Notation (Musik)

Als Notèschrift odder Notation dauft mò i dè Musig s grafische Feschthaaltè vo musigalischè Parameter wiè d Donhöchi, -duèr un -luttschtärki in èrè d Schriftartèfamilliè, wo grundsätzlich us aus Notè bschtòt. D Schriftartè sin uusschlièßlich für sèllèn Zwèck entwicklèt worrè. D Notèschrift diènt dèzuè, schu bekannti Musigschtüggli schriftlich feschtzhaaltè, um dõdemit diè tradyrtè Musig vorschpillè odder vorsingè z chönnè. Feschthaaltè cha mò è Melody au mit Stiftwalzè un -schiibè in Drèèorglè un Spyldosè, sèll isch abber è Notation ooni Schrift mit è baar Nõchdeil, unter andrèm isch es nit möglich, d Donlängi sowiè d Artikulation uffzzeichnè bzw. widderzgää. D Notèschrift isch langi Zyt diè einzigi Möglichkeit gsi, alli wichtigè Aschpäkt von èrè Komposition feschtzhaaltè, bis mò d Donuffnaam erfundè hèt. Dè zweite große Vordeil vo dè Notèschrift bschtòt dõdrin, neui Melodiè un andri musigalischi Yfäll uusschlièßlich schriftlich uuszdruggè. Ärscht dõdemit hèt mò è musigalischi Idee vomittlè chönnè, ooni sy sèlber uusfüürè z müèsè. Sèllèwäg isch es einzelnè Personè möglich gsi, umfangrychi un komplèxi Wärch z komponyrè.

Musiglisches Opfer, Handschrift vom Johann Sebaschtian Bach

Diè modärni weschtlichi Notèschrift

Elemänt vo dè Notation

Linièsischteem un Donabschtänd

Diè grafischè Elemänt vo dè modärnè Notèschrift sin znägscht s Notèsischteem us füüf Linniè, wo näbbè Informationè übber s Tempo, d Tagtart, d Dǜnamik un d Inschtrumentation d Döön in Form vo Notè abbildèt sin. D Notè wörrèd vo links nõch rächts un vo õbbè nõch unnè glèsè. Diè voschiddènè Donlängè wörrèd dõdèby durch voschiddèni Notèformè (Notèwärt) repräsentyrt, d Donhöchi wörd durch diè vertikali Bosition definyrt. Zwei Notèlinniè repräsentyrèd dè Abschtand von èrè Tärz; dè Abschtand von èrè Notè, wo zwǜschè dè Linniè ligèndè Notè zuè nèrè benõchbortè Notè uff èrè Linniè bedrait è Sekund. Dè Notèschlüssel am Aafang von èm Sischteem lait dè Refèränzdon für è bschtimmti Notèlinniè fescht, wo sich diè andèrè Donhöchè druuss ableitè lön: bim Violinschlüssel isch d Refèränz dè Don g’ uff dè zweitè Linniè vo unnè. Alli Intervall wörrèd durch dè Abschtand vo sèllèrè zweitunterschtè Linniè feschtglait. Döön, wo z hoch odder düèf fürs Linnièsischteem sin, wörrèd mit Hilfslinniè blazyrt.

Notèschrift fürs Klavyr

Für meerschtimmigè Musigschtüggle gits zwei Notèschrift-Variantè:

• Partiturè
• Dirèktionsschtimmè

Bi Partiturè wörrèd alli Stimmè mit separatè Sischteem unterènand gschribbè. Sischteem für düèfi Stimmè wörrèd meischtens im Bassschlüssel notyrt. Us dè Modi chò sin Stimmè, wo im Alt- odder Tenorschlüssel gschribbè sin. Bi Dirèktionsschtimmè git s eini odder wènnigi Sischteem, wo mengi Stimmè in ei Sischteem iègschribbè wörrèd. Sèlli Notation isch für dè Dirigänt übbersichtlicher un eifacher zum Läsè, s Beschtimmè vo einzelnè Stimmè wörd im Dirigänt abber dütlich schwèrer gmacht.

