Altu alemán mediu

L'altu alemán mediu (alemán: Mittelhochdeutsch) ye l'ancestru de la llingua alemana moderna y foi faláu dende 1050 hasta 1350. Dellos llingüistes prefieren datar 1500 como'l final del periodu del altu alemán mediu.^[1]

Altu alemán mediu 'diutsch, tiutsch'
Faláu en	Centro d'Europa
Falantes	Llingua muerta (†)
Familia	Indoeuropéu   Xermánicu     Xermánicu occidental       Germ. del Rin-Wesser         alto alemán mediu
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	gmh
ISO 639-3	gmh

La designación altu alemán mediu referir a un conxuntu de dialeutos históricos, que anguaño sumieron, nun tien de confundir se col conceutu d'alemán central (Mitteldeutsch) que ye la designación usada pa un conxuntu de dialeutos modernos del alemán actual.

El xudeoalemán ye'l precursor del yiddish, qu'apaeció nos sieglos XIII y XIV como una variedá del altu alemán mediu escritu en calteres hebreos.

Descripción llingüística

Fonoloxía

L'alemán mediu tenía un sistema fonolóxicu similar al del alemán modernu, anque paez dellos fonemes vocálicos, diptongos y consonantes que sumieron n'alemán modernu. L'inventariu vocálicu ye'l siguiente:

	vocal anterior				vocal central		vocal posterior
	non arrondada		arrondada
	curtiu	llarga	curtiu	llarga	curtiu	llarga	curtiu	llarga
zarrada	i	ī	ü	iu (yː)			u	ū
semicerrada	e	ē	ö	œ			o	ō
semiabierta	ë
abierta	ä	æ			a	ā

Morfoloxía

Declinación del nome N'alto

alemán mendio los nomes estremar en dos grandes clases, según si'l raigañu acaba orixinalmente en vocal o consonante. Los nomes que la so raigañu acaba en vocal siguen la llamada declinación fuerte, ente que los acabdos en -n siguen de la declinación débil. N'alemán mediu les vocales finales del altu alemán antiguu debilitar en y /ə/ o desaprecen, por eso términos que siguen la declinación fuerte paecen tener un raigañu acabáu en consonante. De siguío dase la declinación de dellos nomes masculinos:^[2]

Declinación de nomes masculinos

Númberu	casu	Declinación fuerte							Declinación débil
		tipu I			tipu II	tipu III	tipu IV
singular	Nominativu	tac	kil	sē	hirte	gast	vater	man	bote
	Acusativu								boten
	Xenitivu	tages	kils	sēwes	hirtes	gastes	vater(s)	mannes, man
	Dativu	tage	kil	sēwe	hirte	gaste	vater	manne, man
plural	Nominativu / Acusativu / Xenitivu	tage	kil	sēwe	hirte	xeste	veter	manne, man	boten
	Dativu	tagen	kiln	sēwen	hirten	xesten	vetern	mannen

onde tac 'día' (> Tag), kil 'cálamo', sē 'mar, llagu' (> See), hirte 'pastor' (> Hirt), gast 'estranxeru' (> Gast), vater 'padre' (> Vater), man 'home' (> Mann), bote 'mensaxeru' (> Bote).

La declinación de los nomes neutros ye similar a la de los masculinos, namái que nellos siempres, la forma d'acusativu y nominativu coinciden (esto ye xeneral nos neutros de les llingües indoeuropees):^[3]

Declinación de nomes neutros

Númberu	casu	Declinación fuerte					Declinación débil
		tipu I				tipu II
singular	Nominativu/ Acusativu	wort	venster	künne	knie	lamp	hërze
	Xenitivu	wortes	vensters	künnes	kniewes	lambes	hërzen
	Dativu	worte	venster	künne	knie(we)	lambe
plural	Nominativu / Acusativu	wort	venster	künne	knie	lember	hërzen
	Xenitivu	worte	venster	künne	knie(we)	lember
	Dativu	worten	venstern	künnen	knie(we)n	lembern

onde word 'pallabra' (> Wort), venster 'ventana' (> Fenster), künne 'pariente', knie rodía (> Knie), lamp 'corderu' (> Lamm), hërze 'corazón' (> Herz).

Pa los nomes femeninos tiense:^[4]

Declinación de nomes neutros

Númberu	casu	Declinación fuerte			Declinación débil
		tipu I		tipu II
singular	Nominativu	gëbe	zal	kraft	zunge
	Acusativu				zungen
	Xenitivu Dativu			krefte, kraft
plural	Nominativu / Acusativu	gëbe	zal	krefte	zungen
	Xenitivu	gëben	zaln
	Dativu			kreften

onde gëbe 'regalu' (> Gabe), zal 'númberu' (> Zahl), kraft 'fuercia' (> Kraft), zunge 'llingua' (> Zunge).

Del alemán antiguu al alemán mediu

Cambeos fonolóxicos

Los cambeos nel sistema fonolóxicu qu'asocedieron n'ente l'estáu del antiguu altu alemán (AAA.) del altu alemán mediu, nun fueron tan numberosos como los asocedíos ente'l protoxermánicu y l'altu alemán antiguu. Anque'l sistema fonolóxicu del altu alemán mediu (AAM.) ta muncho más cercanu al sistema fonolóxicu del alemán modernu que del antiguu, y los testos de la baxa edá media non traducíos son entendíos con dificultá polos falantes modernos. Dalgunos de los cambeos importantes socedíos nel sistema vocálicu n'alto alemán mediu son:

• El principal cambéu nel sistema fonolóxicu del alemán mediu alto foi'l debilitamientu de les sílabes átones. La razón d'estos cambeos foi un fuerte acentu dinámicu sobre'l raigañu que yá taba nel xermánicu y l'altu alemán antiguu. Esti fechu condució a un amenorgamientu, debilitamientu, elisión o perda de contraste nes vocales átones y sílabes finales, onde les vocales pasaron a articulase como una vocal schwa ([ə]). Asina, por casu, tiénense los cambeos: AAA. boto > AAM. bote o hōran > hœren.
• Palatalización o umlaut: Otru fenómenu importante nes vocales foi'l umlaut (asimilación fonética del timbre vocálicu), qu'empezó yá nel altu alemán antiguu, pero namái agora complétase afectando tamién a les vocales llargues y los diptongos: AAA. sālida > AAM. sælde, kunni > künne, hōhiro > hoeher, gruozjan > grüezen. Dellos exemplos con vocales curtios son: AAM. mähte 'dar fuercia, impulsar' < AAA. mahti, AAM. hältet 'sostién' < AAA. haltit. Similarmente apaecen los fonemes /ö, ü/ AAM. löcher 'furacos' < AAA. lohhir, AAM. dünne 'delgáu' < AAA. dunni.
• Monoptongaciones: en AAA. iu indicaba un diptongu pero AAM. monoptonga y anque se sigue escribiendo iu designa a la vocal /yː/: AAA. liuiti 'xente' > AAM. liute > AMod. Leute.

Cambeos na gramática

Ente los sieglos X y XII producieron un importante númberu de cambeos na llingua alemana, esa transición estrema l'estadiu conocíu como altu alemán antiguu y l'altu alemán mediu. Los cambeos morfolóxicos nel sistema reflexáu n'alemán mediu dependieron en gran midida de cambeos fonolóxicos. D'importancia crucial equí foi'l debilitamientu de les vocales átones nes sílabes finales de vocal schwa ([ə]).

Esti cambéu dio llugar a cambeos dramáticos na declinación de los sustantivos. Lo que primeramente fueren formes distintes, estremaes pola vocal átona, pasaron a ser formes homófones. Como exemplu d'esto, la declinación de la pallabra bote (del antiguu altu alemán boto) rexistró los siguientes cambeos:

Casu	Alemán antiguu	Alemán mediu
Nominativu singular	boto	bote
Xenitivu singular	botin	boten
Dativu singular	botin	boten
Acusativu singular	botun	boten
Nominativu plural	boton/botun	boten
Xenitivu plural	botōnun boten
Dativu plural	botōm	boten
Acusativu plural	boton/botun	boten

Esto ye, pasóse de 6 formes distintives a namái 2, polo que'l casu gramatical pasó a reconocese na so mayor parte del contestu non de la forma exacta de la pallabra.

Lliteratura

Minnesänger

• Codex Manesse
• Walther von der Vogelweide
• Heinrich Frauenlob
• Oswald von Wolkenstein

Épica

• Hartmann von Aue
• Wolfram von Eschenbach
• Gottfried von Strassburg
• Nibelungenlied
• Kudrun
• Ulrich von Türheim
• Rudolf von Ems
• Konrad von Würzburg

Escritos non ficticios

• Annolied (Altu Xermanu Mediu Tempranu)
• Jans der Enikel
• Kaiserchronik
• Sachsenspiegel