Azərbaycan yepiskopluğu

Azərbaycan yepiskopluğu — Müxtəlif vaxtlarda Nestorian kilsəsinin və Xaldey katolik kilsələrinin Atropatena ərazisinə müvafiq gələn tarixi inzibati ərazisi. Araz çayından müasir İraqın Rəvandüz şəhərinəcən uzanan ərazidən ibarət idi. Mərkəzi Qazakada yerləşirdi. 410-cu ildə bu yepiskopluğun heç bir üst quruma tabe olmadığı göstərilir, lakin VIII əsrdə artıq Adiabena mitropolitliyinin tərkibində göstərilir.^[1]

Qədim Nestorian yepiskopları

• Qazakalı Hoşea - 486-cı ildə patriarx Akatsinin sinoduna imza atanlar sırasında adı çəkilir. ^[2]
• Yohannan - 544-cü ildə Mar Abanın sinoduna imza atanlar sırasında adı çəkilir.^[3] 550-ci ildə Mar Abanın özü ilə görüşmüşdür. ^[2]
• Melçisedek - 544-cü ildə İosifin, 576-cı ildə İyezekielin sinoduna qoşulanlar sırasında adı çəkilir.^[3]
• Hxanişo - 605-ci ildə Qriqorinin seçən yepiskoplar arasında adı çəkilir.^[3]

Orta əsrlər

Yuxarıdaki tarixlərdən sonra haqqında məlumat olmayan yepiskopluq yenidən sənədlərdə 1074-cü ildə Urmiyada ortaya çıxır.^[4] Kirakos Gəncəlinin məlumatına əsasən Monqol işğalından sonra Təbriz və Naxçıvanda kilsələrin tikintisinə yenidən başlanmışdı. Sonrakı dövrlərdə yepiskopların olduğu məlumdur, sənədlərdən birində Yohannan adlı bir yepiskopun adı çəkilir, 1111-ci ildə yaşadığı qeyd olunur.^[5] O daha sonra adı bilinməyən başqa bir yepiskop tərəfindən 1132-ci ildə əvəz olunmuşdu. 1281-ci ildə III Yahballahanın seçilməsində Azərbaycan yepiskopu Yohannan və Salmaslı Yusif də iştirak etmişdi.^[4] Bundan sonra mənbələr birdən çox yepiskopun mövcudluğunu və onların birdən çox patriarxa bağlılığını göstərir və hiyerarxiyanın pozulduğuna işarə edir. ^[5] 1686-cı ildə "Taron, Terqavar, Arn və Azərbaycan yepiskopu" Yohannan haqda qeyd mövcuddur.^[6] 1734-cü ildə Mosullu Xızır başqa bir Yohannan adlı yepiskopun adı çəkir.^[5]

Xaldey Katolik kilsəsi yepiskopları

1780-ci ildə Xaldey Katolik kilsəsinin qurulmasından sonra ilk patriarx olan VIII Yohannan Hörmüzd 1836-cı ildə Nikolas Zayanı Azərbaycan yepiskopu təyin etmişdi. Nikolas Zaya özü Salmasın Xosrovabad kəndində anadan olub.