Giapun, l’Italia, il Portugal, la Rumenia, la Grezia ed ils Stadis Unids da l’America han tranter auter prendì part da la guerra sin la vart dals Alliads.
En l’Emprima Guerra mundiala, che vegniva e vegn surtut numnada en Gronda Britannia ed en Frantscha la ‹Guerra gronda›, èn las rivalitads politicas da las pussanzas grondas europeicas escaladas. Durant onns avevan quests conflicts manà ad in rearmament enorm. A la fin da la guerra sa chattavan 25 stadis e lur colonias cun ina populaziun da totalmain 1,35 milliardas umans en guerra – quai correspunda a circa trais quarts da la populaziun da l’entir mund da lez temp. Sin fundament da las consequenzas che l’Emprima Guerra mundiala ha chaschunà e ch’èn per part anc oz evidentas, vala ella tar blers istoriografs sco ‹catastrofa originara dal 20avel tschientaner›.[3]
Intgins istoriografs considereschan l’entusiassem per la guerra ch’ils intellectuals da bleras terras avevan al cumenzament dal conflict sco resultat da l’opiniun generala en l’Europa a l’entschatta dal 20avel tschientaner, numnadamain che la guerra possia schliar ils conflicts naziunals e socials sco era ils interess opposts da las differentas dinastias e lur reginavels. L’andament da l’Emprima Guerra mundiala documentescha ultra da quai che la classa dominanta europeica n’è ni stada capabla d’identifitgar novaziuns militaras e tensiuns socialas ni d’acceptar quellas.
L’Emprima Guerra mundiala è stada l’emprima guerra ch’è vegnida manada cun meds materials massivs (artigliaria, eroplans, eronavs) e cun armas da destrucziun massivas (gas toxic). Perquai ch’i na deva ni la tecnica d’armas ni las premissas tacticas e strategicas per ina guerra en moviment, hai dà en pauc temp a tut las fronts ina guerra da posiziun steria. Sin ils champs da battaglia avant Verdun, a la Somme, en Flandra, en las Carpatas ed a l’Isonzo èn milliuns schuldads morts sin omaduas varts, senza che la situaziun militara fiss sa midada a moda decisiva.
Tar l’Attentat da Sarajevo avevan commembers da l’organisaziun clandestina Mlada Bosna assassinà il successur al tron austriac, l’archiduca Franz Ferdinand. Quest’organisaziun steva resp. è vegnida messa en relaziun cun instanzas uffizialas da la Serbia. Sco motiv principal ch’ha manà a l’attentat vala la liberaziun da la Bosnia-Erzegovina dal domini austriac-ungarais cun la finamira d’unir tut ils Slavs dal Sid sut l’egida da la Serbia.
L’Austria saveva bain ch’in proceder cunter la Serbia pudessi provocar la Russia; perquai ha l’Austria tschertga cun la Missiun Hoyos il sustegn da l’Imperi tudestg. L’imperatur Wilhelm II ed il chancelier da l’imperi Theobald von Bethmann Hollweg han segirà l’entschatta fanadur a l’Austria-Ungaria lur sustegn senza cundiziuns, l’uschenumnà ‹schec en blanco› (cumenzament da la Crisa dal fanadur).[4] Ils 23 da fanadur ha l’Austria-Ungaria pretendì ultimativamain da la Serbia in’examinaziun giuridica cunter ils participants dal cumplot dals 28 da zercladur, e quai cun la participaziun d’organs da l’Austria-Ungaria. Quest’ultima cundiziun ha la Serbia refusà sco restricziun inacceptabla da l’atgna suveranitad; da far quest pass era la Serbia vegnida encuraschada tras la conferma da la Russia d’assister cun meds militars en il cas d’in conflict. La tenuta da la Russia era tranter auter segnada da motivs panslavistics. A chaschun da la visita uffiziala da la Frantscha a Son Petersburg (dals 20 fin ils 23 da fanadur) è la posiziun da la Russia vegnida sustegnida dals Franzos; confirmond l’allianza franzos-russa ha la Frantscha garantì a la Russia ses sustegn en cas da guerra cun la Germania. Ils 28 da fanadur 1914 ha l’Austria-Ungaria alura declerà la guerra a la Serbia.
La disposiziun dals interess da las pussanzas grondas e la planisaziun militara tudestga han gì per consequenza che la guerra locala è escalada entaifer paucs dis en ina guerra continentala. Il prim d’avust 1914 ha la Germania declerà la guerra a la Russia ed ils 3 d’avust a la Frantscha. Tenor il Plan Schlieffen èn ils Tudestgs guntgids la tschinta fortifitgada tranter Verdun e Belfort ed han attatgà la Frantscha nà dal nordost. Perquai ch’els han violà tras quai la neutralitad da la Belgia e dal Luxemburg, è er la Gronda Britannia – che furmava la pussanza garantida da la Belgia – entrada en la guerra (ils 4 d’avust 1914).
L’avanzada dals Tudestgs è vegnida retegnida il settember a la Marne; tranter il november 1914 ed il mars 1918 è la front dal vest strusch sa spustada da num. En l’ost ha la Russia cuntinuà a sa participar a la guerra fin la Revoluziun d’october dal 1917 ed il Contract da pasch separat da Brest-Litowsk; perquai è la Germania stada enserrada sur lung temp – ed encunter la planisaziun oriunda – en ina guerra da duas fronts. Tar elements caracteristics dals cumbats militars èn avanzadas las guerras da posiziun e da foss sco er las battaglias da material ch’èn stadas colliadas cun grondas sperditas ma n’han strusch purtà gudogns da terren. Quai ha tranter auter pertutgà la Battaglia da Verdun, la Battaglia a la Somme, endisch da las dudesch Battaglias a l’Isonzo e las quatter Battaglias en Flandra. Sco stgalims d’escalaziun tut spezials valan la guerra chemica, la guerra sutmarina illimitada – ch’ha gì per consequenza ch’ils Stadis Unids èn entrads il 1917 en la guerra cunter las Pussanzas centralas – ed il Genocid envers ils Armens che stat en connex cun ils eveniments da guerra.
Suenter la pasch separada cun ils bolschevics è la Russia extrada da las acziuns da guerra. Quai ha bain pussibilità als Tudestgs l’offensiva da la primavaira 1918, ma la finala è er quella restada senza success. La mancanza da provediment tras la bloccada maritima britannica, la sconfitta dals alliads ed il svilup a la front dal vest durant l’Offensiva da tschient dis dals Alliads han manà la direcziun militara tudestga a la conclusiun che la front tudestga na sa laschia betg pli tegnair. Ils 29 da settember 1918 ha la generalitad infurmà l’imperatur tudestg e la regenza che la situaziun militara saja – encunter tut las annunzias da fin qua – senza speranza. Tras Erich Ludendorff è la direcziun politica dal pajais vegnida dumandada a moda ultimativa d’instradar contractivas d’armistizi. Ils 4/5 d’october 1918 ha il chancelier da l’imperi Max von Baden supplitgà ils Alliads per in armistizi. En il senn d’ina ‹fin onuraivla› ha la generalitad da la marina però relaschà ils 24 d’october 1918 in cumond d’attatga per provocar la battaglia da decisiun cunter la Grand Fleet ch’era vegnida evitada fin qua. Quest proceder da lur superiurs ha sveglià la resistenza dals marinars ch’han refusà en grond dumber il servetsch ed han inizià uschia la Revoluziun da november. Ils 11 da november 1918 è entrà en vigur l’armistizi. Las cundiziuns da pasch èn vegnidas regladas en il decurs dals onns 1919 fin il 1923 en ils Contracts da Paris. Dals stadis perdents èsi be reussì a la Bulgaria da returnar a las relaziuns territorialas d’avant la guerra. L’Imperi osman e l’Austria-Ungaria èn ids en muschna; en la Russia è ì a fin il temp zaristic ed en la Germania il segund imperi.
Ma betg mo areguard la charta politica vala l’Emprima Guerra mundiala sco gronda cesura: cun questa ‹Guerra gronda› è ida a fin l’epoca da l’imperialissem ed ha inizià la dumonda da la culpa da guerra che dueva avair grondas consequenzas economicas, surtut per la Germania. Ultra da quai ha questa cesura irradià sin la vita da mintgadi e sin la cultura ed influenzà nundumbraivlas ovras d’art e litteraras. En pli dueva l’Emprima Guerra mundiala furnir il terren nutritiv per il faschissem en l’Italia e per il naziunalsocialissem en Germania e gidar a preparar uschia l’andament fatal che dueva ir a finir en la Segunda Guerra mundiala.