Putsch

E Putsch, Staatsstreich oder Coup d'État isch en überraschendi, meistens gwaltsami Aktion von ere Gruppierig, im Allgemeine von ere gsellschaftlige Minderheit, mit em Ziil, d Regierig z stürze und d Macht im Staat diktatorisch z überneh. Putschiste si meistens hochi Militäroffizier oder Afüehrer vo paramilitärische Organisatione. Hüfig übernimmt aber au e Gruppe d Macht, wo scho Deil vom Staat legitim kontrolliert. Das isch öbbe dr Fall, wenn d Legislative vo dr Exekutive usgschaltet wird. Im Allgemeine folgt uf e Putsch e Militärdiktatur oder d Herrschaft vom ene autoritäre Regime.

Dr Sproochgebruuch isch schwankend: S Wort „Putsch“ wird hüfig nume für e Putsch bruucht, wo glungen isch, und eim wo fehlgschlage het, sait me denn „Putschversuech“. Putschiste si die, won e Putsch usfüehre.

D Härkumft vom Begriff

Ursprünglig stammt dr Begriff us dr Schwiiz, won er 1839 z Züri, wo d Parteikämpf hert und usduurend gsi si, für e plötzlige Menscheuflauf, wo rasch verbii gsi isch, oder Ufstand gege d Regierig verwändet worde (lueg Ustertag). S schwiizerdütsche Dialäktwort Putsch bedütet ursprünglig luutmolerisch e 'Stooss', 'Zsämmestooss'. Das Wort isch aber scho im 16. Johrhundert au im überdragene Sinn milidärisch für e plötzlige Vorstooss, en Ufschlag gegen e Hindernis oder en Initiative zum ene Undernähme bruucht worde. Im 19. Johrhundert het sich s Wort dur d Ziitigsbricht über dr erfolgriich Putsch vo de reaktionäre Chreft z Züri 1839 (Züriputsch) im dütsche, französische (le putsch) und änglische (the putsch) Sproochruum verbreitet.

D Begriffsbedütige Putsch und Staatsstreich (franz.: coup d’État) si aber nit völlig idäntisch. Bim ene Putsch wird dr gewaltsami Sturz vo dr Regierig vo usse undernoh (öbbe vom Milidär), während an eme Staatsstreich eins oder mehreri Mitgliider vo dr aktuelle Regierig bedeiligt si. Dr Begriff Staatsstreich orientiert sich drbii am Staatsstreich vom 18. Brumaire VIII, d. h. dr Machtübernahm vom Napoleon Bonaparte z Frankriich im Johr 1799.

Milidärputsch

Es git verschiidnigi Faktore wo chönne uf e Milidärputsch Iifluss ha: D Klassezsämmesetzig vom Offizierskorps cha drbii e Rolle spiile, d Grössi vo dr Armee, e Dradition vo früehnere Militärputsch, Niiderlage in Chrieg oder nationali Krise, wo s dr zivile Regierig nit zuedraut wird, ass si se chönnt bewältige. Drzue chunnt, ass Armeä hüfig Draditione hai, wo elter si as d Nationalstaate wo si sötte verdeidige. Das cha drzue füehre, ass zivili Regierige äntwäder vo Militär in Putsch diräkt besiitigt, oder aber vom Militär an ihri innere Find usgliiferet wärde. Bispil für die zweiti Tendänz isch s Verhalte vo dr dütsche Riichswehr in dr Weimarer Republik.

Hüfiger as dr diräkti Putsch mit em Sturz vo dr Regierig isch die legalisierti Uflehnig, wo s Milidär sini umfangriichen Machtbefuegnis usnützt, zum diräkte Iifluss uf politischi Regierigsentscheidige z neh. In dr Türkei und z Chile het sich s Milidär noch Militärputsch au für d Ziit noch dr Rückgob vo dr Macht an d Ziviliste sonigi Iiflussmöglichkeite gsicheret. Parlamäntssitz und anderi institutionalisierti Iiflussmöglichkeite sichere em Milidär en Iifluss an dr politische Macht, ohni dass e diräkti Gewaltadrohig muess usgsproche wärde.

Putsch in dr Gschicht

Au wenn s Wort Putsch erst sit em Züriputsch bruucht wird, cha me Staatsstreich in dr Ziit vorhär au eso säge.

