Татар Малаяҙы

Татар Малаяҙы (рус. Татарский Малояз) — Башҡортостандың Салауат районындағы ауыл Советы үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 586 кеше^[2]. Почта индексы — 452490, ОКАТО коды — 80247835001.

Ауыл
Татарский Малояз башҡ. Татар Малаяҙы
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Салауат районы
Ауыл биләмәһе	Малаяҙ ауыл Советы
Координаталар	55°12′28″ с. ш. 58°09′13″ в. д.HGЯO
Халҡы	↘586[1] кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452490
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 247 835 001
ОКТМО коды	80 647 435 101
ГКГН номеры	0520162
Татарский Малояз

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Малаяҙ): 3 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Кропачёво): 32 км

Татар Малаяҙы Йүрүҙән йылғаһы ҡушылдығы Малаяҙ йылғаһы буйында, район үҙәге Малаяҙ ауылынан төньяҡҡа табан 3 километр һәм Кропачёво (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнсығышҡа табан 32 километр алыҫлыҡта урынлашҡан^[3].

Тарихы

1756 йылда менән керҙәшлек килешеүе буйынса Себер даруғаһы Мырҙалар улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә типтәрҙәр Малаяҙ атамаһы менән хәҙерге Татар Малаяҙы ауылына нигеҙ һалған^[4].

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1757	улусы	Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1816	-се йорт	-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1834	-се йорт	-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1847	-се йорт	-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1859	-се йорт	-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1895	улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй империяһы
1920	улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	РСФСР
1926	Ҡаратаулы улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Ҡаратаулы ауыл Советы	Малаяҙ районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Ҡаратаулы ауыл Советы	Салауат районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1990	Малаяҙ ауыл Советы	Салауат районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше

XIX быуат башында Яңы Малаяҙ (хәҙер — Черепанов ауылы) исемле бүлендек ауыл барлыҡҡа килгәндән һуң, Иҫке Малаяҙ булараҡ теркәлгән.

XIX быуат уртаһынан Малаяҙ тип иҫәпкә алынған.

1795 йылда 159 кеше, 1865 йылда 85 йортта — 486 кеше йәшәгән. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр.

Малаяҙ ауылында мәсет, училище булған.^[5]

Ауылдың XX быуаттағы һәм хәҙерге үҫеше

1906 йылда Татар Малаяҙы ауылында 1817 йылда төҙөлгән мәсет, 4 бакалея кибете булған.

XX быуаттың 50-се йылдарынан хәҙергесә — Татар Малаяҙы — тип атала.

Татар Малаяҙы ауылында 1-се һанлы Малаяҙ урта мәктәбенең филиалы — Татар Малаяҙы төп мәктәбе, балалар баҡсаһы, үҙәк район дауаханаһы филиалы, Мәҙәниәт йорто, китапхана бар^[6].

Халыҡ һаны

Татар Малаяҙы ауылында татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	961
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар	692
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	478
2002 йыл 9 октябрь	602
2010 йыл 14 октябрь	586	286	300	48,8	51,2

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле кешеләре

• Ғәниев Хәбиб Абдрахман улы (17.12.1909—20.12.1970), генерал-майор, совет хәрби начальнигы һәм йәмәғәт эшмәкәре, Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Ике Ленин, өс Ҡыҙыл Байраҡ, ике Ҡыҙыл Йондоҙ һәм I дәрәжә Ватан һуғышы ордендары кавалеры.
• Нәҡи Иҫәнбәт (29.12.1899—12.09.1992), яҙыусы, Татарстандың халыҡ яҙыусыһы, шағир, драматург, прозаик, ғалим-фольклорсы һәм филолог (1986), Ғабдулла Туҡай исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (1957), РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1959), ТАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Ленин (1957), Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1969) һәм Халыҡтар дуҫлығы (1980) ордендары кавалеры.
• Камалетдинова Фәриҙә Мирсаяп ҡыҙы (25.08.1916—15.01.2008), башҡорт театр актёры, 1967 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы (1972).
• Хәбирова Ғәлимә Фәтҡулла ҡыҙы (17 август 1928 йыл) — травматолог-ортопед-ғалим, медицина фәндәре докторы (1982. Татар АССР-ының атҡаҙанған табибы (1985), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1969) һәм СССР уйлап табыусыһы (1986).
• Ғибаҙуллин Барый Ғибаҙулла улы (1909 й. тыуған —) — тарих фәндәре кандидаты (1947), Бөйөк Ватан һуғышы ветераны, танкист, Курск дуғаһындағы алышта ҡатнашҡан, Еңеүҙе Прагала ҡаршылаған. СССР Фәндәр Академияһы Башҡорт филиалы Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында өлкән фән хеҙмәткәре, Башҡорт дәүләт медицина институтында доцент булып эшләй. Б.Һ.Әхмәҙиев, Х. А.Ғафаров менән берлектә, «На земле легендарного Салавата» китабының авторҙашы (Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1988)^[7].
• Ғибаҙуллин Вәғит Ғибаҙулла улы (27.10.1917 й.тыуған) — 1929 й. Малаяҙ башланғыс мәктәбен тамамлаған, Лаҡлы колхоз йәштәре мәктәбендә, 1932 й. Силәбе өлкәһендәге Ялан-Ҡатай ауыл хужалығы (1933 йылдан Троицк) техникумында уҡыған. 1936 й. Башҡортостан ауыл хужалығы институтының рабфагына инә. 1941 й. институтты тамамлағандан һуң, йүнәлтмә менән Төркмәнстан Республикаһының Ташауыз техникумында уҡытырға ебәрелә. 1947 й. Коммунистар партияһы ағзаһы. 1955 й. 35-меңселәр сафында БАССР-ҙың Шишмә районындағы Будённый исемендәге колхоз рәйесе. 1961 йылдан Башҡортостан ауыл хужалығы етәксе кадрҙарының белемен камиллаштырыу мәктәбе директоры. 1966 йылдан Башҡортостан ауыл хужалығы институты проректоры. 1971 йылда Мәскәүҙә Тимирязев Академияһында кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай^[8].

Дауахана тарихы

Урамдары

• Үҙәк урам (рус.  Центральная (улица)^[9]

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Йылғалар:

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Башҡа урын-ер атамалары:

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ҡаратаулы ырыуы

Ауыл тураһында ваҡытлы матбуғат

Әҙәбиәт

• Земля салаватская, земля батыра./ Автор-составитель: Сабирьянова С. Г. — Уфа: АН РБ, Гилем, 2010. — 400 с. (рус.)

Сығанаҡтар

• Официальный сайт Малоязовского сельского Совета

Һылтанмалар

• Татар Малаяҙы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 528. — ISBN 978-5-295-04683-4. 528 сс.
• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4 (рус.)
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001 — 304 с. — ISBN 5—295—02843—7 (рус.)