Azərbaycan mədəniyyətinin xronologiyası

Arxeoloji tapıntılar və müasir dövrə qədər gəlib çatmış maddi abidələr Azərbaycan ərazisində qədim dövrdə (Qobustan petroqlifləri), həmçinin Qafqaz Albaniyası dövründə (Qum bazilikası və Ləkit məbədi) mədəniyyətin inkişaf etdiyini göstərir.^[1] Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf edir, məscidlər, mədrəsələr, türbələr tikilir, əsasən dekorativ incəsənətin ornamental forması inkişaf edir. XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olurlar. Azərbaycan İslam dünyasında milli teatrın, operanın, qərb tipli universitetin, baletin əsasının qoyulduğu ilk ölkədir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İslam dünyasında ilk dünyəvi demokratik dövlətlərdən biri, həmçinin İslam ölkələri arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ilk dövlətdir.^[2] Sovet Azərbaycanı dövründə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında əsaslı dəyişiklik baş verir.^[3] XXI əsrdə isə Azərbaycan mədəni baxımdan müasirləşir.

Dilin inkişaf xronologiyası

Türkoloq və etnoqraf N. A. Baskakov Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölür:

• XIV–XVI əsrlər — ədəbiyyatda fars dilinin istifadə edildiyi və ərəb və fars sözləri ilə zəngin olan qədim Azərbaycan dilinin inkişaf etdiyi dövr.
• XIX əsrin ikinci yarısı—XX əsrin əvvəlləri — ədəbi Azərbaycan dilinin canlı danışıq dilinə çevrildiyi və milli ədəbi dil normalarını əldə etdiyi dövr.
• Oktyabr inqilabından sonra — Azərbaycan dilinin "Azərbaycan sosialist milləti"nin dilinə çevrildiyi dövr.^[4]

İranikaya görə Azərbaycan türkçəsi ədəbiyyatının tarixi dörd mərhələdən ibarətdir:

• XIII əsrdən 1828-ci ildə Şimali Azərbaycan xanlıqlarının İranın Rusiya tərəfindən məğlub edilməsi nəticəsində Rusiyanın tərkibinə qatılmasına qədərki dövr.
• 1828-ci ildən 1920-ci illərdə Sovet və Pəhləvilərin Rusiya və İranda hakimiyyətə gəlməsinə qədərki dövr (Məşrutə dövrü (1905–1911) də buna daxildir).
• Pəhləvi dövrü (1925–1979). SSRİ və Böyük Britaniya qoşunlarının Cənubi Azərbaycanda qaldığı 1941–1946-cı illər istisna olmaqla bu dövr Azərbaycan dilində nəşrlər qadağan edildi, bu dilin İranda rəsmi dil kimi istifadə edilməsi çətinləşdirildi.
• İran İslam İnqilabından indiyə qədərki dövr. Bu dövrdə Azərbaycan dilində nəşriyyat qadağan edilməsə də, İran azərbaycanlılarının öz dillərində təhsil alma istəkləri qarşılanmadı.^[5]

Mədəni hadisələrin xronologiyası

Orta əsrlər

Şah İsmayılın Azərbaycan dilində divanı

• XIII əsr – Azərbaycan ədəbi dili formalaşmağa başladı.^[6][5][7]
• 1316-1335-ci illər. Elxani Əbu Səid Bahadur xanın hakimiyyət dövrü. Onun dövründə Azərbaycan türkcəsindəki əsərlər inkişaf etmişdir.^[8]
• XV əsr
  • Azərbaycan mədəniyyətinin Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ mərkəzləri formalaşdı.
  • Bakı, Şamaxı kimi şəhərlərdə miniatür sənəti inkişaf etdi.
  • Qəbirdaşları əsasən qoyun və ya at forması almağa başladı.^[9]
  • Azərbaycan mədəniyyətində aşıq ənənəsi Aşıq Qurbaninin dövründə inkişaf etməyə başladı.^[10]
• XVI əsr
  • Azərbaycan dili Səfəvilər imperiyasının dövlət dili oldu.
  • Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — "Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Koroğlu" dastanları yarandı.
  • Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənəti misli görünməmiş mükəmməlliyə çatdı və sənaye əhəmiyyəti qazandı.^[11][12]
• XVI–XVII əsr – şəbəkə bədii taxta tərtibatı üsulu kimi geniş yayıldı.
• XVI–XVIII əsr – Azərbaycan mədəniyyətinin Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ mərkəzlərinin formalaşması başa çatdı.
• XVIII əsrin ikinci yarısı – Azərbaycan dili ilk dəfə inzibati müəssisələrdə, xüsusilə Qubalı Fətəli xanın yaratdığı şimal-şərqi birliyin dəftərxanalarında dövlət sənədlərinin, rəsmi yazışmaların dili oldu.^[13]
• 1780-ci il – ilk dəfə Azərbaycan dilində kitab çap edildi (Sankt-Peterburqda "Qanun-i Cədid").^[14]
• Orta əsrin sonları – Məhəmməd Bərgüşad azərbaycanca ilk təbabət kitabı olan "Tibbi Nəbivi" əsərini yazdı.

Müasir dövr

• XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlləri. Azərbaycan milli oyanışı ilə Rusiya imperiyasının tərkibində yaşayan azərbaycanlıların milli fikrinin formalaşması prosesi baş vermişdir. Bu dövr üçün maarifçiliyin genişlənməsi, təhsil, mətbuat və incəsənətin inkişafı, Qərb dəyərləri və təşkilatlarının Azərbaycanda tətbiqi xarakterikdir.^[15]

XIX əsr

• Şimali Azərbaycan və Cənubi Dağıstan arasındakı tarixi-mədəni əlaqələrin artması Dağıstan müəlliflərinin Azərbaycan dilində yazılmış əsərlərinin artmasına səbəb oldu.
• Mirzə Sadıq tərəfindən təkmilləşdirilən Azərbaycan tarı çox sürətli şəkildə İran Azərbaycanında, Ermənistanda, Gürcüstanda, bir müddət sonra isə Dağıstanda, Türkmənistanda, Özbəkistanda, Tacikistanda və Türkiyədə populyar oldu.
• 1841-ci il - Abbasqulu ağa Bakıxanov yazdığı "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə Azərbaycan tarixşünaslıq elminin əsasını qoydu.^[16]
• 1873-cü il - ilk Azərbaycan peşəkar teatr performası (Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" pyesi) baş tutdu.
• 1875-ci il - ilk Azərbaycan qəzeti olan "Əkinçi" işıq üzü gördü.
• 1896-cı il - Nəcəf bəy Vəzirov ilk Azərbaycan tragediyası olan "Müsibəti-Fəxrəddin"i yazdı.^[17]
• 1898-ci il - Azərbaycan kinematoqrafiyasının əsası qoyuldu.^[18]

XX əsr

Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operasının afişası

• XX əsrin əvvəlləri – Məhəmməd Hadi, həmçinin Hüseyn Cavid və Abbas Səhhət Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin əsasını qoyur.
• 1901-ci il – Bakıda Azərbaycanda ilk dünyəvi qız məktəbi olan Aleksandra imperator rus-müsəlman qız məktəbi açıldı.^[19]
• 1906-1931-ci illər – "Molla Nəsrəddin" jurnalı çap edilmişdir.
• 1907-ci il – "Leyli və Məcnun"u bəstələyən Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan opera sənətinin əsasını qoydu. Bu opera nəinki Azərbaycanda, həmçinin İslam aləmində yazılan ilk opera idi.^[20][21]
• 1918-ci il
  • Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ölkə ərazisində yaşayan bütün xalqların və hər iki cinsin bərabər seçki hüququ qanunla təsbit edildi.
  • Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti türk dilini dövlət dili elan etdi.^[22]
• 1919-cu il – Bakı Dövlət Universiteti yarandı.
• 1920-ci il – Bakıda ilk rəssamlıq məktəbi açıldı.
• İranda Qacarların Pəhləvilərlə əvəz edilməsilə təhsildə, mediyada və kargüzarlıqda Azərbaycan dilinin istifadə edilməsi qadağan edildi.^[23]
• 1926-cı il – Azərbaycan radiosu yarandı.
• 1929-cu il – Azərbaycan ərəb əlifbası modifikasiya edilmiş latın əlifbası ilə dəyişdirildi.
• 1931-ci il – Asəf Zeynallı Azərbaycan simfonik musiqisinin ilk nümunəsi hesab edilən "Fraqmentlər" süitasını yazdı.^[24]
• 1935-ci il – "Abbasın bədbəxtliyi" adlı ilk Azərbaycan cizgi film çəkildi.
• 1939-cu il – Azərbaycan latın əlifbası kiril qrafikası ilə dəyişdirildi.
• 1940-cı il – ilk Azərbaycan baleti olan "Qız qalası"nın premyerası baş tutdu.
• 1945-ci il – ilk dəfə olaraq Azərbaycanın milli sirk truppası yaradıldı.
• 1948-ci il – Fikrət Əmirov simfonik muğam janrını yaratdı.
• 1956-cı il – Azərbaycan Televiziyası yarandı.
• 1983-cü il – Çingiz Mustafayev Azərbaycan dilində yazılmış ilk rep janrlı mahnını — "Dünənki keçdi"ni səsləndirdi.^[25]
• 1989-cu il – Xarıbülbül Musiqi Festivalı ilk dəfə keçirildi.
• 1991-ci il – Azərbaycan kiril əlifbası latın əlifbası ilə dəyişdirildi.

XXI əsr

• 2000-ci il – Sovet dövründən qalma anti-sodomiya qanunu ləğv edildi.
• 2001-ci il – Azərbaycan Avropa Şurasının üzvü oldu.
• 2011-ci il – Eldar Qasımov və Nigar Camalın ifa etdiyi "Running Scared" adlı mahnı Azərbaycanın Avroviziyada ilk qalibiyyəti olaraq yarışmanın tarixinə düşdü.^[26]
• 2012-ci il – Neftçi Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə vəsiqə qazanmış ilk klub oldu.
• 2015-ci il – Bakıda Avropa tarixində ilk dəfə olaraq Avropa Oyunları keçirildi.
• 2017-ci il – Firəngiz Əlizadə və Alim Qasımovun ifa etdikləri albom Qremmi mükafatına layiq görüldü.^[27]
• 2020-ci il – İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın qələbəsindən sonra azad edilmiş şəhərlərin bərpası və bölgənin azərbaycanlı əhalisinin geri qaytarılması ("Böyük Qayıdış") üçün işlər başladıldı.
• 2021-ci il
  • Azərbaycanla Türkiyə arasında imzalanan Şuşa Bəyannaməsində mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq, tarixi və mədəni irsin qorunması, Türk mədəni irsinin beynəlxalq səviyyədə təbliğ və təşviq edilməsi nəzərdə tutuldu.^[28]
  • Şuşa Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edildi.
• 2022-ci il – Azərbaycanla Rusiya arasında imzalanan Moskva Bəyannaməsində mədəniyyət və incəsənət sahələrində əlaqələrin dərinləşdirilməsi məsələsi qeyd edildi.^[29]