Германий

Германий (лат. Germanium, Ge) — Менделеевтың периодик таблицаһының 4-се осор, 14-се төркөм элементы. Тәртип номеры — 32.Ябай матдә германий — типик һорғолт-аҡ төҫтәге ярым металл, металға хас ялтырауыҡлы. Ярым үткәргес.

Германий
Кем хөрмәтенә аталған	Германия
Барлыҡҡа килгән, эшләнгән	аргиродит[d], briartite[d], Германит[d], renierite[d], Сфалерит[d] һәм Летучая зола[d]
Асыусы йәки уйлап табыусы	Клеменс Александр Винклер[d]
Асыу датаһы	1886
Табылыу урыны	Германия
Элемент символы	Ge[1]
Химик формула	Ge[2]
Каноническая формула SMILES	[Ge][2]
Атом һаны	32[3]
Электр кирелеге	2,01
Ионный радиус	0,73 ангстрем[4], 0,39 ангстрем[4] һәм 0,53 ангстрем[4]
Әселәнеү дәрәжәһе	−4, −3, −2, −1, 1, 2, 3 һәм 4
Удельная электрическая проводимость	2,17 А / (В·м)[5]
Стандартная молярная энтропия	31,1 ± 0,05 Дж / (моль·К)[6]
Таксонда бар	P. ginseng[7]
Масса	72,63 ± 0,008 массаның атом берәмеге[8]
Германий Викимилектә

Символы

Германий элементының символы — Ge (Германий тип уҡыла).

Асыу тарихы һәм этимологияһы

Александр Клеменс Винклер — германийҙы тәүге булып асҡан

Аргиродит

Химик элементтарҙың периодик системаһы закон тураһында докладында 1869 йылда урыҫ химигы Д. И. Менделеев билдәһеҙ химик элементтарҙың, шул уҡ ваҡытта, германийҙың да барлығын алдан әйткән. 1870 йылдың 11 декабрендә (иҫке стиль буйынса 29 ноябрь) Д. И. Менделеев әле асылмаған был элементты экасилиций тип атай, уның атом массаһын һәм башҡа үҙенсәлектәренһүрәтләй.

1885 йылда Фрайбергтың (Саксония) бер шахтаһында яңы минерал — аргиродит табылған. Минералды тикшергәндә немец химигы Винклер Клеменс яңы химик элемент аса. Винклер яңы элемент асыуы тураһында 1886 йылдың 6 февралендә ике битлек мәҡәлә баҫтырып сығара. Яңы элементҡа ул ғалимдың Ватаны хөрмәтенә Germanium исемен тәҡдим иткән һәм Ge символы биргән. 1886—1887 алдағы ике йылда ҙур мәҡәләлә Винклер германийҙың үҙенсәлектәрен ентекле һүрәтләгән.

1930 йылдар аҙағына тиклем германий сәнәғәттә ҡулланылмай. Икенсе донъя һуғышы ваҡытында германий ҡулланылған ҡайһы бер электрон ҡоролмалар, башлыса диодтарҙа файҙаланыла.

Тәбиғәттә

Дөйөм алғанда германий миҡдары Ер ҡабығында массаһы буйынса 1,5·10⁻⁴% тәшкил итә, йәғни, ул һөрмә, көмөш, висмуттан күберәк. Германий ер ҡабығында аҙ миҡдарҙа булыу, киң таралған ҡайһы бер элементтар менән геохимик оҡшашлыҡта булыу сәбәпле, үҙ минералдарын булдырыу мөмкинлеге сикләнгән, башҡа минералдарҙың кристалл рәшәткәләренә ерегә. Шуға күрә германийҙың үҙ минералдары бик һирәк осрай. Улар барыһы да тиерлек сульфасоль:германит Cu₂(Cu, Fe, Ge, Zn)₂ (S, As)₄ (6—10 % Ge), аргиродит Ag₈GeS₆ (3,6—7 % Ge), конфильдит Ag₈(Sn, Ge) S₆ (до 2 % Ge) һәм башҡа һирәк осрай торған минералдар (ультрабазит, ранерит, франкеит), магнетит, рутил һ. б., гранит, диабаз һәм базальт. Бынан тыш, германий барлыҡ тиерлек силикаттарҙа, ҡайһы бер таш күмер һәм нефть ятҡылыҡтарында ҡатнаша. Диңгеҙ һыуында германий концентрацияһы 6·10⁻⁵ мг/л^[9].

Сығарып алыу

Германий полиметаллик, никель, вольфрам мәғдәндәрендә, шулай уҡ силикаттарҙа ҡушымта рәүешендә осрай. Руданы байытыу һәм уның концентрациялау ҡатмарлы һәм ауыр булыу сәбәпле, германийҙы GeO2 оксиды рәүешендә айырып сығаралар, уны 600 °C температурала ябай матдәгә тиклем водород менән тергеҙәләр:

${\displaystyle {\mathsf {GeO_{2}+2H_{2}\rightarrow Ge+2H_{2}O}}}$

Таҙа германий алыу өсөн уны зоналап иретеү ысулы ҡулланалар, шул сәбәпле иң таҙа химик материалдарҙың береһенә әүерелә.

Рәсәйҙә германийҙы сәнәғәти етештереү

А. А. Бурба — Рәсәйҙә германий металлургияһын ойоштороусы

1959 йылда Рәсәйҙә германий сәнәғәт масштабында етештерелә башлай, Медногорск баҡыр-көкөрт комбинатында (ММСК) туҙанды эшкәртеү цехы ғәмәлгә индерелә^[10][11]. Комбинат белгесе А. А. Бурба етәкселеге аҫтында «Унипромедь» институты менән хеҙмәттәшлек итеп, электростанция өсөн яғыулыҡ булып хеҙмәт иткән энергетика күмерҙәрен яндырыуҙан ҡалған көлдө һәм шахта металлургия мейестәре туҙандарын комплекслы эшкәртеү юлы менән германий концентратын алыуҙы ойошторалар^[12]. Бынан һуң СССР тулыһынса германийҙы импорттлауҙан баш тарта ала. Донъя практикаһында тәүге тапҡыр баҡыр колчеданы мәғдәненән германий сығарып алалар. Туҙан эшкәртеү сәнәғәт цехын ойоштороу XX быуаттағы төҫлө металлургияла бик ҙур ҡаҙаныш булып тора^[13].

2000-се йылдарҙа Рәсәйҙә германий алыу өсөн был матдә булған күмер ятҡылыҡтары файҙаланыла: Павловка (Михайлов районы Приморье крайы), Новиковск (Корсаков ҡала округы Сахалин өлкәһе), Тарбағатай (Петровск-Байкал аръяғы районы, Байкал аръяғы крайы). Был күмер ятҡылыҡтарың 1 тоннаһында уртаса 200грамм германий бар^[14][15].

Ҡулланыу

Германийҙан инфраҡыҙыл линзалар

2007 йылда германийҙың төп ҡулланыусылары: 35 % сүсле оптика; 30 % тепловизорлы оптика; 15 % химик катализаторҙар; 15 % электроника. Ҙур булмаған һанда германий металлургияла ҡулланыла.^[16]