Речь Посполитая

Речь Посполитая (пол. Rzeczpospolita), хәҙерге заманда киң таралған рәсми булмаған исеме Ике Халыҡтың Речь Посполитая (пол. Rzeczpospolita Obojga Narodów) — 1569 йылда Люблин унияһы нигеҙендә Польша һәм Бөйөк Литва кенәзлегенең берләшеүе нәтижәһендә барлыҡҡа килгән һәм 1795 йылда Рәсәй, Пруссия һәм Австрия империялары араһындагы ерҙәрне бүлеп алып юҡҡа сыҡҡан федератив дәүләт.^[4][5] Хәҙерге Польша, Украина, Белоруссия һәм Литва территорияларындә, шулай уҡ өлөшләтә хәҙерге Рәсәй, Латвия, Молдавия, Эстония һәм Словакия территорияһында урынлашҡан булған.

Речь Посполитая
пол. Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie лат. Regnum Poloniae Magnique Ducatus Lithuaniae[1]
Флаг Герб
Девиз: « (лат.) Si Deus Nobiscum quis contra nos (Беҙҙең менән Алла, кем беҙгә ҡаршы?) в XVIII быуатта: (лат.) Pro Fide, Lege et Rege (Өмөт, ҡанун һәм король өсөн! )»
Гимн: Радуйся, Матушка Польша[d]
Речь Посполитая сиктәре (1619—1621)
←  ←   →  →  → 1 июль 1569 — 24 октябрь 1795
Баш ҡала	Краков (1795 йылға тиклем) Варшава (1596 йылдан)
Телдәр	польяк, латин, көнбайыш рус теле (1696 йылға тиклем Бөйөк Литва кенәзлегендә; Польшаның Брацлав, Волынский, Киево һәм Чернигов воеводстволарында 1653 йылға тиклем[2]), әрмән (әҙселек теле)[3]
Аҡса берәмеге	польский злотый
Майҙаны	865 000 км² (1580 год) 990 000 км² (1637) 878 000 км² (1650 год) 718 000 км² (1771 год)
Халҡы	7,5 млн чел. (1580 год) 11 млн чел. (1650 год) 12,3 млн чел. (1771 год)
Идара итеү формаһы	нәҫел буйынса тапшырылыусы монархия (1569–1573) һайланған монархия (1573–1791, 1792–1795) конституцион монархия (1791–1792)
Сәйәси режим	шляхет демократияһы
• 1569—1572	Сигизмунд II Август (беренсе)
• 1764—1795	Станислав II Август Понятовский (һуңғы)
Тарихы
• 1569	Люблинская уния
• 1596	Брестская уния
• 1772	Беренсе тарҡалыу
• 1793	Икенсе тарҡалыу
• 1795	Өсөнсө тарҡалыу
Речь Посполитая Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Польша һәм Бөйөк Литва Корольлығының берҙәм дәүләт аппараты булған осраҡта ла, Литваның үҙ административ аппараты, ҡаҙнаһы, ғәскәре һәм закондары булған. Дәүләт башлығы итеп ғүмерлеккә һайлап ҡуйылған монарх сеймы торған, ул Польша короле титулын һәм Бөйөк Литва кенәзе титулын йөрөткән. Речь Посполитаяла урынлашҡан специфик сәйәси режим шляхта демократияһы тип аталған^[6].

Атамаһы

Дәүләттең традицион атамаһы — «речь посполитая» — латин теленән поляк теленә һүҙмәүһүҙ тәржемә иткәндә термин Res Publica (пол. rzecz — әйбер, эш; pospolita — дөйөм)^[7]. Был терминды рус теленә һүҙмә-һүҙ тәржемәһе «дөйөм эш» йәки «уртаҡ әйбер» («общее дело» или «общая вещь»)^[8]. Дәүләттең рәсми исеме — Польша короллеге һәм Бөйөк литва кенәзлеге (пол. Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie). Ғәҙәттә, урындағы ябай халыҡ дәүләте Речь Посполитая (пол. Rzeczpospolita; зап.-урыҫсалап. Реча Посполит) тип атаған. Польша халҡы Корольлекты ҡыҫҡаса Таж (Корона) тип, ә Бөйөк Литва кенәзлеген кыҫҡаса Бөйөк кенәзлек тип атағандар.

XVII быуатта дипломатик хат алышыуҙа Светлейшая Речь Посполитая Польская (пол. Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska; лат. Serenissima Res Publica PoloniaeСветлейшая Речь Посполитая Польская (пол. Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska; лат. Serenissima Res Publica Poloniae исеме ҡулланылған^[9].

Хәҙер киң ҡулланылған Речь Посполитая Обоих народов (пол. Rzeczpospolita Obojga Narodów) исеме түгел аутентичный (рәсми) түгел һәм, моғайын, поляк яҙыусыһы Павел Ясеница ның 1967 йылда донъяға таралған трилогияһының сығыуы тарихина бәйлелер.

Хәҙерге Польша тарихында 1795—1569 йылдар «I Речь Посполитая», 1918—1939 йылдар — «II Речь посполитая», 1989 йылдан— «III Речь Посполитая» атала. Был осраҡта башҡа постолиталарҙан айырыу өсөн, Польша Халыҡ Республикаһы (1944—1989) иҫәпкә алынмай һәм Rzeczpospolita Ludowa (халыҡ республикаһы) тип атала.^[10].