È pragtischs Byschpill

Am folgendè Byschpill von èrè voeifachtè Darschtellig vum Aafang vom Strauss-Klassiker „An der schönen blauen Donau“ (Uusschnitt aalosè^ⓘ/?) lön sich Grundlaagè vo dè modärnè Notèschrift demonschtryrè:

Aafang vum Donauwalzer, voeifacht notyrt

1. Links obbè findet sich è Tempo-Bezeichnig i dè italiènischè Sprõch, wo „Walzertempo“ bedütet. Drunter odder dènäbbè stòt diè konkreti Metronom-Aagaab in Schlääg pro Minutè (beats per minute), i sèbbèm Fall also 142 Vyrtelschlääg pro Minutè, bi-nèm Walzertempo lauft sèll uff öppè 47 betonti Schlääg pro Minutè ergo Tagtaafäng usè.
2. D Aagaab vo dè Tagtart lait d Vyrtelnotè als Referänzwärt für dè Grundschlag vum Stüggle fescht: Èn Drei-Vyrtel-Tagt hèt sin Schwèrpungt am Tagtaafang, uff dè Hauptschlag folgèd jewyls zwei wittèri Schlääg, bevor èn neuè
3. Tagtschtrich dè Aafang vum nägschstè Tagt aazeigt.
4. Ganz links im Sischteem lyt dè Notèschlüssel, in sellèm Fall dè Violinschlüssel, wo s g’' uff dè zweitunterschtè Linniè aazeigè duèt. Rächts dènäbbè stön d
5. Vorzeichè: Diè beidè Chrütz uff dè Linniè vum f’’ un c’’ zeigèd diè beidè Döön aa, wo in sämtlichè Oktavè èn Halbdon höcher glèsè wörrèd, ergo wörd us f è fis un us c è cis. Sèlli Vorzeichè gältèd für s gsamte Sischteem, un könnèd nu temporär durch Vosetzigszeichè churzfrischtig (bis zum Änd vum Tagt) ußer Chraft gsetzt wörrè odder (meistens nòch èm doppeltè Tagtschtrich) durch andri Generalvorzeichè abglöst wörrè. Notèschlüssel un Vorzeichè wörrèd am Aafang vu jeddem Sischteem jewyyls hèrrè gschribbè.

1. Alli Faktorè müèn vom Musiker zèrscht glèsè un söttet gly dènõch voschafft wörrè bevor er diè ärscht Notè spillt: È Vyrtelnotè uff èm Don d’, wo d Dynamik (Luttschtärki) durch s drunter plazyrte mf (Vorlage:ItS – Unkown parameter: 'als') aazeigt wörd. I sèbbèm Fall folget glych nõch dè ärschtè Notè èn Tagtschtrich, nò bevor èn vollè Tagt us drei Vyrtelschlääg z Änd isch. S Stugg fangt also nit mit èm ärschtè betontè, sondern mit èm unbetontè drittè Tagtdeil aa, wo mò Ufftagt nännè duèt.
2. Diè nägschsti Vyrtelnotè (widder d’) dönt nu uff èm ärschtè Schlag vum nägschstè Tagt. Sy isch durch èn
3. Legato- odder bogè mit dè folgendè Notè fis’ un a’ vobundè, wo nit neu artikulyrt wörrè, sondern mit dè vorigè vobundè gschpillt wörrè söll.
4. Im nägschstè Tagt git s è halbi Notè a’, wo zwei Schlääg duèrèt un hinnèdraa è
5. Vyrtelnotè chunnt. A sèbbèrè Stell git s zwei Notèchöpf übberènand uff dè Positionè fis’’ un a’’. Sèll bedütet zwei Döön, wo glychzitig dönè söttèd. Ußerdèm git s drübber nò èn Staccato-Pungt, wo è bsunders churzi Artikulation volangè duèt. Am nägschte Tagtaafang stòt dè glych Zweidöner, uff sèllèn folgèd è
6. Päusle i dè Längi von èrè Vyrtelnotè. Mit èm folgendè Ufftagt wörd s vorige Motyv è Terz düèfer widderholt.
7. Unter dè letschtè drei Tägt isch è Decrescendo-Winkel, wèg dèrrè mò lysliger spillè sött; fascht glych guèt chönnt mò „decresc.“ odder „dim.“ (diminuendo) schriibè,, woby letschteri dè Don am Schluß ganz voschwindè lòt. Regulär wörrèd Aawysigè unter m Sischteem kursiv gschribbè, woby sich sèlli Vorschriftè uff d Dǜnamik und dè Spill-Charaktèr beziènèd. Übber dè Notè findèd sich in fätterè Lettèrè d Informationè übber s Tempo un sini Modifikationè , wiè „accel.“ (accelerando) odder „a tempo“.

Gschichtè

Vorlage:Quellen

Antike un ußereuropäischi Notèschrift

S git Hyywyys uff è Notèschrift im aaltè Ägyptè sit èm 3. Johrdausend v. Chr.. Au andèri Völker hèn vosuècht, Musig schriftlich feschtzhaaltè.

S Seikilos-Epitaph

Diè ärschti voll entwicklèti un hüt vollschtändig entziffèrti Notation isch diè grièchischi, wo nõch voschiddènè Quällè èrschtmòls schu im 7. Johrhundert v. Chr. odder èrscht um 250 v. Chr. bruucht worrè isch. Sèlli Notèschrift hèt Buèchschtabbè für d Donhöchi yygsetzt un drübber gschribbèni Simbool für d Donduèr, wo möglicherwyys nõch dè Sitè vo dè Kithara benamst worrè sin. Sy isch uff mengè Fragmänt übberlifèrèt, einèwäg git s nur eini Komposition, wo uff sèlli Art durch è Inschrift vollschtändig erhaaltè isch, s Seikilos-Epitaph, wo im 2. Johrhundert n. Chr. in èn Grabschtai i dè Nôchi vo Eiphesos iègmeißlèt worrè isch.

Z Europa isch diè grièchischi Notation mit èm Fall vum Römischè Ryych verlorè gangè, iri spôtèri Entzifferig isch nu mit dè Hǜlfi vu römischè musigtheoretischè Schriftè us dè ärschtè nõchchrischtlichè Johrhundert möglich.

Ußerhalb vo Europa hèt s vor allem z China, Japan un Indiè Notationssischteem, wo hüfig näbbè odder übber m gsungènè Tegscht d Melody in chlynèrè Schriftzeichè notyrt worrè isch, woby s Rhthmische kaum feschtghaaltè worrè isch. Abgsää vo sèllèm sin abber au Tabulatur-Schriftè für inschtrumentale Kompositionè bruucht worrè. Diè arabischi Notèschrift, wo ab èm 13. Johrhundert bruucht worrè isch, wurzlèt vor allem i dè dört nò witter pflegtè Tradition vo dè übberlifèrtè grièchischè Notèschrift, wo sich aber wèg èm improvisatorischè Charakter vo dè Musig kaum witter entwicklèt hèt.

D Notèschrift isch bi dè meischtè Völker, mòl abgsää vo dè Grièchè, ehnder als Eselsbrugg für gröschtèdeils improvisyrti Musig bruucht worrè, un wènniger d Archivyrig vo dè Musig für d Nõchwält. S gnauère Notèsischteem hèt sich z Europa au sèllèwäg entwicklèt, well die freyèri, improvisyrti Musig wèg dè kirchlichè Tradition vo dè komponyrti und rituèll widderholbarè Psalmodiè un Choräl i dè Hintergrund grỡtè isch.

Neumè

Jenaer Liederhandschrift, Neumè im Linnièsischteem

Datei:Neumen-Lambacher Messe.jpg

Lambacher Mäss, Neumè übber m Tegscht

I dè Mitti vum 9. Johrhundert hèt sich i dè europäischè Klöschter è neui Art vo dè Musigschrift für dè gregorianische Choral entwicklèt, wo d Neumè als Simbool bruucht, wo mò übber dè Tegscht drübber notyrt hèt. D Neumè stän für d Winkerei vum Chorleiter odder vum Sänger (noigriech. νεύμα). Asè isch è einzèlni Neumè für è bschtimmti melodischi Flosklè entschtandè. I dè voschiddènè Länder un Klöschter sin allerdings unterschydlichi grafischi Zeichè bruucht worrè. Diè älteschti Quällè vu sèbbèrè Notation findet mò i dè Musica disciplina vum Aurelian vu Réôme um 850 AD. Früèner datyrti Fragmänt vu visigotischè Neumè vu dè Iberischè Halbinslè hèn nit chönnè entzifferèt wörrè. D Lambacher Missale, bi wellèrè s Original im Stift Mèlk lyt, stammèd vum Ändi vum 12. Johrhundert.

Guido vo Arezzo

Diè adiaschtematischè Neumènotation, wo urschprünglich ooni Linniè gschribbè worrè isch, hèt mò peu à peu mit Linniè vosää, znägscht zwei farbigi Notèlinniè für d Döön f un c, um d Halbdonschritt e–f un h–c zu markyrè. Für d Donschritt zwǜschè dè Linniè hèt dè Guido vo Arezzo am Aafang vum 11. Johrhunderts zwǜschè d f- un d c-Linniè è dritti Linniè ièzogè. S Tèrzlinnièsischteem, wo jeddè diatonische Schritt sich gnau bezeichnè lòt, isch dõdemit uff d Wält chò. Dè Guido hèt au entwedder übber oder unter diè drei Linniè è vyrti Linniè gsetzt.

Statt dè Farbè hèt dè Guido Buèchschtabbè (c odder f) am Aafang von èm Sischteem bruucht, wo eini vo dè Halbdonpositionè z markyrè. Dỡdemit hèt dè Guido au dè Notèschlüssel uff d Wält brocht. Er hèt vor allem è chlynes c bruucht, wo mit èm c¹ gsetzt worrè isch. S f isch seltèner vorchò, hèt abber als F-Schlüssel (Bassschlüssel) d Zytè übberduèrèt.

Dè Guido hèt im pragtischè Unterricht, dass sèlli diaschtematischi Notation ab dört immer nò è didaktischi Schwächi enthaaltè hèt. Obwoll diè modalè Vohältniss vo dè Donschritt relatyv glych blibbè sin, wörrèd sy je nỡch dè Donhöchi anderscht benamst wörrèd. Sèllèwäg hèt dè Guido diè relatyvi Solmisation dèzuè gmacht, i sèllèrè chönnèd d Halbdonschritt e–f wiè au dè Halbdonschritt h–c (spôter au a–b) mit dè glychè Tonsilbè „mi–fa“ gsungè wörrè.

Im Guido sini Leischtigè sin demnõch didaktisch motivyrt. Mit èm Tèrzlinnièsischteem hèt er èrschtmòls Donschritte exakt bschtimmt; mit dè relatyvè Solmisation hèt er fungtional d Halbdonschritt bezeichnèt, asè hèn d Schüèler sy immer glych artikulyrè un singè chönnè; mit dè Guidonischè Hand hèt dè Guido diè „begryfèndi“ Hand i dè Lèrnprozèss mit ièbezogè. Sèlli Bündelig vo voschiddènè Reiz isch asè wirkigsvoll, sèllèwäg düèn Musigpädagogè im Guido sini Methodè bis hüt unvoändèrt – zmindescht im didaktischè Beryych – bruucht.

Luèg au

• Lischtè vo musigalischè Sǜmbol
• Blattschpyyl

Literadur

• Apl Willi: Die Notation der polyphonen Musik. Breitkopf & Härtel, Leepzisch 1962, ISBN 3-7330-0031-5.
• Vorlage:MGG1
• Günter Brosche: Musikerhandschriften. Reclam, Ditzingè 2002, ISBN 3-15-010501-3.
• Gilles Cantagrel: Musikhandschriften −  Musikhandschriften aus 10 Jahrhunderten  −  von Guido von Arezzo bis Karlheinz Stockhausen. us èm Französischè vom Egbert Baqué. Knesebeck, Münchè 2005, ISBN 3-89660-268-3 (Farbigs Bilderbuèch).
• Max Chop: Die Entwicklung unserer Notenschrift. Im: Reclams Universum 28.2 (1912), S. 1250–1254.
• Thrasybulos Georgiades: Musik und Rhythmus bei den Griechen. Rowohlt, Hamburch 1958.
• Martin Gieseking: Code-basierte Generierung interaktiver Notengraphik. epOs-Music, Osnabrugg 2001, ISBN 978-3-923486-30-4.
• Elaine Gould: Hals über Kopf. Das Handbuch des Notensatzes. us èm Änglischè vom Arne Muus un Jens Berger. Faber/Peters, London/Leepzisch 2014, ISBN 978-1-84367-048-3.
• Andreas Jaschinski (Hrsg.): Notation (MGG Prisma). Bärenreiter, Kassel u. a. 2001, ISBN 3-7618-1625-1.
• Erhard Karkoschka: Das Schriftbild der Neuen Musik. Hermann Moeck, Celle 1966, ISBN 3-87549-002-9.
• Markus Lepper: de Linguis Musicam Notare. Beiträge zur Bestimmung von Semantik und Stilistik moderner Musiknotation durch mathematische Remodellierung, epOs-Music, Osnabrugg 2021, ISBN 978-3-940255-88-4.
• Vorlage:MGG2
• Rainer Nonnenmann: Invention durch Notation – Von der Verfertigung musikalischer Gedanken beim Schreiben. Im: Neue Zeitschrift für Musik, 169. Jg. 2008, Heft 5, S. 20–25.
• Egon Sarabèr: Die Kunst des Notenlesens. Für Anfänger und Fortgeschrittene. 2., vobessèrti Ufflaag. Papyrflyger Volaag, Clausthal-Zellerfäld 2018, ISBN 978-3-86948-626-0.
• Manfred Hermann Schmid: Notationskunde: Schrift und Komposition 900 – 1900. Bärenreiter, Kassèl 2012, ISBN 978-3-7618-2236-4.
• Karlheinz Stockhausen: Musik und Graphik. Im: Darmstädter Beiträge zur neuen Musik III. Schott, Meenz 1960.
• Albert C. Vinci: Die Notenschrift. Grundlagen der traditionellen Musiknotation. Bärenreiter, Kassèl 1988, ISBN 3-7618-0900-X.
• Helene Wanske: Musiknotation. Von der Syntax des Notenstichs zum EDV-gesteuerten Notensatz. Schott, Meenz 1988, ISBN 3-7957-2886-X.
• L. K. Weber: Das ABC der Musiklehre. 13. Ufflaag. Zimmermann, Frangfurt am Main 2002, ISBN 3-921729-02-5.
• Rudolf Witten: Die Lehre vom Musiknotendruck. Hrsg.: Bildungsverband Deutsche Buchdrucker. Leepzisch 1925.
• Susana Zapke (Hrsg.): Notation. Imagination und Übersetzung. Hollitzer Volaag, Wyyn 2020, ISBN 978-3-99012-858-9.
• Wyland Zyygèrugger: ABC Musik. Allgemeine Musiklehre. 6., revidyrti un erwittèrti Ufflaag. Breitkopf & Härtel, Wysbaddè 2009, ISBN 978-3-7651-0309-4, S. 23–48 (Von den Noten).

Weblinggs

 Wiktionary: Notation – Wortherkunft, Synonym und Übersetzige

 Commons: Notation (Musik) – Album mit Multimediadateie

• Essay über absolute und relative Notation (Memento vom 28. Septämber 2007 im Internet Archive) (PDF; 44 kB)
• Prächtigi Bildli us dè Musigsammlig vum Vatikan (änglisch)
• Noten läsè leerè – Online-Tutorial uff musikanalyse.net
• Synopsis of Musical Notation Encyclopedias Kommentyrti Bibliografy mit tabellarischem Sitè-Index zum Ufffindè notationspragtischè Aagaabè i dè Standardwärch vom Gould, Vinci, Wanske, Stone un Read (änglisch).
• Boris Fuchs: Die Geschichte der Technik des Musiknotendrucks – ein Überblick. (MS Word; 66 kB) 23. Auguscht 2012.
• The Music Notation Project. Exploring Alternative Music Notation Systems