Псков республикаһы[1][2] (йәки шулай уҡ Псков вече республикаһы[3][4], Псков феодаль республикаһы[5][6], Псков кенәзлеге, рәсми — Псков господарствоһы[7], Псков ере) — урта быуаттарҙа Русь территлорияһындағы дәүләт берәмеге, баш ҡалаһы — Псков. XI быуат башынан 1136 йылға тиклем Псков менән киев наместниктары идара иткән, һуңынан ҡала Новгород республикаһы составына ҡушыла, киң автономия менән файҙалана. 1348 йылдан алып тулыһынса бойондороҡһоҙ. 1510 йылда Псков Үҙәкләштерелгән Рус дәүләте составына инә.
 | Псковтағы республика һәм Псков республикаһы мәҡәләләрен берләштерергә! |
| Викидатала элемент тултырылмаған |
Тарих
Псковтың беренсе кенәзе (xi быуат башында) Владимир Святославичтың кесе улы Судислав була, уны Псков ҡалаһының кенәзе итеп ағаһы Ярослав Мудрый ултырта.
xii быуатта Киев Русы тарҡалғандан һуң, Псков ҡалаһы һәм уның тирә-йүнендәге биләмәләре Великая һәм Нарва йылғалары буйлап һәм Чуд һәм Псков күлдәре
Новгород ерҙәренең өлөшөнә әйләнә. Псковтың айырым хоҡуҡтары була, шул иҫәптән үҙ янындағы ҡалаларға хужа булыу хоҡуғы (боронғо шундай ҡалаларҙың береһе булып Изборск ҡалаһы тора).
Псковтың Ливон орденына ҡаршы (ҡара Боҙ һуғышы) һуғышта һөҙөмтәле ҡатнашыуы арҡаһында ҡаланыңНовгород феодаль республикаһы составындағы йоғонтоһо һиҙелерлек көсәйә, уның һөҙөмтәләре ғәмәлдә Псковты автономиялы итә, бигерәк тә 1268 йылдағы Раковорский алышындағы еңеүеүҙән һуң. Бигерәк тә Псковтың Новгородтан айырылып сығыу процесына ҙур өлөштө кенәз Довмонт (1266—1299) индерә.[8]
1348 йылда (Болотовский килешеүе буйынса) Псковтың бойондороҡһоҙ булыуын Новгород де-юре таный, шунан һуң новгород баярҙары Псковҡа үҙе кешеләрен (посадниктарҙы) ебәреүҙән туҡтай. Псковтың Новгород ҡалаһына бәйлелеге бары тик сиркәү мәсьәләләре генә тора — ул элеккесә Новгород архиепискобына буйһона.
1348 йылдан алып Псков Новгород йоғонтоһонан арынғас, уға Бөйөк Литва кенәзлегенең йоғонтоһо ҙурая, унан Псковҡа бер нисә кенәз саҡырыла. 1399 йылда Псков үҙен Мәскәү кенәзенең вассалы тип таный, Псковта кенәз урынына наместниклыҡ булдырыла һәм ҡалаға наместник килә.[9] Василий II Псковҡа наместникты тәғәйенләү хоҡуғын үҙ ҡарамағына алыуға өлгәшә, өҫтәүенә, улар Псковҡа ғына ант килтереп ҡалмай, ә бөйөк мәскәү кенәзенә лә ант итә. Кенәз Иван III псковлылар үҙҙәренә тәғәйенләнгән кенәзде алмаштырып ҡуйыу хоҡуғын юғалта.
Идара ҡоролошо
Псков ерҙәре менән посадниктар, баярҙар советы, кенәз һәм вече идара итә[10] Новгород республикаһынан айырмалы рәүештә Псковта эре ер биләүсе баярҙар булмай, шунлыҡтан баярҙар сәйәси власты үҙ ҡулында туплай алмай[11]. Псков эргәһендәге күршеләренең агрессияһы һәм хәрби ҡурҡыныс менән янауы Псков республикаһында ныҡ власлы кенәздең тороуын талап итә. Вече ҡаланың абруйлы кешеләре, ситтән килгән посадниктар, изорниктар һәм смердтар араһындағы мөнәсәбәттәр менән идара итә[12] Баяр советына посадниктар һәм йөҙ баштары инә һәм улар Троицкий ғибәҙәтханаһында йыйылған веченың сығарған ҡарарҙарына ҙур йоғонто яһай, веченың архивын, мөһим дәүләт һәм шәхси документтарын үҙ ҡулында тотҡан. В. Ключевскийҙың фекеренсә, посадниктарҙы вече һайлаған, тип билдәләнә, ә башҡа тарихсыларҙың әйтеүе буйынса, йылъяҙмаларҙа был телгә алынмаған. Иң мөһим дәрәжәле вазифаларҙы абруйлы ғаиләләр вәкилдәре биләгән[13] Әммә Псков тарихындағы иң драматик мәлдәрҙә, мөһим, хәл иткес ролде йәш посадниктар һәм түбән чин кешеләре уйнай. Смердтар менән баярҙар араһындағы көрәш xiv быуатта стригольниктарҙың сафсатаһы һәм вечелағы бәхәсе арҡаһында 1470-сы йылдарҙа башланып китә һәм йыш ҡына ҡанлы бәрелештәргә әүерелә.
Псков бер нисә остан (райондарҙан) торған. 1374-75 йылдарҙағы диуар эсендә (Великая йылғаһы һәм Великий урамы араларында) йылға араһында Опоцкий, Городецкий, Боловинский һәм Остролавицкий (Псков йылғаһы буйында) райондары торған. Стенанан тышта посад булған, ул бары тик 1465 йылда ғына диуар менән уратып алынған һәм унда яңы остар барлыҡҡа килгән. Был остарҙың идара итеүҙә әһәмиәте ҙур була: илселеккә тап остарҙан баярҙар ебәрелгән һәм уларҙың вәкилдәре, мотлаҡ, баярҙар советында ултырған. Шулай уҡ Псков ерҙәренең ҡала сите ерҙәре территориялары остарға буйһонған. Псков ерҙәре бер нисә ҡултыҡҡа һәм засадаларға бүленгән, уларҙың бер нисә биҫтәһе, атап әйткәндә, Остров, Изборск һәм Опочка булған[14][15]
Үҙаллылығын юғалтыу
Иҡтисади үҫеш арҡаһында Мәскәү менән бәйләнештәрҙе нығытыу, шулай уҡ тышҡы сәйәсәт маҡсаты, Псковтың Куликов яуында дошманға ҡаршы бергәләп уңышлы ҡатнашыуы һәм Тевтон ордены менән Литваға ҡаршылыҡ күрһәтеү Псков республикаһының бойондороҡһоҙлоғон көсһөҙләндереү өсөн тәүшарттар булып тора.
1510 йылда бөйөк мәскәү кенәзе Василий III Псковҡа килә һәм уны үҙенең аҫабаһы тип атай, Псков республикаһы шулай итеп бөтөрөлә. Вече таратыла, Псков ҡалаһындағы яҡынса 300 иң бай ғаилә ҡаланан ҡыуыла. Уларҙың имениелары мәскәү служилыйҙары араһында бүленә. 1510 йылдың 13 ғинуарының таңында вече ҡыңғырауы ергә төшөрөлә.
Мәҙәниәт
Архитектура
Псков ерҙәренең иң иҫ киткес архитектура ҡомартҡыһы — боронғо ап-аҡ итеп ағартылған, бер башлы, үҙенсәлекле ҡыңғыраулы манаралы һәм күтәрмәле сиркәүҙәре. Сиркәүҙәрҙең был һыҙаттары шул уҡ ваҡыттағы урыҫ архитектура ҡомартҡыларынан ҡырҡа айырылып тора, был Псков архитектура стиленең булыуы тураһында һөйләргә мөмкинлек бирә[16].
Таш ҡәлғәләр Псковта, Изборскиҙа һәм Гдовта төҙөлгән була. Граждандар төҙөлөшө Псковта, яҙма иҫтәлектәрҙә яҙылыу буйынса, ҡаланың архитектура тарихының иртә осорона ҡарай. Йөҙәр йылдар дауамында Псков кешеләре һарайҙар, торлаҡ палаталары, склад ҡоролмалары һәм башҡа төрлө ҡоролмалар төҙөгән.
Боронғо Русь ҡалалары Псков архитекторҙарының хеҙмәте менән файҙаланған, уларға төҙөргә объекттарҙың иң яуаплылары йөкмәтелгән. Псков төҙөүселәре xvii быуатҡа тиклем, урындағы архитектура һәм төҙөлөш мәктәбенең быуаттар буйына һыналған төп принциптарын ҡулланып, сит ерҙәрҙә йорттар төҙөгән. Псков оҫталарының ҡулы Рус милли дәүләте барлыҡҡа килеү осоронда күп кенә ҙур ҡоролмаларға ҡағылған[17].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
- Вече
- Господа
- Древнепсковский диалект
- Древненовгородский диалект
- История Псковской области
Иҫкәрмә
Әҙәбиәт
Һылтанмалар
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
