Qusar

Qusar (Ləzg.Кцlар)— Azərbaycanın şimalında şəhər, Qusar rayonun inzibati mərkəzi. 1938-ci ildə rayon tabeli şəhər statusu almışdır.^[2] Böyük Qafqaz dağlarının ətəyində, Qusar çayı üzərində yerləşir.

Bu məqalə Qusar şəhəri haqqındadır. Rayon üçün Qusar rayonu səhifəsinə baxın.

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Qusar (dəqiqləşdirmə).

Şəhər
Qusar
41°25′19″ şm. e. 48°25′17″ ş. u.HGYO
Ölkə	Azərbaycan
Rayon	Qusar rayonu
İcra başçısı	Məmmədxanov Sahir
Tarixi və coğrafiyası
Yaşayış məntəqəsi statuslu	1938-ci ildən
Mərkəzin hündürlüyü	680 m
Saat qurşağı	UTC+04:00
Əhalisi
Əhalisi	21 341[1] nəfər (2023)
Milli tərkibi	azərbaycanlılar, ləzgilər və b.
Dini tərkibi	müsəlmanlar
Rəsmi dili	Azərbaycan dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	+994 2338
Poçt indeksi	AZ 3800
Nəqliyyat kodu	38
Digər
qusar-ih.gov.az
Qusar Qusar
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Dünyada Ləzgilərin kompakt yaşadığı ən böyük şəhər və eyni zamanda Azərbaycanda sayıca üstünlük təşkil etdiyi yeganə şəhər.

Şəhərin əhalisi 21 341 nəfər, ümumi rayonn əhalisi 101 687 nəfərdir.^[3]

Bakı şəhərindən məsafəsi 180 km-dir.

Etimologiya

İndiki "Qusar" toponimi əvəllər “Ksar” (Ксар), daha sonra isə “Ktsar”(КцIар) formasını alır. Oxford dünya toponimlərin qısa lüğətinə görə bu toponim "kişi" mənasındaki ləzgicədəki "kas" sözündən gəlir.^[4]

Tarixi

Rusiya ikı ı ilə müharsözündən ibə

Əsas məqalə: Quba üsyanı (1837)

1837–1839-cu illərdə Qusarın ərazisində^[5][6] İmam Qazi Məhəmməd Xuluqvi və Qaçaq Əli Hilivi rəhbərliyi ilə rus çarına Qazavat elan edirlər.^[7][8] Bölgəsinin bütün ləzgi soyları bu üsyanda iştirak etdi, ümumilə 12.000 mürid var idi.^[5][6]

Əsas məqalə: Quba üsyanı (1920)

1920-ci ildə Qusarın ərazisində, Kuzun kəndində imam Mushab-Əli Kuzunvi rəhbərliyiylə Sovet işğalına qarşı yenidən üsyanlar baş verir. Üsyanın yatırılması zamanı bolşeviklər tərəfdən Kuzun kəndi və Qusarın daha bir neçə kənd yandırılmış və 400–500 kəndli qətlə yetirilmişdir.

Mədəniyyəti

Mətbəx

Əsas məqalə: Ləzgi mətbəxi

Qusar mətbəxi Azərbaycanın ən tanınmış mətbəxlərindən biri olmaqla, çox zəngindir.

Mətbuat

1932-ci ildə Qusar rayonunda, Azərbaycanda ilk ləzgi dilində nəşr olunan indiki "Qusar" adlı qəzet (keçmişdə "Sosializm tempi" və "Qızıl Qusar") nəşrə başlamışdır.^[9]

Abidələr

Qusarda soyqırım abidəsi 1918-ci ildə Qanlı dərədə həlak olan Qusar və Quba qəhrəmanlarının xatirəsinə ucaldılmışdır.

Əhalisi

01.01.2023-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qusar şəhərində yaşayanların sayı 21 341 nəfər olmuşdur.^[10]

Şəhər ləzgilərin kompakt yaşadığı ərazi olmasına baxmayaraq, son illərdə yeni nəsil arasında ləzgicə bilənlərin sayı azalıb, bununla bağlı UNESCO ləzgi dilinin yox olma təhlükəsinin olduğunu bildirib.^[11]

Ləzgi uşağların arasında ləzgi dilini sərbəst danışanların faizi (3-5 yaş arası)

2000	2005	2010	2015	2020
98,72 %	87,26 %	48,25 %	39,22 %	28,79 %

Son 10 ildə (2009-2019) ləzgicəni öz ana dili hesab edənlər 15% azalıb, eyni zamanda rusca danışanlar 15,2% faiz çoxalıb.

Ana dili və sərbəst danışdığı dil (2009)^{[12][13][14][15][16][17]}

Etnik qrup	Ləzgi dili ana dili saymayan[q 1]	Ləzgi dili sərbəst danışan[q 2]	Azərbaycan dili sərbəst danışan[q 3]	Rus dili sərbəst danışan[q 4]
ləzgi	9.10%	91.70%	96.30%	23.70%

Ana dili və sərbəst danışdığı dil (2019)^{[12][13][14][15][16][17]}

Etnik qrup	Ləzgi dili ana dili saymayan[q 1]	Ləzgi dili sərbəst danışan[q 2]	Azərbaycan dili sərbəst danışan[q 3]	Rus dili sərbəst danışan[q 4]
ləzgi	24.90%	85.20%	96.10%	38.90%

Qusar şəhəri əhalisinin milli tərkibi

Etnik qrup	Sayı, 1970 sa.[18]	Nisbəti, 1970 sa.[18]
cəmi	11 144	100.0 %
ləzgi	8 257	74.1 %
azərbaycanlı	1 413	12.7 %
rus və ukraynalı	973	8.7 %
yəhudi	313	2.8 %
erməni	65	0.6 %
tatar	28	0.3 %
gürcü	6	0.1 %
avar	1	0.1 %

İl Sayı 1926 1.994 [19] 1939 4.329 [20] İl Sayı 1959 7.366 [21] 1970 11.144 [22] İl Sayı 1979 12.225 [23] 1989 14.230 [24] İl Sayı 2009 16.500 [25]

Ərazisi

Qusar rayonu şimaldan Rusiya Federasiyası ilə, şərqdən Xaçmaz rayonu ilə, cənubdan Quba rayonu ilə və qərbdən Qəbələ rayonu ilə sərhədlərə malikdir. Rayon mərkəzi dəniz səviyyəsindən 690–730 metr, ən ucqar Əlix kəndi 2400 metr yüksəklikdə yerləşir. Böyük Qafqaz dağlarının Bazardüzü (4466 m.) və Şahdağ (4243 m.) zirvələri, eləcə də 1998-ci ildə Heydər Əliyevin 75 illik yubileyi şərəfinə fəth edilmiş və ümummilli liderimizin adı verilmiş Heydər zirvəsi (3755 m.) Qusar rayonu ərazisindədir.

Qalereya

• 
  Qusar Cümə məscidi
• 
  Qusar təzə körpü
• 
• 
• 
  Lermontovun ev-muzeyi (Qusar)