አሪስጣጣሊስ

አሪስጣጣሊስ በግሪኩ Ἀριστοτέλης ከክርስቶስ ልደት በፊት ከ384 ዓ.ዓ. እስከ ታህሳስ7፣ 322ዓ.ዓ. የኖረ የጥንቱ ግሪክ ፈላስፋ ነበር። በምዕራቡ አለም ስልጣኔ ከፍተኛ ግምት ያለው ፈላስፋ ነበር። ምንም እንኳ አሪስጣጣሊስ ብዙ መጻሕፍትን የጻፈ ቢሆንም ዘመናትን አልፈው ተርፈው የሚገኙት መጻሕፍት ጥቂት ናቸው። የፕላቶ ተማሪ የሆነው አሪስጣጣሊስ በተራው የንጉሱ ታላቁ እስክንድር አስተማሪ የነበርና ንጉሱ በእድሜ ጎልምሶ የዚያን ዘመን አለም በሚገዛ ወቅት በስሩ ከሚያስገብራቸው እንግዳ አገሮች እጽዋትንና እንሣትን ለፈላስፍው መምህሩ ይልከለት ነበር።

አሪስጣጣል
የአሪስጣጣል የጡት ሐውልት
የትውልድ ዘመን	እ.አ.አ ከክርስቶስ ልደት በፊት ፫፻፹፬ (384) ዓ.ዓ.
የትውልድ ቦታ	ስታጊራ፣ መቄዶንያ (ግሪክ)
የሞት ዘመን	እ.አ.አ ከክርስቶስ ልደት በፊት ፫፻፳፪ (322) ዓ.ዓ. (፷፪ ዓመቱ ገደማ)
የሞት ቦታ	ቻልሲስ፣ ኢውቦያ (ግሪክ)
የፍልስፍና ዘርፍ
ዘመን	የጥንት ግሪክ ፍልስፍና
የትምህርት ዘርፍ	ፔሪፓቴቲክ ትምህርት ቤት (መስራች)
ዋና ዋና ፍላጎቶች	ሥነ-ልቦና፣ አመክንዮ፣ ሥነ-ምግባር፣ ፖለቲካ፣ ሜታፊዚክስ፣ ሥነ-ህይወት
ጉልህ ሀሳቦች	አመክንዮ፣ የወርቅ አማካይ፣ ምክንያት፣ የንጥረ ነገሮች ንድፈ ሐሳብ
ተጽዕኖ ያሳደሩበት	ፕላቶ፣ ሶቅራጠስ
ተጽዕኖ ያሳደሩት	ታላቁ እስክንድር (ተማሪው ነበር)፣ አውጉስቲን፣ አቬሮስ፣ አብዛኛው የምዕራባውያንና የእስልምና ፍልስፍና

ህይወቱ

በ384 (፫፻፹፬) እ.ኤ.አ. ከክርስቶስ ልደት በፊት ስታጌራ በምትባል የመቄዶንያ ከተማ ተወለደ፤ ይህም ከሳሎኒክ ከተማ በስተምስራቅ 55 (፶፭) ኪሎ ሜትር ርቀት ላይ ትገኛለች። አባቱ ኒቆማቆስ የመቄዶንያው ንጉሥ አሚንታስ ሳልሳዊ (የታላቁ እስክንድር አያት) የግል ሐኪም ነበር። አሪስጣጣሊስ በ17 (፲፯) ዓመቱ ትምህርቱን ለመከታተል መቄዶንያን ለቆ ወደ አቴና በመሄድ የፕላቶ አካዳሚን ተቀላቀለ። በ348 (፫፻፵፰) እ.ኤ.አ. ከክርስቶስ ልደት በፊት አቴናን ከመልቀቁ በፊት በአካዳሚው ውስጥ ለሃያ (፳) ዓመታት ያህል ቆይቷል።

ፕላቶ በ347 (፫፻፵፯) እ.ኤ.አ. ከክርስቶስ ልደት በፊት ከሞተ በኋላ፣ በትንሿ እስያ ወደምትገኘው አታርኒየስ ወደምትባል የግሪክ ከተማ ተጓዘ፤ በዚያም የገዢዋን የሄርሚያስን እህት አገባ። በለስቦስ ደሴት ለአጭር ጊዜ ከቆየ ከሶስት (፫) ዓመታት በኋላ፣ የመቄዶንያው ንጉሥ ፊሊጶስ ወደፊት ታላቁ እስክንድር የሚሆነውን ልጁን እንዲያስተምር ጋበዘው።

አሪስጣጣሊስ እስከ 334 (፫፻፴፬) እ.ኤ.አ. ከክርስቶስ ልደት በፊት እስክንድር የእስያ ዘመቻውን እስከጀመረበት ጊዜ ድረስ እንደ ጓደኛ፣ አስተማሪ እና አማካሪ ሆኖ አብሮት ቆይቷል። እስክንድር በሚያልፍባቸው አገሮች ውስጥ የሚያገኛቸውን የእጽዋትና የእንስሳት ናሙናዎች ለአስተማሪው ይልክ እንደነበር ይነገራል፤ ይህም እውቀቱን ለማስፋትና ምርምሮቹንና ጥናቶቹን ለማገዝ ነበር። በዚህም አሪስጣጣሊስ በዓለም የመጀመሪያው የእንስሳት መናፈሻ ተብሎ የሚታሰበውን መሥርቷል።

በ332 (፫፻፴፪) እ.ኤ.አ. ከክርስቶስ ልደት በፊት በአቴና፣ አሪስጣጣሊስ ሊሲየም (Lyceum) የተባለውን ትምህርት ቤት ከፈተ። ተከታዮቹ "ጫማ" (Peripatetics) በመባል ይታወቁ ነበር፤ ምክንያቱም አሪስጣጣሊስ ለተማሪዎቹ ትምህርት እየሰጠ በመካከላቸው የመራመድ ልማድ ነበረው። ትምህርት ቤቱን ለ13 (፲፫) ዓመታት አስተዳድሯል።

የአቴናውያን ባሪያ ላደረገቻቸው መቄዶንያ የነበራቸው ጥላቻ ቢኖርም፣ የአሪስጣጣሊስ ትምህርት ቤት ብዙ ተማሪዎችን ስቧል፤ እንዲሁም ለባዮሎጂ፣ ለታሪክ፣ ለመንግሥታዊና አስተዳደራዊ ጉዳዮች የምርምር ማዕከል ሆኗል። በአሪስጣጣሊስ ዘመን የተወያየበትና እሱ በትምህርት ቤቱ ወይም በመጽሐፎቹ ያልዳሰሰው፣ ያላብራራውና ግልጽ ያላደረገው ምንም ርዕሰ ጉዳይ አልነበረም። ከታወቁ ሥራዎቹ መካከል፦ ኦርጋኖን፣ ፖለቲካ፣ የግጥም ጥበብ、 ሎጂክ、 የእንስሳት ታሪክ እና ሥነ-ፈለክ ይገኙበታል። እስክንድር በ323 (፫፻፳፫) እ.ኤ.አ. ከክርስቶስ ልደት በፊት ሞተ፤ የአቴና መንግሥትም በመቄዶንያውያን ጠላቶች እጅ ወደቀ (አሪስጣጣሊስ ደግሞ የመቄዶንያውያን ደጋፊ ነበር)። ጠላቶቹም የአምላክ የለሽነት ክስ መሠረቱበት። ከእሱ በፊት እንደደረሰው የሶቅራጠስ ዕጣ ፈንታ ስላሰጋው ወደ ኻልሲስ ከተማ ሸሸ፤ ከአንድ (፩) ዓመት በኋላ በህመም ታሞ በ63 (፷፫) ዓመቱ በ322 (፫፻፳፪) እ.ኤ.አ. ከክርስቶስ ልደት በፊት አረፈ።

አስተዳደጉ

አሪስጣጣሊስ በ384 (፫፻፹፬) እ.ኤ.አ. ከክርስቶስ ልደት በፊት በሰሜን ግሪክ በምትገኘው ስታጌራ ከተማ ተወለደ። አባቱ ከመቄዶንያ ቤተ መንግሥት ጋር ቅርበት የነበረው ሐኪም ሲሆን፣ አሪስጣጣሊስና ተማሪዎቹ ይህንን ቅርርብ ቀጥለውበታል። አባቱ በሰውነት ክፍሎች ጥናት (anatomy) እና በሕይወት ያላቸው ነገሮች ጥናት መስክ እንዲገባ ትልቅ ተጽዕኖ አሳድሮበታል፤ ይህም የጠለቀ የማስተዋልና የመተንተን ችሎታ ሰጥቶታል።

በ367 (፫፻፷፯) እ.ኤ.አ. የፕላቶ ተቋም በመጀመሪያ እንደ ተማሪ፣ በኋላም እንደ መምህር ለመቀላቀል ወደ አቴና ተጓዘ። ፕላቶ በሕክምና፣ በባዮሎጂ、 በሒሳብና በሥነ-ፈለክ ያሉ በተለያዩ የሳይንስ መስኮች የተካኑ ሰዎችን ሰብስቦ ነበር። በመካከላቸው የነበረው ብቸኛ የእምነት ትስስር የሰው ልጅ እውቀትን የማበልጸግና የማደራጀት፣ በጠንካራ ንድፈ-ሀሳባዊ መሠረት ላይ የማስቀመጥና በተለያዩ አቅጣጫዎች የማሰራጨት ፍላጎታቸው ነበር። ይህ የአሪስጣጣሊስ ትምህርቶችና ሥራዎች ይፋዊ አቅጣጫ ነበር።

ከፕላቶ ተቋም ፕሮግራሞች አንዱ ወጣቶችን ለፖለቲካዊ ሙያዎች ማሰልጠንና ለገዢዎች ምክር መስጠት ነበር። ስለዚህ አሪስጣጣሊስ በ347 (፫፻፵፯) እ.ኤ.አ. የንጉሥ ሄርሚያስን ቤተ መንግሥት ተቀላቀለ፤ ከዚያም በ343 (፫፻፵፫) እ.ኤ.አ. የመቄዶንያውን ንጉሠ ነገሥት ፊሊጶስ ዳግማዊን ማገልገል ጀመረ፤ የልጁ የታላቁ እስክንድር ሞግዚትም ሆነ። ከሰባት (፯) ዓመታት በኋላ ወደ አቴና ተመልሶ የራሱን ትምህርት ቤት "ሊሲየም" ወይም "ጫማ" መሠረተ። ስያሜው የተሰጠው ተማሪዎችና መምህራኖቻቸው እየተራመዱ በሚወያዩባቸው ጣሪያ ባላቸው መተላለፊያዎች ወይም የእግረኛ መንገዶች ምክንያት ነው። (ይህ ዛሬ በአሜሪካ ኮንግረስ ውስጥ የፖለቲካ ግፊት ቡድኖች በዋሽንግተን በሚገኘው የኮንግረስ ሕንፃ መተላለፊያ ስም "ሎቢ" እንደሚባለው ነው)። የ"ጫማ" ትምህርት ቤት የሚወያይባቸውን ሳይንሳዊ መስኮች በማስፋትና ለተፈጥሮ ሳይንስ ትምህርት ከፍተኛ ትኩረት በመስጠት ከፕላቶ "አካዳሚ" ወጎች ተለይቷል።

ታላቁ እስክንድር ከሞተ በኋላ በአቴና በመቄዶንያውያን ላይ የጥላቻ ስሜት መታየት ጀመረ። ይህም የመቄዶንያውያን ደጋፊ የነበረውን የአሪስጣጣሊስን ሥነ-ልቦና ነክቶታል፤ ይህም ከሥራ እንዲገለል አድርጎታል። ዕድል ብዙም አልቆየለትምና እስክንድር ከሞተ ከአንድ (፩) ዓመት ባልሞላ ጊዜ ውስጥ በ322 (፫፻፳፪) እ.ኤ.አ. ከክርስቶስ ልደት በፊት አረፈ። አሪስጣጣሊስ በንግግሮቹና በውይይቶቹ አማካኝነት ከፍተኛ የአእምሮ ምርት ቢኖረውም፣ ከእነዚህ ውስጥ ጥቂቱ ብቻ ነው የቀረው። አብዛኛው ጠፍቷል፤ የቀሩት በትምህርት ቤቱ ውስጥ ትምህርት የነበሩ አንዳንድ ሥራዎች ብቻ ናቸው። እነዚህ ሥራዎች "የአሪስጣጣሊስ ስብስብ" በሚል ስም ተሰብስበዋል። በተጨማሪም እሱ ያዘጋጀው "የአቴናውያን ሕገ-መንግሥት" የተቀደደ ቅጂ፣ ጥቂት ደብዳቤዎችና ግጥሞች፣ እንዲሁም ለፕላቶ የተጻፈ የሙሾ ግጥም ይገኙበታል።

ፍልስፍናው

ሥነ-አመክንዮ የአሪስጣጣሊስ የሥነ አመክንዩ ሥራዎች በሙሉ "ኦርጋኖን" በሚል ስም ተሰብስበዋል። "ኦርጋኖን" የሚለው ቃል "መሳሪያ" ማለት ሲሆን፣ ምክንያቱም እነዚህ ሥራዎች የእውቀት መሣሪያ ወይም መንገድ የሆነውን የአስተሳሰብ ርዕሰ ጉዳይ ይመረምሩ ነበር። አሪስጣጣሊስ አንድ ጉዳይ በሌሎች ጉዳዮች እውነትነት ላይ ተመሥርቶ እውነት ሊሆን የሚችልበትን ሂደት በመተንተን የመጀመሪያው ፈላስፋ ነበር። ይህ የምክንያታዊ አመክንዮ ሂደት "አመክንዮ ልኬት (Syllogism)" ወይም የምክንያታዊ ድምዳሜ ብሎ በሰየመው የማስረጃ አይነት ላይ የተመሠረተ እንደሆነ ያምን ነበር። በአመክንዮ ልኬት፣ ሁለት ሌሎች እውነተኛ ጉዳዮች ካሉ የአንድን አመክንዮዊየት ልኬት ጉዳይ እውነትነት በአመክንዮ ማረጋገጥ ወይም መደምደም ይቻላል። ለምሳሌ፦ "ሰው ሁሉ ሟች ነው፤ ሶቅራጠስ ሰው ነው፤ ስለዚህ ሶቅራጠስ ሟች ነው።" የተፈጥሮ ፍልስፍና ከተፈጥሮ ጋር የተያያዘው የለውጥ ባህሪ የአሪስጣጣሊስን ትኩረት ከመሳቡ የተነሳ፣ በተፈጥሮ መጽሐፉ ላይ የተፈጥሮ ፍልስፍናን "የሚለወጡ ነገሮች ጥናት" ሲል ገልጾታል። አሪስጣጣሊስ ለውጥን ለመረዳት በቅርጽና (Form) እና በቁስ (Matter) መካከል ያለውን ልዩነት መለየት አለብን ብሏል። በእሱ እምነት፣ ለውጥ ማለት አንድ ቁስ አዲስ ቅርጽ ሲይዝ ነው። አሪስጣጣሊስ ለለውጥ አራት (፬) መንስኤዎችን ዘርዝሯል፦

• ቁሳዊ መንስኤ
• ቅርጻዊ መንስኤ
• አንቀሳቃሽ መንስኤ
• የመጨረሻ ዓላማዊ መንስኤ

ለምሳሌ፣ የተቀረጸ ሐውልት ቁሳዊ መንስኤ ሐውልቱ የተሠራበት ቁስ ነው። አንቀሳቃሽ መንስኤው ቀራጺው ያደረገው እንቅስቃሴ ነው። ቅርጻዊ መንስኤው የሐውልቱ ቁስ የተቀረጸበት ቅርጽ ሲሆን፣ የመጨረሻ ዓላማዊ መንስኤው ደግሞ በቀራጺው አእምሮ ውስጥ የነበረው ዕቅድ ወይም ንድፍ ነው። እንዲሁም አሪስጣጣሊስ እንቅስቃሴን እንደ አንድ የለውጥ ዓይነት አጥንቷል፤ ስለ ሰማያዊ አካላት እንቅስቃሴም ጽፏል። በተጨማሪም አንድ ነገር ሲፈጠር ወይም ሲጠፋ ስለሚከሰቱ ለውጦች መርምሯል። "ስለ ነፍስ" በተሰኘው መጽሐፉ፣ አሪስጣጣሊስ የነፍስን የተለያዩ ተግባራትና በነፍስና በሥጋ መካከል ያለውን ግንኙነት መርምሯል። በተጨማሪም በሥነ ህይወት ሳይንስ የመጀመሪያው ታዋቂ ሳይንቲስት ተደርጎ ይቆጠራል፤ ስለ እንስሳት ብዙ መረጃዎችን ሰብስቧል፤ የሕይወት ያላቸውን ነገሮች ክፍሎች ዓላማ-ተኮር በሆነ መልኩ ተንትኗል፤ ማለትም እያንዳንዱ ክፍል የሚያከናውነውን ዓላማ መሠረት በማድረግ ነው።

ሥነ-ምግባር እና ፖለቲካ

የሥነ-ምግባርና የፖለቲካ ሳይንስ "ተግባራዊ እውቀት" ተብሎ የሚጠራውን ይመረምራል፤ ይኸውም ሰዎች ትክክለኛውን ነገር እንዲያደርጉና በደስታ እንዲኖሩ የሚያስችላቸው እውቀት ነው። አሪስጣጣሊስ ሰዎች የሚፈልጉት ግብ ደስታ ነው ብሏል፤ ደስታን የምናገኘውም ተግባራችንን ስንወጣ ነው። በአሪስጣጣሊስ አስተያየት ሰው "ምክንያታዊ እንስሳ" ስለሆነ ተግባሩም ነገሮችን በማስተዋል መረዳት ነው፤ ስለዚህ ለሰው ደስተኛ ሕይወት ማለት በአእምሮ የሚመራ ሕይወት ነው። አሪስጣጣሊስ የሥነ-ምግባር በጎነት በባህሪ ውስጥ ጽንፎችን በማስወገድና በሁለት ጫፎች መካከል ያለውን "ወርቃማውን አማካይ" ማግኘት ነው ብሎ ያምን ነበር። ለምሳሌ፣ የጀግንነት በጎነት በአንድ በኩል በፈሪነት መጥፎ ልማድና በሌላ በኩል በግዴለሽነት መጥፎ ልማድ መካከል ያለው አማካይ ነው። በተመሳሳይ፣ የልግስና በጎነት በስስትና በብ መካከል ያለው አማካይ ነው።

የሥነ-ጽሑፍ ትችት

የአሪስጣጣሊስ "የግጥም ጥበብ (Poetics)" መጽሐፍ በሥነ-ጽሑፍ ትችት ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ ያሳደረ ብቸኛው መጽሐፍ ነው። በዚህ መጽሐፍ ውስጥ፣ አሪስጣጣሊስ የሶፎክለስን "ኦዲፐስ ንጉሥ" እንደ ዋና ምሳሌ በመውሰድ የትራጄዲ ጥበብን ተፈጥሮ ይመረምራል። አሪስጣጣሊስ ትራጄዲ በተመልካቹ ላይ የርኅራኄና የፍርሃት ስሜቶችን በመቀስቀስ ከዚያም ከእነዚህ ስሜቶች በማንጻትና በማጥራት ተጽዕኖ እንደሚያሳድር ያምን ነበር። አሪስጣጣሊስ ይህንን ሂደት "ካታርሲስ" (Catharsis) ወይም መንጻት ብሎታል።

ተግባራዊ ፍልስፍና

ሥነ-ምግባር አሪስጣጣሊስ ሥነ-ምግባርን እንደ ተግባራዊ ጥናት እንጂ እንደ ንድፈ-ሀሳባዊ ጥናት አልቆጠረውም፤ ማለትም ዓላማው ጥሩ መሆንና ጥሩ ማድረግ ነው፤ ለራሱ እውቀት ብቻ አይደለም። "ኒቆማቂያን ኤቲክስ" ን ጨምሮ በሥነ-ምግባር ላይ በርካታ ሥራዎችን ጽፏል። አሪስጣጣሊስ በጎነት ከአንድ ነገር ትክክለኛ ተግባር ጋር የተያያዘ እንደሆነ አስተምሯል። ዐይን ጥሩ የሚባለው ማየት ሲችል ብቻ ነው፤ ምክንያቱም የዐይን ትክክለኛ ተግባር ማየት ነው። አሪስጣጣሊስ ሰዎች ለራሳቸው የተወሰነ ተግባር እንዳላቸውና ይህ ተግባር የነፍስ እንቅስቃሴ ሆኖ ከአእምሮ ጋር የሚስማማ መሆን እንዳለበት አስረድቷል። አሪስጣጣሊስ ይህንን ምርጥ እንቅስቃሴ (በነፍስ ውስጥ ካሉ የትርፍና የጉድለት መጥፎ ልማዶች መካከል ያለውን በጎ አማካይ) የሁሉም የሰው ልጅ ሆን ተብለው የሚደረጉ ድርጊቶች ግብ "ዩዳይሞንያ" ሲል ገልጾታል፤ ይህም በአጠቃላይ "ደስታ" ወይም አንዳንድ ጊዜ "የተሟላ ህይወት" ተብሎ ይተረጎማል። በዚህ መንገድ ደስታን የማግኘት ዕድል የግድ ጥሩ ባህሪን ይጠይቃል።

ፖለቲካ

አሪስጣጣሊስ በሥራው "ፖለቲካ" ከተማን "ተፈጥሯዊ ማህበረሰብ" አድርጎ ይመለከታታል። በተጨማሪም የከተማ አስፈላጊነት ከቤተሰብ፣ ቤተሰብ ደግሞ ከግለሰብ እንደሚበልጥ ያምን ነበር፤ "ምክንያቱም ሙሉው ነገር ከክፍሉ መቀደም አለበት" ብሏል። ከታወቁ አባባሎቹ አንዱ "ሰው በተፈጥሮው የፖለቲካ እንስሳ ነው" የሚለው ነው። አሪስጣጣሊስ ፖለቲካን እንደ ማሽን ሳይሆን እንደ ሕይወት ያለው ነገር አድርጎ ይመለከተው ነበር፤ ይህም አንዱ ክፍል ከሌላው ውጭ ሊኖር የማይችልበት ስብስብ ነው። አሪስጣጣሊስ በዴሞክራሲ ላይ ጥርጣሬ ነበረው፤ የተለያዩ የሥልጣን ዓይነቶችን "ድብልቅ መንግሥት" በሚታወቅ ሁኔታ የማዋሃድ ጽንሰ-ሀሳብ አዳብሯል።

ኢኮኖሚክስ

አሪስጣጣሊስ ለኢኮኖሚ አስተሳሰብ በተለይም በመካከለኛው ዘመን አስተሳሰብ ላይ ብዙ አስተዋጽኦዎችን አበርክቷል። በ"ፖለቲካ" መጽሐፉ ከተማን፣ ንብረትንና ንግድን ይጠቅሳል። የግል ንብረትን በመከላከል ረገድ ያቀረበው ሀሳብ በኋላ በመጡ ፈላስፎችና ኢኮኖሚስቶች ዘንድ ተቀባይነት አግኝቷል። በፖለቲካ ውስጥ፣ አሪስጣጣሊስ የገንዘብ አመጣጥ ን በተመለከተ ከመጀመሪያዎቹ ማብራሪያዎች አንዱን ያቀርባል። ገንዘብ ጥቅም ላይ የዋለው ሰዎች እርስ በርስ መደጋገፍ ስለጀመሩ፣ የሚፈልጉትን ከውጭ በማስመጣትና ትርፍ ምርታቸውን ወደ ውጭ በመላክ ነው።

ተጽዕኖው

አሪስጣጣሊስ ባመጣው የሥርዓተ-አመክንዮ ሳይንስ የዓለም አሳቢዎችን በእጅጉ ተጽዕኖ አሳድሯል፤ ይህም የሰው ልጅ ካወቃቸው የመጀመሪያዎቹ ህግጋት አንዱ ነው። የአሪስጣጣሊስ አስተሳሰብ ወደ አውሮፓ የደረሰው በኢብን ሩሽድ አማካኝነት ከአረብኛ ስለተተረጎመ ነው። ይህም በ8ኛው (፰ኛው) እና በ9ኛው (፱ኛው) መቶ ክፍለ ዘመን በባግዳድ ከሊፋዎች በተጀመረውና በአንዳሉስ በቀጠለው የአረብኛ የትርጉም እንቅስቃሴ አማካኝነት ነው። የኢብን ሩሽድ አስተያየቶች ወደ ላቲን ሲተረጎሙ አሪስጣጣሊስ ለአውሮፓ ቀርቧል። ኢብን ሩሽድ በአሪስጣጣሊስ ላይ በሰጠው አስተያየት በአውሮፓ የአእምሮ ነውጥ ፈጥሯል። የእሱ ጽንሰ-ሀሳብ እውነት አንድ (፩) ብቻ እንደሆነችና በሁለት (፪) የተለያዩ መንገዶች ማለትም በእምነትና በፍልስፍና ልትደረስ እንደምትችል ነበር። ሁለቱ መንገዶች ሲጋጩ፣ ይህ ማለት ቅዱስ መጽሐፍን በትርጓሜ ማንበብ አለብን ማለት ነው፤ በሌላ አነጋገር、 የእውነትን ፍልስፍና (ወይም ሳይንስ) መፈለግ ከእምነት የበለጠ አስፈላጊ ነው።

የውጭ ንባብ (እንግሊዝኛ)

• Works by Aristotle