Паўночнакаўкаскія мовы

Паўно́чнакаўка́скія мовы (у заходняй літаратуры, радзей: каўка́скія) — абагульнены тэрмін, якім пазначаюць дзьве моўныя сем’і, распаўсюджаныя на Паўночным Каўказе (першапачатковы арэал) і некаторых краінах Блізкага Ўсходу (дыяспара). Серад моўных сем’яў, пад якімі разумеюць панятак паўночнакаўкаскія мовы — абхаска-адыская й наска-дагестанская моўныя сем’і.

паўночнакаўкаская надсям’я
каўкаская
Народнасьць	абхаска-адыскія, наска-дагестанскія народы
Арэал	Паўночны Каўказ
Лінгвістычная клясыфікацыя	Сынакаўкаская макрасям’я (гіпотэза) Паўночнакаўкаская надсям’я
Склад	абхаска-адыская, наска-дагестанская сем’і
ISO 639-5:	ccn
Паўночнакаўкаскія мовы на мапе Паўночнага Каўказу

У склад паўночнакаўкаскіх моваў агулам уключаюць каля 34—38 жывых ды вымерлых моваў у залежнасьці ад праблемаў адрозьненьня дыялектаў ад моваў^[1].

Расейскія лінгвісты Сяргей Старасьцін і Сяргей Нікалаеў, мяркуюць, што дзьве сям’і ў складзе паўночнакаўкаскіх моваў узьніклі з агульнай прамовы (мовы-продку), якая распалася прыблізна 5000 гадоў таму^[2]. Тым ня менш, гэтыя гіпотэзы застаюцца мець малую ступень пацьверджаньня і застаюцца спрэчнымі.

Унутраная клясыфікацыя

Серад лінгвістаў, якія падтрымліваюць паўночнакаўкаскую гіпотэзу, збольшага бясспрэчным застаецца тэзіс пра падзел гэтых моваў на абхаска-адыскія й наска-дагестанскія. Тым ня менш, узьнікаюць дыскусіі датычна ўнутранай клясыфікацыі наска-дагестанскіх моваў, наконт чаго дагэтуль не дасягнута агульнага кансэнсусу.

Клясыфікацыя, прыведзеная ніжэй, засноўваецца на гіпотэзе С. Старасьціна й С. Нікалаева^[3]:

• Абхаска-адыскія
• Гацкая
• Наска-дагестанскія
  • Наскія
  • Гурыта-ўрарцкія
  • Дагестанскія
    • Авара-анда-цэскія
    • Лацка-даргінскія
    • Лезгінскія

Параўнаньне

Асноўныя гіпатэтычныя падабенствы між наска-дагестанскай і абхаска-адыскай сем’ямі заключаюцца ў сыстэме фаналёгіі. Тым ня менш, абедзьве сям’і адрозьніваюцца ў граматычным пляне.

Асноўныя падабенствы

Абедзьве сям’і вылучаюцца вельмі адметнай фаналягічнай сыстэмай, у якой маецца вялікая колькасьць зычных фанэмаў (напрыклад, убыская мова, у якой іх налічваецца 84) і, наадварот, параўнальна маленькі інвэнтар галосных (напрыклад, абхаская мова — усяго каля 2).

Лінгвістамі таксама прапаноўваліся шэрагі агульных кагнатаў^[a] для абедзьвюх сем’яў. Нягледзячы на гэта, большая частка зь іх могуць зьяўляцца запазычаньнямі або супадзеньнямі з прычыны таго, што большасьць марфэмаў у абедзьвюх сем’ях вельмі кароткія, часта складаючыся толькі з аднаго зычнага гуку.

Асноўныя адрозьненьні

Наска-дагестанскія мовы характарызуюцца вельмі складанай марфалёгіяй назоўнікаў. Напрыклад, у цэскіх мовах сэрыя лякатыўных склонаў перасякаецца з сэрыяй суфіксаў, што адказваюць за пазначэньне руху ў дачыненьні да месцазнаходжаньня; у выніку гэтага ўтвараецца корпус з прыкладна 126 лякатыўных суфіксаў.

У адрозьненьне ад гэтага, абхаска-адыскія мовы маюць параўнальна бяднейшую сыстэму марфалёгіі ў назоўнікаў, адрозьніваючы, як правіла, толькі 2-3 склоны. Аднак абхаска-адыскія мовы маюць досыць складаную дзеяслоўную сыстэму (напрыклад, дзеяслоў можа несьці лякатыўныя значэньні).

Параўнаньне лексыкі

Ніжэй прыведзенае параўнаньне лексыкі наска-дагестанскіх ды абхаска-адыскіх моваў на прыкдадзе займеньнікаў і лічэбнікаў.

Асабістыя займеньнікі
Асоба	Абхаска-адыскія[4]					PNWC[b][2]	PNC[c][2]
	PN[d]	PDL[e]	PLK[f]	PAAT[g]	PNEC[h]
1 ас.	*su-	*du	*zʷə-	dVpal	*zʷə-	*sA	*zoː
2 ас.	*ħu-	*ħʷə	*ʁʷə-	dVlab/mV	*ʁʷə-	*wA	*u̯oː/*ʁwVː
1 ас.-і	*way[i]	*-χːa	*χːə-	*iλiː	*łiː- (?)	*šʲə/tːa/χːa[j]	*Läː
1 ас.-э	*tχu-[k]	*žu	*žʲə	*išiː	*z⇨ʲə-		*ži
2 ас.	*šu-	*-šːa/zu	*žʷə	*bišːdi	*z⇨ʷə-	*sʷV	*źwe

Лічэбнік	PNEC[l]	PNEC[m]	PNWC[n]	PNWC[o]	PNC[p]
1	*c(h)a	#c(ʕ)V	*za		*cHǝ̆
2	*qʷ’a		*t’qʷ’a	*t’q’o	*q̇Hwǟ
3	*ɬeb (?)		*λ:ə	*(y-)x̂ə/a	*ƛHĕ
4	*əmq(ʷ)’i		*p’λ’a		*hĕmq̇ɨ
5	*x̂ʷə	#(W)=ƛƛi/ƛƛwi	*sx̂ʷə	*(w-/y-)ćx̂ə	*f_ɦä̆
6	*renɬə-		*ɬʷə	*(w-)x̂cə	*ʔrǟnƛ_E
7	*u̯ərδ (?)		*bδə		*ʡĕrŁ_ɨ̆
8	*mbərδ		---	*(w-/y-)ɣə/a	*bǖnŁ_e (˜-a)
9	*wərč’		*bğʷʲə	*-ɣə́	*ʔĭlć̣wɨ
10	*wəc’		*bć’ʷə	*(p-/w-)źə́/źá	*ʡĕnc̣Ĕ

Крытыка

Ня ўсе лінгвісты й дасьледчыкі прызнаюць адзінства наска-дагестанскіх і абхаска-адыскіх моваў і, як сьледзтва, існаваньне паўночнакаўкаскае надсям’і ўвогуле. Лінгвісты, якія не прызнаюць паўночнакаўкаскую надсям’ю, як правіла, не прымаюць мэтады, якія выкарыстоўвалі ў сваіх дасьледаваньнях Нікалаеў і Старасьцін^[5].

Заўвагі

1. Словы, якія маюць аднолькавае паходжаньне, падобны корань і значэньне.
2. Праабхаска-адыская мова.
3. Прапаўночнакаўкаская мова.
4. Пранаская мова.
5. Прадаргінска-лацкая мова.
6. Пралезгінска-хіналуская мова.
7. Прааварска-анда-цэская мова.
8. Пранаска-дагестанская мова.
9. Паводле Шульца — запазычаньне з праіндаэўрапейскай мовы.
10. Убыска/праадыска-кабардзінская/праабхаска-таманцкая. Гэтыя формы цяжкія для ўзгадненьня.
11. Меркавана паходзіць з папярэдняй.
12. Рэканструкцыя паводле Старасьціна.
13. Рэканструкцыя паводле Нікалса.
14. Рэканструкцыя паводле Старасьціна.
15. Рэканструкцыя паводле Каляруса.
16. Рэканструкцыя паводле Старасьціна.