Idioma kikapú

L'idioma kikapú ye la llingua de la tribu indíxena kikapú, que cunta con cañes en Oklahoma, Arizona (Estaos Xuníos) y nel estáu de Coahuila (Méxicu). La variante falada n'Estaos Xuníos recibe'l nome d'idioma fox. Cuenta con unos pocos millares de falantes en dambos países d'América del norte, anque en Méxicu yera faláu por menos de doscientes persones en 1995 nel conceyu de Múzquiz.^[3]

Kikapú 'Kikapooa'
Faláu en	Estaos Xuníos d'América  Méxicu
Rexón	Oklahoma, Arizona y Coahuila
Falantes	~5000 (en Méxicu, 105 falantes en 2010[1])
Puestu	Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996)
Familia	Álgico   Algonquino     Algoquino central       Idioma kikapú
Estatus oficial
Oficial en	En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional[2]
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengunu
ISO 639-2	nengunu
ISO 639-3	kic

El kikapú ye la única llingua álgica que sobrevive en Méxicu. Los sos falantes sostienen que nun pueden dexar de falala en cuantes que ye un don del so dios principal, Kitzihiata. La mayor parte de los falantes d'esta llingua falen l'inglés y nel casu de la banda de la tribu que vive en territoriu mexicanu dase un fenómenu de trillingüismu de kikapú, inglés y español. Pol tamañu de la so comunidá llingüística, el kikapú ye una llingua en peligru d'estinción.

Clasificación

Carta nel idioma escritu en Coahuila, Méxicu nos 1950s.

L'idioma kikapú ye una llingua perteneciente a les llingües algonquianas centrales de la caña de llingües algonquianas, ésta de la mesma pertenez a les llingües álgicas.

Estatus oficial

Esta llingua xunto con toles llingües indíxenes de Méxicu y l'español fueron alzaes a "llingües nacionales" gracies a la Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes promulgada nel añu 2003.

Fonoloxía

Vocales

Esti cuadru muestres les vocales emplegaes na llingua kikapú.^[4]

	Anterior	Central	Posterior
Zarrada	i, iː
Entemedia	ɛ, ɛː1		o , oː2
Abierta		a³, aː

1. El so alófono ye /æː/.
2. Estes vocales cunten con alófonos /o/ y /oː/ respeutivamente.
3. El so alófono ye /ʌ/.

Consonantes

L'inventariu consonánticu del fox-kikapú ye'l siguiente:^[4]

		Llabial	Dental	Alveolar	Palatal	Velar	Glotal
Nasal		m		n
Oclusiva	simple	p (b)		t	tʃ	k
	preaspirada	ʰp		ʰt	ʰtʃ	ʰk
Fricativa			θ (ð)	s	ʃ		h
Aproximante					j	w

L'únicu crupo consonánticu formáu por obstruyentes ye ʃk, amás d'este esisten otros grupos qu'arreyen a les aproximantes /j, w/.

Tonos

L'idioma kikapú tien cuatro tono: alto, baxu, ascendente y descendente.^[4]

• Tonu altu [á]
• Tonu baxu [a]
• Tonu descendente [áa]
• Tonu ascendente [aá]

Los tonos ascendente y descendente asoceden namái en vocales llargues.

Vocabulariu

nekoti "unu"

niiswi "dos"

neθwi "trés"

niewi "cuatro"

niananwi "cinco"

inenia "home"

ihkweea "muyer"

anemwa "perru"

kiiseθwa "sol"

Comparanza léxica

Les llingües fox, sauk y kikapú son filoxenéticamente bien cercanes, el siguiente cuadru compara los numberales nestos trés llingües:

GLOSA	Fox	Sauk (Meskwaki)	Kikapú	PROTO- FOX-SAUK- KIKAPÚ
'1'	nekoti	nɛkoti	nɛkoti	*nekoti
'2'	nīšwi	nīšwi	nīswi	*nīšwi
'3'	neswi	nɛswi	nɛθwihi	*nɛθwi
'4'	nyēwi	nyæːwi	ninɛwi	*nyēwi
'5'	nyānanwi	nyānanwi	niananwi	*nyānanwi
'6'	kotwāšika	kotwāšika	nɛkotoāsika	*ne-kot-wāšika
'7'	nōhika	nōhika	nōhika	*nōhika
'8'	šwāšika	šwāšika	nɛswāsika	*neθwāšika
'9'	šāka	šāka	sāka	*šāka
'10'	kwiɬi	mɛtāswi	mɛtāθwi	*metāθwi