Канберра

Канбе́рра^[2] (ингл. Canberra, [ˈkænbᵊrə] йәки [ˈkænbɛrə] тип әйтелә^[3]) — Австралияның баш ҡалаһы, илдең иң эре эске ҡалаһы. Канберра халҡы 431 826 кеше (2021) тәшкил итә, ә юлдаш ҡалаһы Куинбиан менән Канберра - Куинбиан ҡала агломерацияһы булараҡ халыҡ һаны 462 213 кешегә етә (2021)^[4]. Ҡала шулай уҡ Австралияның баш ҡалаһы биләмәһенең (уға ҙур булмаған ауыл хужалығы зонаһы һәм Намаджи милли паркы керә) административ үҙәге булып тора. Канберранан төньяҡ-көнсығышҡа табан 250 саҡрым алыҫлыҡта Сидней, көньяҡ-көнбайышҡа табан 450 саҡрым алыҫлыҡта Мельбурн урынлашҡан.

Ҡала
Канберра ингл. Canberra
Герб[d]
Ил	АвстралияАвстралия
Статус	баш ҡала
Территория	Австралия баш ҡала территорияһы
Координаталар	35°18′10″ ю. ш. 149°08′30″ в. д.HGЯO
Баш министр	Кэтти Галлахер
Нигеҙләнгән	12 март 1913 йыл
Ҡала с	1913 йыл
Майҙаны	814,2 км²
Бейеклеге	578 м
Климат тибы	субтропик муссонлы
Рәсми теле	инглиз
Халҡы	▲ 431 826[1] кеше (март 2021)
Тығыҙлығы	530.37 кеше/км²
Сәғәт бүлкәте	UTC+10, йәйге UTC+11
Телефон коды	0251, 0252, 0261, 0262
Һанлы танытмалар
Рәсми сайт	act.gov.au  (инг.)
Канберра

1908 йылда хәҙерге Канберра биләмәһе Австралия Союзының буласаҡ баш ҡалаһы сифатында һайлана, был илдең ошо статус өсөн конкурентлыҡ иткән ике ҙур ҡалаһы — Сидней менән Мельбурн араһында компромисс була. 1913 йылда башлаған төҙөлөштөң нигеҙе өсөн иң яҡшы дизайнға халыҡ-ара конкурс үткәргәндән һуң, Чикаго ҡалаһынан архитекторҙар Уолтер Берли Гриффин һәм Мэрион Махони Гриффиндың планы алына. Канберраның дизайны тәбиғи үҫемлектәрҙең ҙур зоналарын күҙ уңында тотҡан баҡса-ҡаланың концепцияһына нигеҙләнгән, шул арҡала австралиялылар баш ҡаланы «bush capital» (инглиз теленән «ҡыуаҡлы баш ҡала» тип тәржемә ителә) тип атайҙар. Беренсе бөтә донъя һуғышы һәм Бөйөк депрессия ҡаланың үҫеүенә һәм үҫешенә ҡамасаулауына ҡарамаҫтан, Икенсе донъя һуғышынан һуң Канберра сәскә атҡан ҡалаға әүерелә.

Канберра — Австралия хөкүмәте резиденцияһы, уның биләмәһендә Австралия парламенты, Юғары суд һәм бихисап министрлыҡтар, агентлыҡтар урынлашҡан. Шулай уҡ ҡалала Австралияның Милли галереяһы һәм Австралияның Милли музейы кеүек дәүләт тәғәйенләнешендәге ижтимағи һәм мәҙәни учреждениелар урынлашҡан. Федераль хөкүмәт ҡаланың тулайым продуктына ҙур өлөш индерә һәм Канберрала иң эре эш биреүсе булып тора.

Географияһы

Канберра 814,2 км²^[5] майҙан биләй һәм Австралияның көнсығыш ярҙарынан яҡынса 150 км алыҫлыҡта Бриндабелла (ингл. Brindabella Ranges) тауҙары янында урынлашҡан. Баш ҡала 550 - 700 м бейеклектәге убалы тигеҙлектә ята. Иң бейек нөктәһе — Маджура тауы (ингл. Mount Majura, 888 м)^[6][7]. Канберра эвкалипт саванналарының, болондарҙың, урман райондарының, һаҙлыҡтарҙың һәм ҡоро эвкалипт урмандарының ҡушылған урмандары менән уратып алынған. Ҡала аша Молонгло йылғаһы аға.

Климаты

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	41,4	42,2	37,5	32,6	24,5	20,1	19,7	24,0	28,6	32,7	38,9	39,2	42,2
Уртаса максимум, °C	28,0	27,1	24,5	20,0	15,6	12,2	11,3	13,0	16,2	19,4	22,7	26,1	19,7
Уртаса температура, °C	20,6	20,1	17,6	13,4	9,4	6,6	5,6	7,0	9,7	12,8	15,7	18,7	13,1
Уртаса минимум, °C	13,2	13,1	10,7	6,7	3,2	1,0	−0,1	1,0	3,2	6,1	8,7	11,3	6,5
Абсолют минимум, °C	1,3	3,0	−1,1	−3,7	−7,5	−8,5	−10	−8,5	−6,4	−3,3	−1,8	1,1	−10
Яуым-төшөм нормаһы, мм	59,3	56,1	50,8	46,0	44,7	41,1	41,3	46,6	52,3	62,7	64,2	52,5	617,4
Сығанаҡ: Австралийское бюро метеорологии

Канберра ла тау һыҙаттары булған субтропик континенталь климат^[8]. Шул сәбәпле Канберрала тәүлек әйләнәһенә температураның ныҡ үҙгәреүе күҙәтелә, ә йәй, ғәҙәттә, артыҡ ҡоро булмай. Ғөмүмән, ҡышын ҡалала ҡар яуа, ләкин ул тиҙ ирей. Сентябрҙән мартҡа тиклем йәшенле ямғырҙар була. Яуым-төшөмдөң максималь күләме яҙ һәм йәй айҙарына тура килә.

Тарихы

Европалылар килгәнгә тиклем

Хәҙерге Канберра территорияһында Европанан халыҡ килгәнгә тиклем австралия аборигендары — нгуннавал һәм валгалу ҡәбиләләренең төйәге булған. Ҡаланан көньяҡ-көнсығышҡа табан ерҙәрҙә — нгариго, төньяҡҡа — гундунгурра, яр буйҙарында — юни һәм көнбайышта виратюри ҡәбиләләре йәшәгән. Археологик мәғлүмәттәр буйынса, хәҙерге Канберра районында яҡынса 21 000 йыл элек кеше күсеп ултырған.

Европанан тәүге күсенеп килеүселәр

1820-се йылдар башында Канберра биләмәһенә Европанан тикшеренеү һәм халҡының күсеп ултырыуы башлана^[9][10][11]. 1820 йылдан 1824 йылға тиклем дүрт экспедиция була^[10][11]. Районда аҡ тәнлеләр торамаһы иһә 1823 йылға ҡарай, ул саҡта Джошуа Джон Мур тарафынан ялланған эшселәр, әлеге Эктон ярымутрауы территорияһында усадьба йәки һарыҡсылыҡ фермаһы төҙөйҙәр^[12]. Рәсми рәүештә был биләмә уның тарафынан 1826 йылда һатып алына һәм «Canberry» тип атала^[13]. 19 быуат барышында Канберра районындағы европалылар аҡрынлап арта^[14]. Шул уҡ ваҡытта Европанан килеүсе халыҡтың артыу фонында Австралия аборигендарының һаны башлыса сәсәк һәм ҡыҙылса кеүек килтерелгән ауырыуҙар арҡаһында кәмей.