Ҡарасай-балҡар теле

Ҡарасай-балҡар теле (рус. Карача́ево-балка́рский, (ҡарасай, балҡар) теле (къарачай-малкъар тил, таулу тил) — Төньяҡ Кавказдағы төрки телле ҡарасайҙар һәм балҡарҙар ҡулланған тел. Хәҙерге атамаһы 1950 йылдарҙа ҡабул ителә, элгәре тау-татар, тау төрки тип атала, сығатай теле тип тә йөрөтөлә^[5].

Ҡарасай-балҡар теле
ҡарас.-балҡ. Къарачай-малкъар тил ҡарас.-балҡ. qaraçay-malqar ҡарас.-балҡ. Таулу тил‎ ҡарас.-балҡ. Qaraçay-Malqar til ҡарас.-балҡ. Tawlu til
Ҡыҫҡаса атамаһы	qaraçay-balkarca һәм хъæрæсейаг-балхъайраг
Дәүләт	Рәсәй[1]
Барлыҡҡа килгән	Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы һәм Ҡарасай-Черкес Республикаһы
Тел төрҙәре	агглютинатив телдәр
Яҙыу	Кирил алфавиты һәм Латин алфавиты
Телдә һөйләшеүселәр	305 364 кеше (2010)[2], 310 400 кеше (2010)[3]
Телдең ЮНЕСКО статусы	бирешеүсән[d][4]
Ethnologue каталогында тел статусы	5 Developing[d][3]
Тасуирлау биттәре	turkic.elegantlexicon.com/…
Викимедиа проекттарында тел коды	krc

Социолингвистик хәл торошо

2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса, Рәсәй Федерацияһында 305 364 кеше балҡарса һөйләшә.

Ethnologue сайты мәғлүмәттәре буйынса донъяла балҡар теллеләр — 310 730. Рәсәйҙән ситтә ҡарасай-балҡар теле Төркиәлә таралған, ҡайһы бер европа илдәрендә, АҠШ-та таралған.

Ҡарасай-балҡар теле Ҡарасай-Черкес^[6] һәм Ҡабарҙы-Балҡар Республикаларында дәүләт телдәренең береһе булып тора ^[7]. Беренсеһендә ул - ҡарасай (карач.-балк. къарачай тил), икенсеһендә балҡар (карач.-балк. малкъар тил) тип атала.

Ҡарасай-балҡар телендә «Заман »^[8] һәм «Къарачай» гәзиттәре^[9], «Минги тау» журналы ^[8], шулай уҡ балалар өсөн «Нюр»^[8] һәм «Илячин»^[9] баҫмалары нәшер ителә. Ҡөрьән ҡарасай-балҡар теленә тәржемә ителгән.

Яҙмаһы

Төп мәҡәлә: Ҡарасай-балҡар яҙмаһы

1920-се йылдарға тиклем ғәрәп яҙма системаһы яраҡлаштырып ҡулланылған. Типография ысулы менән баҫтырып сығарылған ҡарасай-балҡар телендәге иң беренсе табылған китап XIX быуат башына ҡарай^[10][11].

Ҡарасай-балҡар әлифбаһын латин һәм рус хәрефтәре менән эшләргә ынтылыш 1880-се йылдарҙа башлана. 1924-1939: латиница нигеҙендәге орфография. 1939-ҙан — кириллица нигеҙендә алфавит^[12].

Ҡарасай-балҡар әлифбаһы хәҙер кириллица нигеҙендә генә йөрөтөлә^[13].

Латин әлифбаһы

1924 йылда ҡарасай-балҡар теле өсөн латин әлифбаһы кабул ителә:

A a	B в	C c	Ç ç	D d	E e	F f	G g
Ƣ ƣ	I i	J j	K k	Q q	L l	M m	N n
Ꞩ ꞩ	O o	Ө ө	P p	R r	S s	Ş ş	T t
Ь ь	U u	V v	Y y	X x	Z z	Ƶ ƶ

1926 йылда әлифбаға Ꞑꞑ, H h, W w хәрефтәре өҫтәлә.

Хәҙерге ҡарасай-балҡар әлифбаһы

А а	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Д д	Дж дж	Е е
Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Къ къ	Л л
М м	Н н	Нг нг	О о	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ
Ы ы	ь	Э э	Ю ю	Я я