Idioma quiché
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
L'idioma quiché (en quiché: k’iche’) ye parte del grupu quicheano de llingües, que de la mesma forma parte de la familia llingüística de les llingües mayenses. Ye faláu per bona parte de los miembros de la etnia quiché, orixinaria de Guatemala, anque tamién tien presencia nel sureste de Méxicu por causa de la migración de refuxaos a esi país mientres el periodu del xenocidiu maya nos años ochenta. Con alredor d'un millón de falantes en Guatemala,[3] y con 524 falantes en Méxicu (2002),[4] ye la llingua mayense cola comunidá llingüística más estensa y la segunda llingua de Guatemala, dempués del español. Munchos falantes del quiché son billingües de la so llingua nativa y español, anque esti fenómenu ye menos frecuente nos ámbitos rurales aisllaos.
Esiste una substancial variación dialeutal del idioma quiché, y dalgunos de los sos dialeutos son consideraos en delles ocasiones como llingües separaes. La mayor parte de los falantes empleguen la variedá conocida como quiché central, que tamién ye la más emplegada nos medios de comunicación y l'ámbitu educativu. Otros dialeutos son el quiché centru-occidental, quiché de San Andrés, quiché de Joyabaj, quiché oriental, quiché de Nahualá y quiché de Cunén.
Anque nun ye una llingua oficial nin en Guatemala nin en Méxicu y los niveles d'alfabetización como primer llingua son baxos, la importancia del quiché tiende a crecer tantu nes escueles como nel radiu nel territoriu guatemalianu. Ye reconocíu como llingua nacional en Guatemala arriendes de la "Llei d'Idiomes Nacionales" aprobáu pol Congresu de Guatemala en 2003.[1][5] En Méxicu, como resultáu de les reformes a la Constitución d'esi país y les lleis reglamentaries derivaes, el quiché tien reconocencia de llingua nacional, cola mesma validez nel territoriu mexicanu que l'español y otros sesenta y siete llingües indíxenes.
La obra más conocida escrita en quiché clásicu ye'l Popol Vuh (‘llibru de la comunidá’).
Remove ads
Fonoloxía
Vocales
| [a] | a |
| [ə] | ä |
| [ɛ] | y |
| [i] | i |
| [o] | o |
| [o] | o |
Consonantes
Remove ads
Ortografía
A lo llargo de la historia emplegar dellos sistemes ortográficos pa transliterar l'idioma quiché. La ortografía clásica del padre Francisco Ximénez, que trescribió'l Popol vuj, ta basada na ortografía española de la dómina. En tiempos recién foi reemplazada pola ortografía estandarizada de l'Academia de Llingües Mayes de Guatemala (ALMG).[5]
Nel añu 1959, fundóse l'Academia de la Llingua Maya Quiché qu'aprobó un alfabetu creáu por Adrián Inés Chávez, ex caderalgu y llingüista guatemalianu. Esti alfabetu constaba de la implementación de siete consonantes y dos llomes más pa representar la velocidá de les vocales na llingua Quiché. L'Academia de la Llingua Maya Quiché propunxo establecer como oficial la llingua, partiendo del usu del alfabetu escurríu por Chávez, pero les autoridaes educatives refugar.
El etnohistoriador y mayista Dennis Tedlock emplega'l so propiu sistema de treslliteración, distinta en tolos sentíos de les ortografíes establecíes.[ensin referencies]
Remove ads
Sintaxis y morfoloxía
L'idioma quiché emplega un orde suxetu verbu oxeto, n'oposición a munchos idiomes mayenses nos que'l verbu ye l'elementu inicial d'una oración. La variación d'esti esquema ye pocu común, y dalgunos falantes actuales empleguen el sistema verbu suxetu oxetu.
- Saludos en K'iche'
- Saqirik bonos díes
- Xb'eq'ij bones tardes
- Xokaq'ab' bones nueches
Ver tamién
Referencies
Referencies
Enllaces esternos
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads