নাক
শ্বাস তন্ত্ৰৰ অংগ From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
নাক (ইংৰাজী: nose) মেৰুদণ্ডী প্ৰাণীৰ দেহত থকা সংবেদনশীল অংগ আৰু শ্বাস-প্ৰশ্বাসৰ বাবে ব্যৱহৃত এক গঠন। নাকৰ নাসিকা ৰন্ধ্ৰৰে শ্বাসক্ৰিয়াৰ বায়ু প্ৰৱেশ আৰু প্ৰস্থান কৰে। ইয়াৰ ভিতৰত নাসিকা গহ্বৰ আৰু মুখৰ বাহিৰৰ নাক থাকে। বাহিৰৰ নাকত নাকৰ ফুটা বা নাকৰ এযোৰ নলী থাকে যিয়ে নাকৰ মাজেৰে শ্বাস-প্ৰশ্বাসৰ বাবে বায়ু প্ৰৱাহ নিশ্চিত কৰে। নাকৰ ফুটা নাকৰ গহ্বৰৰ মাজেৰে পাৰ হয় তাত ইহঁতৰ গঠন বহল হয়, ইয়াক নাকৰ ফোছা বুলি জনা যায় আৰু ইয়াত টাৰ্বিনেট আৰু ঘ্ৰাণ শ্লেষ্মা থাকে। নাকৰ গহ্বৰটো পেৰানাচেল চাইনাছৰ সৈতেও সংযোগ হয় (চাপ বাফাৰিং আৰু আৰ্দ্ৰকৰণৰ বাবে ডেড-এণ্ড বায়ুগহ্বৰ)। নাকৰ গহ্বৰৰ পৰা নাকৰ ফুটাবোৰ ফেৰিংছলৈ আগবাঢ়ি যায়, যিটো এটা চুইচ ট্ৰেক ভালভ যিয়ে শ্বাস-প্ৰশ্বাস আৰু পাচনতন্ত্ৰক সংযোগ কৰে।
মানুহৰ ক্ষেত্ৰত নাক মুখৰ কেন্দ্ৰত অৱস্থিত আৰু বিশেষকৈ কেঁচুৱাৰ বাবে গাখীৰ খোৱাৰ সময়ত বিকল্প শ্বাস-প্ৰশ্বাসৰ পথ হিচাপে কাম কৰে।[1][2][3] মুখৰ অংশৰ পৰা সম্পূৰ্ণ পৃথককৈ ওলাই থকা নাকটো কেৱল থেৰিয়ান স্তন্যপায়ী প্ৰাণীৰ ক্ষেত্ৰতহে পোৱা এটা বৈশিষ্ট্য। এই অনন্য স্তন্যপায়ী নাক সৰীসৃপৰ দৰে পূৰ্বপুৰুষৰ ওপৰৰ হনুৰ আগফালৰ অংশৰ পৰা বিকশিত হৈছিল বুলি তত্ত্ব প্ৰকাশ কৰা হৈছে।[4][5]
Remove ads
বায়ু সৰবৰাহ
বাহ্যিক পৰিৱেশ আৰু প্ৰাণীৰ সূক্ষ্ম অভ্যন্তৰীণ হাওঁফাওঁৰ মাজৰ প্ৰথম সংযোগস্থল হিচাপে কাম কৰি নাকে শৰীৰলৈ অহা বায়ুক শ্বাস-প্ৰশ্বাসৰ সময়ত তাপ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু পৰিশোধনৰ কাৰ্য হিচাপে পৰিস্থিতিৰ সৃষ্টি কৰে আৰু লগতে গোন্ধৰ সংবেদনশীল উপলব্ধিও সক্ষম কৰে।[6]
নাকৰ ফুটাৰ ভিতৰৰ সৰু সৰু নোমে দেহৰ ভিতৰলৈ যোৱা বায়ু ফিল্টাৰ কৰে, ধূলিৰ কণা, ধোঁৱা আৰু অন্যান্য সম্ভাৱ্য বাধাৰ বিৰুদ্ধে প্ৰথম প্ৰতিৰক্ষক হিচাপে, যাৰ অবিহনে শ্বাস-প্ৰশ্বাসত বাধাৰ সৃষ্টি কৰিব, আৰু ই বায়ুজনিত ৰোগৰ বিৰুদ্ধেও এক প্ৰকাৰৰ ফিল্টাৰ হিচাপে। নাকৰ ভিতৰত উৎপন্ন হোৱা শ্লেষ্মাই ফিল্টাৰ হিচাপে কাম কৰাৰ উপৰিও শৰীৰৰ উষ্ণতা বজাই ৰখাৰ প্ৰচেষ্টাক পৰিপূৰক হিচাপে কাম কৰাৰ লগতে শ্বাস-প্ৰশ্বাসতন্ত্ৰৰ অবিচ্ছেদ্য উপাদানসমূহত আৰ্দ্ৰতাৰ অৰিহণা যোগায়। নাকৰ কেপিলাৰী গঠনে শৰীৰত প্ৰৱেশ কৰা বায়ুক উষ্ণ আৰু আৰ্দ্ৰ কৰে; পিছলৈ আৰ্দ্ৰতা ধৰি ৰখাৰ এই ভূমিকাই হাওঁফাওঁৰ ভিতৰত এলভিঅ'লিক CO2 (অৰ্থাৎ শ্বাস-প্ৰশ্বাস)ৰ সৈতে O2 সঠিকভাৱে বিনিময় কৰিবলৈ সক্ষম কৰে। উশাহ লোৱাৰ সময়ত কেপিলাৰীয়ে পুনৰ কিছু আৰ্দ্ৰতা উদ্ধাৰ কৰাত সহায় কৰে, বেছিভাগেই তাপ নিয়ন্ত্ৰণৰ ফলন হিচাপে।[7]
Remove ads
দিক্ নিৰ্ণয়
কুকুৰৰ সেমেকা নাক(en:Rhinarium) দিক নিৰ্ণয়ৰ বাবেও উপযোগী। চালত থকা সংবেদনশীল সংগ্ৰাহকে কোনো এটা গন্ধ কোন দিশৰ পৰা আহিছে, সেইটো নিৰ্ণয় কৰিব পাৰে।[8]
বায়ু-শ্বাস-প্ৰশ্বাসৰ ক্ষেত্ৰত গঠন
উভচৰ আৰু লাংফিছৰ নাকৰ ফুটাবোৰ সৰু সৰু মোনাৰ দৰে খোল খায় যিবোৰ পাছলৈ চোয়ানা (en:Choana)ৰ মাজেৰে মুখৰ ভিতৰৰ তালুলৈ খোল খায়। এই মোনাবোৰত সামান্য পৰিমাণৰ ঘ্ৰাণশক্তিৰ এপিথেলিয়াম থাকে, যিয়ে চেচিলিয়ানৰ ক্ষেত্ৰত কাষৰীয়া কেইবাটাও টেণ্টেকেলকো ৰেখাপাত কৰে। উভচৰ প্ৰাণীৰ সৈতে গঠনত সাধাৰণ সাদৃশ্য থকাৰ পিছতো হাওঁফাওঁৰ মাছৰ নাকৰ ফুটা শ্বাস-প্ৰশ্বাসত ব্যৱহাৰ কৰা নহয়, কিয়নো এই প্ৰাণীবোৰে মুখৰ মাজেৰে উশাহ লয়। উভচৰ প্ৰাণীৰ এটা ভ’মেৰ’নাচেল অংগও থাকে, যিটো ঘ্ৰাণশক্তিৰ এপিথেলিয়ামৰ দ্বাৰা আবৃত, কিন্তু এম্নিঅ’টৰ দৰে নহয়, এইটো সাধাৰণতে এটা সৰল মোনা যিটো চেলেমেণ্ডাৰৰ বাহিৰে নাকৰ বাকী অংশৰ সৈতে কম সংযোগ থাকে।[9]
সৰীসৃপৰ ক্ষেত্ৰত নাকৰ ক্ষেত্ৰটো সাধাৰণতে ডাঙৰ হয়, চোয়ানাবোৰ মুখৰ খোলাটোৰ বহু পিছফালে থাকে। কুমিৰৰ ক্ষেত্ৰত নাকৰ ক্ষেত্ৰটো ব্যতিক্ৰমীভাৱে দীঘল হয়, যাৰ ফলত প্ৰাণীটোৱে আংশিকভাৱে ডুব যোৱাৰ সময়ত উশাহ লোৱাত সহায় কৰে। সৰীসৃপৰ নাকৰ কক্ষ তিনিটা ভাগত ভাগ কৰা হয়: এটা আগফালৰ ভেষ্টিবুল, মূল ঘ্ৰাণ কক্ষ আৰু এটা পশ্চাদ নাচোফেৰিংছ। ঘ্ৰাণ কক্ষটোৰ ওপৰৰ পৃষ্ঠত ঘ্ৰাণশক্তিৰ এপিথেলিয়ামেৰে আবৃত আৰু ইয়াত সংবেদনশীল অঞ্চল বৃদ্ধি কৰিবলৈ কেইবাটাও টাৰ্বিনেট থাকে। জেঠী আৰু সাপৰ ক্ষেত্ৰত ভ’মেৰ’নাচেল অংগটো ভালদৰে বিকশিত হয়, য’ত ই নাকৰ গহ্বৰৰ সৈতে আৰু সংযোগ স্থাপন নকৰে, পোনে পোনে মুখৰ খোলালৈ মুকলি হয়। কাছৰ শৰীৰত ই সৰু, য’ত ই নিজৰ মূল নাকৰ সংযোগ ধৰি ৰাখে আৰু প্ৰাপ্তবয়স্ক কুমিৰৰ ক্ষেত্ৰত ই অনুপস্থিত।[9]
চৰাইৰ নাক সৰীসৃপৰ দৰেই, নাকৰ ফুটাবোৰ ঠোঁটৰ পিছফালৰ ওপৰৰ অংশত থাকে। যিহেতু ইহঁতৰ সাধাৰণতে ঘ্ৰাণশক্তি বেয়া, গতিকে ঘ্ৰাণ কক্ষটো সৰু যদিও ইয়াত তিনিটা টাৰ্বিনেট থাকে, যিবোৰৰ কেতিয়াবা স্তন্যপায়ী প্ৰাণীৰ দৰেই জটিল গঠন থাকে। কপৌ আৰু চৰাইকে ধৰি বহুতো চৰাইৰ নাকৰ ফুটাবোৰ শিংৰ দৰে সুৰক্ষামূলক কঠিন খোলাৰে আবৃত হয়। কিছুমান চৰাইৰ ভ'মেৰ'নাচেল অংগ হয় অ-বিকশিত হৈ থাকে বা একেবাৰেই নাথাকে।[9]
স্তন্যপায়ী প্ৰাণীৰ নাকৰ গহ্বৰ দুয়োটা একত্ৰিত হৈ থাকে। বেছিভাগ প্ৰজাতিৰ ভিতৰত ইহঁত ব্যতিক্ৰমীভাৱে ডাঙৰ, সাধাৰণতে মূৰৰ খুলিৰ আধা দৈৰ্ঘ্যলৈকে দখল কৰে। প্ৰাইমেট, বাদুলি, চিটাচিয়ানকে ধৰি কিছুমান গোটত অৱশ্যে নাক গৌণভাৱে হ্ৰাস পাইছে আৰু ফলস্বৰূপে এই প্ৰাণীবোৰৰ ঘ্ৰাণশক্তি তুলনামূলকভাৱে দুৰ্বল। স্তন্যপায়ী প্ৰাণীৰ নাকৰ গহ্বৰটো আংশিকভাৱে বহল, কাৰণ মূল মুখগহ্বৰৰ সমগ্ৰ ওপৰৰ পৃষ্ঠভাগ তালুৰ সৈতে বিকশিত, যিটো ফলস্বৰূপে নাকৰ অংশ হৈ পৰে, তালুক মুখৰ নতুন চাল হিচাপে এৰি দিয়ে। বৃদ্ধি পোৱা নাকৰ গহ্বৰত জটিল টাৰ্বিনেট থাকে যিয়ে কইলযুক্ত স্ক্ৰলৰ দৰে আকৃতি গঠন কৰে যিয়ে হাওঁফাওঁত উপনীত হোৱাৰ আগতে বায়ু গৰম কৰাত সহায় কৰে। এই গহ্বৰটো ওচৰৰ মূৰৰ খুলিৰ হাড়লৈকে বিস্তৃত হৈ অতিৰিক্ত বায়ুগহ্বৰ গঠন কৰে যাক পেৰানেজেল চাইনাছ বুলি জনা যায়।[9]
চেটাচিয়ানত নাক এটা বা দুটা ব্ল’হ’ললৈ হ্ৰাস কৰা হৈছে, যিবোৰ হ’ল মূৰৰ ওপৰলৈ প্ৰব্ৰজন কৰা নাকৰ ফুটা। এই অভিযোজনে চেটাচিয়ানক অধিক সুশৃংখলিত শৰীৰৰ আকৃতি আৰু বেছিভাগেই ডুব যোৱাৰ সময়ত উশাহ লোৱাৰ ক্ষমতা প্ৰদান কৰিছিল। ইয়াৰ বিপৰীতে হাতীটোৰ নাকটো বিশদভাৱে বিস্তৃত হৈ দীঘল, পেশীবহুল, হেতালি খেলা অংগলৈ পৰিণত হৈছে যাক ডাল বুলি কোৱা হয়।
স্তন্যপায়ী প্ৰাণীৰ ভ’মেৰ’নাচেল অংগ সাধাৰণতে সৰীসৃপৰ সৈতে একে। বেছিভাগ প্ৰজাতিৰ ক্ষেত্ৰত ই নাকৰ গহ্বৰৰ মজিয়াত অৱস্থিত, আৰু তালুৰ মাজেৰে যোৱা দুটা নাচোপেলেটিন নলীৰ জৰিয়তে মুখলৈ মুকলি হয়, কিন্তু বহুতো ৰোডেণ্টত ই পোনে পোনে নাকলৈ মুকলি হয়। ই অৱশ্যে বাদুলিত, আৰু মানুহকে ধৰি বহুতো প্ৰাইমেটত দেখা নাযায়।[9]
Remove ads
মাছত
মাছৰ ঘ্ৰাণ ক্ষমতা তুলনামূলকভাৱে ভাল।[10] টেট্ৰাপডৰ দৰে নাকৰ মুখৰ লগত কোনো সম্পৰ্ক নাই, শ্বাস-প্ৰশ্বাসত কোনো ভূমিকাও নাই। বৰঞ্চ সাধাৰণতে ই মূৰৰ সন্মুখ বা কাষত নাকৰ ফুটাৰ পিছফালে থকা এযোৰ সৰু সৰু থোপাৰে গঠিত। বহুক্ষেত্ৰত নাকৰ ফুটাবোৰৰ প্ৰতিটোকে ছালৰ ভাঁজেৰে দুটা ভাগত ভাগ কৰা হয়, যাৰ ফলত এফালৰ পৰা নাকলৈ পানী আৰু আনটো ফালৰ পৰা বাহিৰলৈ বৈ যায়।[9]
ঘ্ৰাণশক্তিৰ এপিথেলিয়ামৰ দ্বাৰা আবৃত হয় আৰু সাধাৰণতে পৃষ্ঠভাগ বৃদ্ধি কৰিবলৈ ভিতৰৰ ভাঁজৰ শৃংখলা থাকে, প্ৰায়ে এটা বিশৃংখল "ঘ্ৰাণ ৰোজেট" গঠন কৰে। কিছুমান টেলিঅ'ষ্টত পাউচবোৰ শাখা-প্ৰশাখা হৈ অতিৰিক্ত চাইনাছৰ দৰে গহ্বৰলৈ পৰিণত হয়, আনহাতে কোএলাকেন্থত ইহঁতে নলীৰ শৃংখলা গঠন কৰে।[9]
আদিম মেৰুদণ্ডী প্ৰাণীবোৰত নাকৰ ফুটা আৰু ঘ্ৰাণশক্তিৰ থোপা এটাহে আছিল আৰু নাকৰ পথটো হাইপ’ফিচিছৰ সৈতে সংযুক্ত আছিল। অতি আদিম জীৱিত মেৰুদণ্ডী প্ৰাণী লেম্প্ৰি আৰু হেগফিছৰ ক্ষেত্ৰতো একে শৰীৰবিজ্ঞান দেখা যায়। gnathostome পূৰ্বপুৰুষৰ ঘ্ৰাণ যন্ত্ৰ ক্ৰমান্বয়ে যোৰ হৈ পৰিছিল (সম্ভৱতঃ গোন্ধৰ দিশৰ অনুভূতিৰ অনুমতি দিবলৈ), আৰু নাকৰ পৰা মধ্যৰেখা মুক্ত কৰি চোলাৰ বিৱৰ্তনৰ অনুমতি দিছিল।[11]
Remove ads
তথ্য সংগ্ৰহ
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads