Çəhəl Sütun[4] (fars.چهل ستون "qırx sütun") — II Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə İsfahanda inşa olunan saray. Saray adını ("qırx sütun") giriş hissəsini dəstəkləyən iyirmi taxta sütundan götürür; girişin önündəki hovuzun suyunda əks olunan sütunlar qırx sütun kimi göründüyü deyilir. Avstriyalı sənət tarixçisi Ebba Koç Çəhəl Sütun adlı saraylarla bağlı məqaləsində Səfəvi, Moğol və Teymuri memarlıq mədəniyyətində qəbul zallarının adətən Çəhəl Sütun olaraq adlandığını bildirir. Moğol hökmdarı Cahan şahın Dehlidə, Şah Təhmasibinin isə Qəzvində tikdiriyi Çəhəl Sütun sarayları buna nümunədir. Yazara görə bu tip saraylar regionda bəhs edilən dövrdə ərəb olmayan xanədanlıqların saray memarlığının ən çox rast gəlinən örnəkləridir. O yazır:" Şübhəsiz ki, bu adlandırma sütunların sayı ilə birbaşa bağlı olmamaqla yanaşı daha çox sütunların çoxluğuna işarədir. Çünki nə Qəzvində nə Dehlidə nə də İsfahandakı sarayların heç birinin qırx sütunu yoxdur"[5]
Bəzi tarixçilər Şah II Abbas tərəfindən bərpa etdirilən bu binanın ilk əvvəl qırx sütun üzərində inşa edildiyini sonradan sarayda yanğın baş verdiyini və nəticədə eyvanın bir hissəsinin yandığını geridə 20 sütunun qaldığı fikrini irəli sürürlər. Restavrasiya ustası Lütfullah Honarfar İsfahan memarlığı haqqında yazdığı kitabda bu fikrin yanlış olduğunu vurğulayaraq, bərpa işləri zamanı tapılan yanğın izlərində buna dair sübuta rast gəlinmədiyini qeyd etmişdir. O həmçinin yazır ki, Sultan Hüseyn dövründə edilən bərpalar zamanı bina əvvəlki vəziyyətinə qaytarılmışdır. Şarden də 1666-cı ildə saray barədə verdiyi məlumatlarda sarayın böyük eyvanında 18 qızıl ulduzlu və güzgülü sütundan bəhs edir.[6]
Şah Abbas dövründən Sultan hüseyn dövrünə qədər Səfəvi sarayında yaşayan saray tarixçisi Mirzə Məhəmməd Vahid Qəzvini "Abbasnamə" adlı əsərində sarayda baş verən yanğın haqqında məlumat vermişdir. Mirzə Məhəmmədin yazdıqlarına əsasən Sultan Hüseyn dövründə sarayın bu yanğında zədələnən hissələri bərpa edilərək əvvəlki halına qaytarılmışdır. Sarayın girişindəki kitabədə də 1706-cı ildə edilən restavrasiya işlərindən bəhs olunur.
Şah Abbas Novruz bayramlarını bu sarayda qeyd edirmiş. Onun ardıcılları da bu ənənəni davam etdirmişdilər. [7]
I Şah Abbasın hakimiyyəti illərində onun sifarişi ilə İsfahanda uzun bir küçə inşa edilmişdir . Bu küçə Çaharbağ adlanırdı. Küçənin hər iki tərəfində bağlar salınmışdı. Bağların bitiş nöqtəsi isə Nəqşi Cahan meydanı idi. Çəhəl Sütun sarayı isə bu küçə və meydanın əsas mərkəzi kimi inşa edilmişdi.
Çəhəl Sütun sarayı "Talar" adlanan zal və onun ətrafəndakı otaqlardan ibarətdir. Şah Abbas öz dövründə bu zalı xarici qonaqları qəbul etmək üçün istifadə etmişdir. Zal həm də ziyafət zalı kimi istifadə edildiyini görə digər otaqlardan daha təmtaraqlı və cəlbedicidir.[8]
Cabəri Ənsarinin yazdıqlarına əsasən Səfəvi dövrünə aid İsfahanda yerləşən imarət və binalar Şah Abbas tərəfindən yenidən bərpa etdirilib gözəlləşdirilmişdir. Çəhəl Sütun sarayı da bu binalardan biridir. Daha sonra II Şah Abbas dövründə bu binalara yenidən restavrasiya və əlavələr edilmişdir.
Kərim Pirniya "Sebk Şenasi Memari İran" adlı əsərində Çəhəl Sütundan bəhs edərək yazır[9]:
“Çəhəl Sütun indiyə qədər Səfəvi dövlətindən qalmış ən görkəmli eyvanlardan birinə sahibdir. “
Eyni əsərdə müəllif güzgü işləmələri, bəzəklərin rəngarəngliyi, rəngbərəng pəncərələr, hətəmkarı işləmələri və binadakı rəsmlər barədə uzun-uzun məlumat vermişdir. O qeyd edir ki, eyvan sultanın məqamı idi. Yan otaqlar isə Vəzir və digər yüksək vəzifəli şəxslərə verilmişdi. Məşhur şərqşünas, sənət tarixçisi Artur Popun sözlərinə görə Çəhəl Sütun əvvəllər Cahan bağı adlanan içərisində çoxlu köşk və malikanələr olan bir kompleksdir. Bu kompleks 1600-cü ildə I Şah Abbas tərəfindən inşa edilmişdir. Sonradan adı dəyişdirilmiş bu bina İsfahanda yerləşir.[10]
Çəhəl Sütun Sarayı
Artur Popun verdiyi bu tarix binanın zalında divardakı suvaq ornamentlərinə işlənilmiş şeirlərdə əbcəd hesabı ilə yazılmışdır.
Caberi Ənsari kitabında binanın memarlığını belə izah edir:
“Çəhəl Sütun 20 sütundan ibarət binadır. Onun 18 sütunu eyvanı daşıyır. Digər ikisi salonun ön hissəsində yerləşir. Bu sütunlu eyvan binanın şəqindədir və uzunluğu 38 m, eni 17 m, hündürlüyü isə 14 m-dir. Sütunların konstruksiyası silindirik və çoxbucaqlıdır. Dördüncü sütunun əsası daşdandır. Bu hissə şahın qonaqları üçün ayrılmışdır.”
Eyvanın ətrafındakı 2 otaq Şah Abbas dövründə tikilmişdir. Bu otaqlardakı rəsmlər gips üzərində işlənib və Rza Abbasi üslubunu daşıyır. Üçüncü eyvanın ölçüləri 7x5,5 metrdir və bura Şahnəşindir (şahın oturacağı). Döşəməsi və Ortostat (divarlarda daş döşəmə) mərmər daşı ilə döşənmişdir. Bu ortostatlar naxışlıdır. Tavan tam güzgü örütülmüşdür. Eyvanın hər iki tərəfində taxçaların içərisinə dörd portret şəkli çəkilmişdir. Bu rəsmlərdən ikisi Avropa üslubunda və yağlı boya texnikası ilə digər ikisi Səfəvi üslubu ilə çəkilmişdir. Bundan əlavə 2 lövhə üzərində Şəmsəddin Bin Molla Məhəmməd Seyyid Ceylani tərəfindən Qurandan ayələr yazılmışdır.
Binanın qərbində yerləşən eyvanda Səfəvi üslubu ilə çəkilmiş rəsmlər hələ də qalmaqdadır. Bu eyvanın bəzi rəsmlərində Rza Abbasinin üslubu diqqət çəkir. Şahnişinin iki tərəfində yəni şimal və cənubunda Şah Abbasa aid 2 otaq var. Şimaldakı otaqda 12 ədəd rəsm əsəri vardır ki, bunlardan birində ziyafət süfrəsində tacı ilə Şah təsvir edilmişdir. Bu rəsm İsfahan üslubundadır. Cənub otağındakı rəsmlərin çoxu Səfəvi üslubundadır. Bunlardan sadəcə 1-i Hind üslubu ilə rəsm edilmişdir. Bir digər rəsm isə Yusif PeyğəmbərləZüleyxa haqqındadır. Onun qarşısında yerləşən taxçalar içindəki rəsm Xosrov və Şirin təsviridir.
Çəhəl Sütunun əhəmiyyətli salonlarından biri 22 m uzunluğunda, 11 m enində, 21 m hündürlüyündədir. Salonun 3 qübbəsi var. Bu qübbələr tromplar vasitəsilə dəstəklənir. Trompların ətrafındakı naxışlar xüsusilə diqqətəlayiqdir. Salonun ətrafında ortostat üzərində 24 ədəd rəsm əsəri var. Bunlardan bəziləri Şah Abbas dövründə rəsm edilmişdir. Salondakı 6 böyük rəsm müxtəlif üslublarda çəkilmişdir.
Ümumiyyətlə, bu binadakı rəsmləri aşağıdakı kimi bölmək olar:
Mərkəzi zaldakı təsvirlər və künclərdəki tromplar, şimal və cənub otaqlarındakı rəsmlər, qərb-şərqdə eyvandakı rəsmlər Səfəvi üslubunu və Rza Abbasinin texnikasını göstərir.
II Şah Abbasın dövründə şimala və cənuba geniş otaqlar və eyvanlar əlavə edildi. Buradakı rəsmlər Rza Abbasi və tələbələrinin üslubundadır. Bu təsvirlərə yaxından nəzər yetirdikdə I Şah Abbas dövrünə aid təsvirlərdən köçürüldüyü və ya təsir altında çəkildiyi aşkardır. Çünki rəsmlər Rza Abbasinin orijinal əsərinin surəti kimi görünür.
Çəhəl Sütun eyvanının şimal və cənub tərəflərindəki taxçalarda avropa üslublu rəsmlərə rast gəlinir. Çox güman ki, sarayda rəssam işləyən xarici avropalılara məxsusdur.
Mərkəz kimi istifadə edilən salonda aşkarlanan böyük rəsm əsərlərinin üslubu Səfəvi/Avropa və Hindistan üslublarının qarışığıdır. Hindistan şahzadəsinin Xanımının fədakarlıq səhnəsinin təsviri buna ən gözəl nümunədir. Bu üç üslubu ortaya qoyanlar II. Şah Abbasın dövründə işləyən rəssamlardır. Bunlar Məhəmməd Zaman, Bəhram Sofrekeş və Əliqulu Cabbadardır.
Çaldıran döyüşünü təsvir edən rəsm Zənd/Qacar dövrünə aiddir. Əsərin aşağı hissəsində Aka Sadik / Sadik El-Vad 1795 (1174 h.ş) adı və tarixi qeyd olunur.[11]
Bu rəsm əsərlərini üslublarına görə isə 3 yerə bölə bilərik:
Rza Abbasi və tələbələrinin əl işləri
II Şah Abbas dövrünün divar rəsmləri. Rza Abbasi təsiri ilə çəkilmişdir.
1642–1666 illlərdə Avropa sayağı üslubda çəkilən rəsmlər. Hansı ki, bu rəsmlər xarici rəssamların əl işləridi. Onlara Lokar, Angel, Hasselt, Minas və Vişnodası misal göstərmək olar.
Böyük salonun divarlarındakı 6 rəsm aşağıdakılardır:
Çəhəl Sütun sarayında divar rəsmiŞah Abbas və Türküstan şahına verilən ziyafətin rəsmi
Çaldıran döyüşü
Şah Təhmasibin Hindistan şahı Humayuna verdiyi ziyafət və əyləncənin təsviri
II Şah Abbasın Türküstan şahına verdiyi ziyafət və əyləncənin təsviri Bu dövrdə Səfəvi incəsənətində şiə fəlsəfəsinin xüsusilə də Molla Sədra və Şeyx Bəhainin baxışlarının əks olunması ön plandadır. Çəhəl Sütun sarayında şiə fəlsəfəsini əks etdirən rəsmlərdə aşağıdakı detallar diqqət çəkir:
Təsəvvür/şübhə
Təxəyyülün səthi görüntüsü — dünyamız maddi cəhətdən o biri dünya ilə əlaqəli olub yeni bir dünya meydana çıxır.
Kompozisya imgəsi- mücərrəd olan və mücərrəd olmayan elementlər vəhdətdədir.
Rəng imgəsi — harmonik və təzadlı rənglərlə səmavi mühit yaradılması
İki tərəfli obraz — qeyri-müəyyən və təxəyyül məhsulu olan dünyada gerçəkliyin o cümlədən fiqurlarda cinsiyyətin aydın olmaması. (Bəzi fiqurların kişi və ya qadın olması anlaşılmır.)[8]
Çəhəl Sütun sarayının Avropasayağı rəsmləri
Çəhəl Sütun sarayının rəsmlərinin çoxu imzasız olduğundan onların kim tərəfindən çəkildiyini təyin etmək çətindir. Buna baxmayaraq, rəsmlərin tərz və üslubları rəssamlarını təxmin etməkdə köməklik göstərir. Bundan başqa, Məhəmməd Zaman və Əliqulu Cabbadarın rəsmlərindəki üslubu da Avropa rəssamlarının əl işlərinə bənzəyir. Səfəvi rəssamlığında realizm və ya realizmə bənzəyən görüntü Avropa sənət dünyasında İntibah dövründən başlamışdır. Bu üslubda rəssamlıq Səfəvilərin son illərində geniş yayılmış və Qacarlar dövründə daha da inkişaf etmişdir.
Çəhəl Sütun sarayında əcnəbi rəssamların çəkdiyi divar rəsmlərindəki bəzəklərin özünəməxsus cəhətləri var. Ən səciyyəvi cəhətləri bir-birinə uyğun gələn parlaq və təzadlı rənglərin istifadəsi, perspektivin olmaması, şəkildəki məsafə və yaxınlığın şəkil planına uyğun tənzimlənməsidir. Şəklin bütün istiqamətlərində işıq eynidir. Şəkillərdəki insan fiqurları qara xətlərlə çəkilib. Şəkillərdəki fiqurların mövqeləri, geyimlərdəki naxış dəyişikliyi, təbiətdən götürülmüş formalar (ağac və dağ və s.), əşyalar, memarlıq üslubları və fiqurların yerli və ya xarici olması aydın və gözəl şəkildə təsvir edilmişdir.[11]
Çəhəl Sütunun divar rəsmlərinin estetikasına diqqət yetirsək görərik ki, bu rəsmlərdə vizuallığın əks etdiriyi gözəllikləm yanaşı inanclar, itaətkarlar və düşüncələr də ön plandadır. Rənglərin istifadəsindəki zəriflik və çeviklik diqqət cəlbedicidir. Bu, Şah Abbas və ondan sonrakı dövrlərdə İsfahanda sənətçilərə verilən önəm və qayğıdan irəli gəlirdi. Şah Abbasın sənətkara olan münasibəti onların təxəyyüllərinin inkişafına şərait yaratmışdı. Səfəvi dövrü divar rəsmlərində əlvan, tünd-göy (Lapis-Lazo) və qızılı sarı rənglər geniş istifadə olunurdu. Bu rənglər təsvirin alt fonun istfadə edilən əsas rənglər idi.
Çəhəl Sütun,Ernst Hoeltzerin tarixi təsviri, (1873)
Əsas fasadın ümumi görünüşü 
İnteryerin ümumi görünüşü 
İran
Sarayın planı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
_و_سپاه_ازبک_به_فرماندهی_شیبک_خان.jpg)
Çəhəl Sütun,Ernst Hoeltzerin tarixi təsviri, (1873)
Müxtəlif görünüşlər və təfsilatlar
Tarixi təsvirlər və freskalar
Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin dəbilqəsi
Çəhəl Sütun Sarayının gecə görüntüsü
Şah İsmayılı Mərv döyüşündə Şeybani xanla döyüşərkən təsvir edən miniatür 1510(Çəhəl Sütun Sarayı. İsfahan)
II Şah Abbas (Çəhəl Sütun Sarayı.İsfahan)