Johr	Land	Ereignis
1799	Frankriich	Dr Napoléon Bonaparte übernimmt d Macht.
1800	Schwiiz	In dr Helvetische Republik - Der erst Staatsstreich vom 8. Januar 1800
1800	Schwiiz	In dr Helvetische Republik - Dr zweit Staatsstreich vom 7. August 1800
1801	Schwiiz	In dr Helvetische Republik - Dr dritt Staatsstreich vom 27./28. Oktober 1801
1802	Schwiiz	In dr Helvetische Republik - Der viert Staatsstreich vom 17. April 1802
1839	Schweiz	Dr Züriputsch
1920	Dütschland	Kapp-Putsch
1923	Dütschland	Hitler-Ludendorff-Putsch
1926	Pole	Maiputsch
1933	Östriich	D Machtübernahm vom Engelbert Dollfuß
1934	Estland	D Machtübernahm vom Konstantin Päts und vom General Johan Laidoner (Staatsstreich vom 12. März)
1934	Östriich	dr nationalsozialistisch Putsch (Juliputsch) glingt nit - dr Bundeskanzler Engelbert Dollfuß wird verschosse.
26. Februar 1936	Japan	der Putschversuech von e baar japanische Offizier wird niidergschlage, het aber doch wiitriichendi Folge.
1936	Griecheland	dr politisch - nitmilitärisch - Putsch vom Ioannis Metaxas. Am 4. August 1936 het er die parlamentarischi Demokratii abgschaltet und het mehreri Ardikel vo dr Verfassig usgsetzt.
1936	Spanie	Dr Putsch (pronunciamiento) vo rächtsgrichtete Milidär füehrt zum Spanische Bürgerchrieg.
1941	Jugoslawie	Dr Dušan Simović stürzt die jugoslawischi Regierig, wil die dr Biidritt zum Dreimächtepakt underschriibe het. As Reaktion druf foot am 6. April 1941 dr dütsch Balkanfäldzug aa.
1944	Dütschland	Dr Umsturzversuech mit em Attentat uf e Hitler isch abverheit
1953	Iran	dr Mohammad Mossadegh wird gestürzt.
1958	Frankriich	dr Putsch d’Alger het dr Charles de Gaulle an d Macht brocht, s Ändi vo dr Vierte Republik und dr Aafang vo dr Fümfte Republik zur Folg gha, aber - im Geegesatz zu de Absichte vo de Butschiste - d Unabhängikäit vo Algerie nid verhinderet.
1960	Türkei	dr Putsch vo 27 Offizier: Übernahm vo dr Staatsmacht, Hirichdig vom Ministerpresidänt Adnan Menderes, vom Usseminister Zorlu und vom Finanzminister Polatkan.
1964	Brasilie	zum d Bodereform vom Presidänt João Goulart z verhindere, Militärdiktatur bis 1985
1967	Griecheland	Dr Afang vo dr griechische Milidärdiktatur, wo bis 1974 bestande het
1967	Togo	en umbluetige Militärputsch am 13. Januar 1967 vom Oberstlütnant Gnassingbé Eyadéma, wo bis Aafang Februar 2005 gherrscht het
1969	Libye	dr Militärputsch am 1. September 1969 vom Oberst Muammar al-Gaddafi, wo bis 2011 an dr Macht gsi isch. Denn isch s in Libye zu landeswite Ufständ choo, und dr Gaddafi isch im Oktober 2011 umbrocht worde.
1971	Türkei	dur Offizier, Hirichdig vo verschiidene Linksradikale
1973	Chile	dr Putsch vom Augusto Pinochet, wo vo de USA understützt worde isch, gege dr demokraatisch gweelt Sozialist Salvador Allende het dr Pinochet and Macht brocht. Er het vo denn aa s Land bis zum 11. Merz 1990 diktatorisch regiert, zerst as Vorsitzende von ere Milidäärchunta, vom Juli 1974 aa as dr „Ooberst Staatsschef“ (Jefe Supremo) und sit em 16. Dezämber 1974 as Bresidänt.
1974	Portugal	d Nägelirevolution het em autokratische Estado novo en Änd gmacht und em Land e demokratischi Verfassig brocht.
1976	Argentinie	Argentinie het im 20. Joorhundert meereri Bütsch erläbtÖ 1943, 1962, 1966. Dr Milidäärbutsch vo 1976 det d Bresidäntin María Estela Martínez de Perón droffe und zun ere Milidäärdiktatuur gfüert, wo erst 1983 z Änd gange isch. Dr Staatsterror het öbbe 30'000 Opfer gforderet.
1980	Türkei	Dr Milidäärbutsch vom General Kenan Evren het d Regierig vom Süleyman Demirel gstürzt und dr Evren isch siibe Joor lang Staatsbresidänt bliibe.
1981	Spanie	Dr Butsch vom 23. Februar 1981 isch en abverheite Versuech vo Däil vo dr Guardia Civil (Bolizei) und vom Milidäär gsi, dr Demokratii z Spanie en Änd z mache und e nöiji Diktatuur iizsetze.
1982	Venezuela	dr Putsch vom Hugo Chavez wo nid glungen isch
1987	Fidschi	Wo 1987 die indische Bardeie d Waale gwunne häi, häi d Melanesier under em Sitiveni Rabuka in zwäi Bütsch im Septämber d Macht an sich grisse und in ere antidemokratische republikanische Verfassig 1990 d Hegemonii vo de Melanesier festgläit.
1991	Sowjetunion	bim Augustputsch, e Putschversuech von e baar Politiker und Milidär, het die russischi Bevölkerig im Boris Jelzin si Regierig erfolgriich verteidigt, und isch drbii vo dr Mehrheit vom Militär unterstützt worde.
1999	Pakistan	dr Putsch vom General Pervez Musharraf
2000	Fidschi	Konserwativi Chreft häi im e Milidäarbutsch dr Bresidänt Ratu Sir Kamisese Mara und d Regierig vo dr Fiji Labour Party (FLP) under em Mahendra Chaudhry abgsetzt, und em Integrazioonsbrozäss vo de Melanesier und de indisch-stämmige Fidschianer en Änd gmacht.
2002	Venezuela	Putsch dur konservativi Kreis und Deil vom Milidär gege dr Hugo Chavez, wo wäge Masseprotest vo dr Bevölkerig und vo loyale Deil vom Milidär nid glungen isch
2005	Mauretanie	dr Militärroot für Grächtigkeit und Demokratii (Conseil Militaire pour la Justice et la Démocratie CMJD) putscht sich an d Macht.
2006	Thailand	en umbluetige Putsch dur Polizei- und Milidärchreft
2006	Fidschi	S Milidär het d Macht im Land überno und dr Premierminister Laisenia Qarase under Huusarrest gstellt. Am 4. Januar 2007 het s Militär die Macht wider an dr Presidänt Ratu Josefa Iloilo zrugggee.
2008	Mauretanie	S Milidär het d Macht im Land überno und dr Presidänt Sidi Mohamed Ould Cheikh Abdallahi, dr Ministerpresidänt und dr Usseminister festgnoh.
2008	Guinea	Am 23. Dezämber, noch em Dod vom Presidänt Lansana Conté, het s Milidär d Macht ergriffe, het d Regierig ufglöst und d Verfassig usser Chraft gsetzt.
2009	Honduras	Am 28. Juni isch dr Staatschef Manuel Zelaya vo Milidär festgno worde.
2010	Niger	Am 18. Februar isch dr Staatschef Mamadou Tandja vom Milidäär festgnoo worde, dr Wing Commander Salou Djibo isch Schef vo dr Junta worde.[1]
2012	Mali	Am 21. März 2012 häi unzfriidnigi Milidäär gegen e Bresidänt Amadou Toumani Touré putscht.
3. Juli 2013	Egüpte	Bim Milidäärputsch in Egüpte 2013 under kommandiert vom Schef vom Milidäärroot Abd al-Fattah as-Sisi isch dr egüptisch Bresidänt Mohammed Mursi abgsetzt worde.
20. Mai 2014	Thailand	Wägen ere politische Kriise z Thailand 2013/2014 isch s Chriegsrächts usgrüeft worde und dr Generaal Prayuth Chan-ocha het d Macht übernoo. Das isch s zwölfte Mol in dr Gschicht vom Land gsi, ass s Milidäär d Macht übernoo het.[2]
16. Septämber 2015	Burkina Faso[3]	d Bresidäntegarde het dr Übergangsbresidänt Michel Kafando und Interims-Brömieeminister Isaac Zida für e churzi Zit abgsetzt,
15. Juli 2016	Türkei	Dr Butschversuech 2016 vom e Däil vom türkische Milidäär gege dr türkisch Bresidänt Recep Tayyip Erdoğan isch in äinere Nacht gschiteret. Öbbe 290 Lüt si umchoo
15. Novämber 2017	Simbabwe	Der Milidäärbutsch in 2017 het zum Machtverlust vom langjöörige Bresidänt vo Simbabwe Robert Mugabe gfüert.
11. April 2019	Sudan	Bim Milidäärbutsch im Joor 2019 isch dr langjöörig Staatsbresidänt Umar al-Baschir abgsetzt worde.
1. Februar 2021	Myanmar	S Milidäär aagfüert vo Generaal Min Aung Hlaing het s Parlamänt ufglööst und d Regierig übernoo.
26. Mai 2021	Mali	Dr Ooberst Assimi Goïta het mit Hilf vom Milidäär d Übergangsregierig vom Nazionaale Komitee zur Rettig vom Volk abglööst, wo dr Bresidänt Keïta gstürzt ghaa het.
5. Septämber 2021	Guinea	Under dr Füerig vom Brigaadegeneraal Mamady Doumbouya isch dr Bresidänt Alpha Condé festgnoo und abgsetzt worde.
25. Oktober 2021	Sudan	Bim e Milidäärbutsch isch dr Ministerbresidänt Abdalla Hamdok abgsetzt worde, het aber scho e baar Wuche spööter si Boste wider übernoo.
25. Januar 2022	Burkina Faso	Bim Milidäärbutsch vo 2022 isch dr Brömieeminister Lassina Zerbo abgsetzt worde.

Lueg au

• Bürgerchrieg
• Diktatur
  • Militärdiktatur
• Staat
  • Usnahmzuestand
• Revolution
• Verschwörig

Weblingg

• Gefahr von Staatsstreichen in der Welt (A WORLD IN TROUBLE), Maximiliano Herrera