Наезд (звычай)

Нае́зд (па-польску: zajazd) — першапачаткова, у старым польскім заканадаўстве, спосаб выкананьня вырашэньня суду сіламі істца. Пазьней — узброены напад з мэтай адабраньня ўласнасьці.

Гісторыя

Польшча

Наезд, як шлях выкананьня вырашэньня суда сіламі істца, у старым польскім заканадаўстве быў звычайным спосабам выканаўчага справаводста. Традыцыя была абумоўленая слабасьцю ўлады й дэ-факта была дзейсным шляхам абароны шляхтай сваіх праў.^[1]

У адпаведнасьці з заканадаўствам Рэчы Паспалітай, наезд быў чацьвёртым, самым крайнім спосабам выкананьня рашэньня суда. Ён праводзіўся пры неэфэктыўнасьці першых трох этапаў выканаўчага справаводзтва, паводле ўказаньня старасты павету, як правіла, сіламі істца^[2].

На канец XVІІ стагодзьдзя наезды сталі праводзіцца й без удзелу ўлад павету, фактычна ператварыўшыся ў незаконныя набегі з мэтай адабраньня чужой уласнасьці.^[3]

Вялікае Княства Літоўскае

У ВКЛ наезд быў нападам на маёнтак, спалучаным з гвалтоўнымі дзеяньнямі, пашкоджаньнем ці рабаваньнем маёмасьці, захопам земляў і сялян. З дапамогай наезду феадалы імкнуліся павялічыць свае ўладаньні й маёмасьці альбо вырашыць спрэчкі самасудам. Звычайна наезд чыніўся самім феадалам з удзелам слуг альбо ён падбухторваў на гэта іншых залежных ад яго людзей^[4].

Пакараньне за наезд не было дакладна акрэсьлена ў Судзебніку 1468 года, таму ў кожным выпадку яго вызначаў сам вялікі князь з панамі-радай. У Статуце ВКЛ 1588 году наезду прысьвечана 15 артыкулаў, якія вызначалі некалькі відаў наезду, у тым ліку просты, гвалтоўны, крывавы, зроблены ў ваенны час. Пры вызначэньні пакараньня ўлічваўся маёмасны стан і саслоўная прыналежнасьці злачынцаў і пацярпелых. Справы разглядаў гаспадарскі суд, Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага, гродзкі суд таго павету, дзе адбывалася злачынства.

Злачынцы, схопленыя на месцы ці на працягу сутак пасьля наезду, падлягалі неадкладнай дастаўцы ў суд без папярэдняга ўручэньня позваў. Злачынец, які без уважлівай прычыны не прыходзіў у суд па позьве ці адмовіўся зьявіцца, мог быць выгнаны за межы дзяржавы (за зробленае ім злачынства належала кара сьмерцю). За наезд, абцяжараны забойствам, сьмяротнай кары палягалі й саўдзельнікі, зь іх спаганялася таксама двайная галоўшчына і кампэнсацыя навязкай. За нанясеньне ран непасрэднага выканаўцу каралі сьмерцю, а саўдзельнікаў — турэмным зьняволеньнем. Шляхціч, чальцы сям’і якой зрабілі наезд, павінен быў асабіста даставіць іх у суд, інакш да адказнасьці прыцягвалі яго самога.

Пацярпелыя мелі права на неабходную абарону й не несьлі адказнасьці, калі забівалі каго-небудзь з тых, хто нападаў. Пра нанясеньне пабояў і ран сьведчыў возны. Пасьля гэтага рабілася афіцыйная заява ў суд з абавязковым занясеньнем яе ў адпаведныя кнігі. Па справах аб наезьдзе Статут вызначаў 3-гадовы тэрмін даўнасьці. Калі на працягу яго пацярпелы не зьвяртаўся ў суд, то траціў права на судовы разгляд^[5].

У літаратуры

Найбольш вядомым літаратурным апісаньнем наезду ёсьць твор Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш» (па-польску: Pan Tadeusz), створаны ў Парыжы ў 1832—1834 гадах. Поўная назва гэтай эпічнай паэмы — «Пан Тадэвуш, альбо Апошні наезд у Літве. Шляхецкая гісторыя з 1811 і 1812 гадоў у дванаццаці кнігах вершам» (па-польску: Pan Tadeusz czylі Ostatnі zajazd na Lіtwіe. Hіstorіa szlachecka z roku 1811 і 1812 we dwunastu ksіęgach wіerszem pіsana).