Сығатай теле
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Сыгатай теле (Жағатай теле), сығатай төрки, иҫке үзбәк (جغتای — jaĝatāy йәки ترکی — Turkī; үзб. ﭼﯩﻐﻪتاي, chigʽatoy tili, чиғатой тили; уйғ. چاغاتاي تىلى, чағатай тили) — Урта быуаттағы Урта Азия-төрки яҙма әҙәби теле. XV—XVI быуаттарҙың 2-се яртыһында Мәүәрәннәһерҙең тимериҙәр биләмәләрендә классик тел булараҡ рәсмилләштереүгә һәм бер төрлөлөккә өлгәшә.
.svg){kind=link}
Төрки һөйләштәренең ҡарлуҡ, ҡыпсаҡ һәм уғыҙ төркөмдәре вәкилдәренең йәшәү урындары яҡын булыуы һәм үҙ-ара әүҙем бәйләнештәре арҡаһында дөйөм телгә әүерелә.
Хәҙерге үзбәк һәм уйғыр телдәре туранан-тура сығатай теленең дауамы булып торалар[3], шуға күрә уны ҡайһы берҙәр «иҫке үзбәк» теле тип исемләй.
Сығатай теле юғары нәфис баҙыҡлыҡ кимәле һәм терминологик тулылығы менән айырылып тора. Шиғриәт һәм проза жанрҙары үҙ эсенә дини, фәлсәфә-дидактик, фәнни, юридик, эш, эпистоляр әҙәбиәтте ала.
XIX быуат аҙағына тиклем төрки телле ҡырымшаҡтар үҙ телен «сығатай» теле тип йөрөткәндәр. Бөгөнгө көндә ҡайһы берҙә Афғанстандағы төркмән теленең текин диалектын «сығатай» теле, тиҙәр[4].
Яҙма теле ғәрәп графикаһы һәм уйғыр яҙыуына нигеҙләнгән.
Remove ads
Тарихы
Төркиәтселәр араһында сығатай теленең аңлатмаһында һәм уның сиктәрен билдәләүҙә берҙәмлек юҡ, әммә, Урта Азияла XIII—XIV быуаттарҙан алып һәм ХХ быуат башына тиклем тиерлек ошо тел ғәмәлдә булған, тигән фекер нығынған.
XV быуат аҙағынан сағатай телендә иҫке уйғыр ҡараханиҙәр әҙәби традициялаынан тайпылыу һәм хәҙерге үзбәктәрҙең ата-бабаларының халыҡ теленә яҡынлашыу тенденцияһы күҙәтелә. Был ваҡытҡа ҡарата әҙәби телдең грамматик системаһында хәҙерге үзбәк теленә күсеү һыҙаттары билдәләнә[5].
Әҙәби тел булараҡ СССР осорондағы стандарт үзбәк теле менән ҡыҫырыҡланғанға тиклем ҡулланыла. Мәҫәлән, 1922 йылда Ташкентта сығатай телендә «Хәҡиҡәт» исеме аҫтында йәдитселек журналы баҫтырыла[6].
Сығатай теле ҡараханиҙәр теленең дауамсыһы[7][8], әммә сәмәрҡәнд диалекты һәм әндижан (хәҙерге үзбәк) теле элементтарын үҙ эсенә алған. Иртә сағатай әҫәрҙәре яҙылған уйғыр графикаһы боронғо уйғыр теле мираҫы булып тора[9]. Төрки халыҡтарҙың даими рәүештә буталыуы һәм географик үҙәктәрҙең урындан-урынға күсеүе сәбәпле сағатай теле төрлө төрки телле берлектәрҙең күп һанлы диалект формаларын үҙ эсенә һыйҙырған. Әммә, дөйөм алғанда, ул ҡарлуҡ грамматик нигеҙендә барлыҡҡа килгән. Ҡарлуҡ лингвистик һөлдәһенән тыш, сығатай телендә уғыҙ йоғонтоһо (Хәрәзм биләмәләрендә), шулай уҡ уларҙың ҡыпсаҡ телендә һөйләшеүселәр менән тығыҙ бәйләнештә булыуҙан ҡыпсаҡ теленең ҡайһы бер һыҙаттары күҙәтелә[10][11]. Сагатай теленә әзербайжан теленең ҡайһы бер формалары үтеп ингән[12].
Remove ads
Шулай уҡ ҡарағыҙ
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
Һылтанмалар
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads