Ліквідацыя (аповесьць)

«Ліквідацыя»^[1] (савецкая цэнзура забараніла гэту назву і першапачаткова аповесьць выйшла пад назвай — «Сотнікаў») — адзінаццатая аповесьць беларускага пісьменьніка Васіля Быкава, упершыню апублікаваная ў 1970 годзе ў часопісе «Новый мир» (№ 5), затым — у адзінаццатым нумары часопіса «Полымя». Праца над аповесьцю вялася з 1 сьнежня 1968 па 31 ліпеня 1969 гг.

Ліквідацыя (Сотнікаў)
па-беларуску: Ліквідацыя
Вокладка выданьня 2014 году
Жанр:	аповесьць
Аўтар:	Васіль Быкаў
Мова арыгіналу:	беларуская
Год напісаньня:	1968—1969
Публікацыя:	1970 — «Новый мир» № 5  (рас.) «Полымя» № 11  (бел.)
Электронная вэрсія

Гісторыя стварэньня

Гісторыя стварэньня аповесьці была зазначана самім аўтарам у артыкуле «Как создавалась повесть „Сотников“»^[2]. Сьпярша аўтар фармулюе пастаўленыя ў аповесьці праблемы:

	Перш за ўсё і галоўным чынам мяне цікавілі два маральныя моманты, якія, спрасьціўшы, можна сфармуляваць так: «Што такое чалавек перад зьнішчальнаю сілай бесчалавечых абставінаў? на што ён здольны, калі магчымасьці абараніць жыцьцё вычарпаны ім да канца і прадухіліць сьмерць немагчыма?[3]

Далей Васіль Быкаў расказвае пра выпадак, які адбыўся ў жніўні 1944 году, калі праязджаючы міма палонных ён убачыў знаёмы твар колішняга саслужыўца, які з восені 1943 году лічыўся забітым. Гэты чалавек быў пасьмяротна ўдастоены высокай узнагароды за стойкасьць, праяўленую ў цяжкім баі на Дняпроўскім пляцдарме.

	Аб ім расказвалі новаму папаўненьню, аб яго подзьвігу праводзілі гутаркі, на яго вопыце вучылі ваяваць. А ён вось сядзеў цяпер перада мной у прапацелым нямецкім кіцелі з трохкаляровым шаўронам на рукаве, на якім красамоўна паблісквалі тры знаёмыя літары «РОА»

Далейшы аповед тычыцца гісторыі гэтага саслужыўца, якую аўтар называе «сумнай і адначасна страшнай у сваёй зьнішчальнай прастаце»

	Аказваецца, у тым памятным баі на пляцдарме ён ня быў забіты, а быў толькі паранены і трапіў у палон. У лягеры, дзе ён апынуўся, сотнямі паміралі з голаду, а ён хацеў жыць і, надумаўшы абхітрыць немцаў, запісаўся ва ўласаўскую армію з надзеяй знайсьці момант і перабегчы да сваіх. Але, як на тое ліха, здатнага моманту ўсё не было, фронт знаходзіўся ў жорсткай абароне, а за ўласаўцамі строга сачылі немцы. З самага пачатку нашага наступленьня яму давялося прыняць удзел у баях супраць сваіх, хоць, зразумела, ён страляў угору: ці ж ён вораг сваім? — суцяшаў ён сябе. Урэшце аказаўся ў палоне, вядома ж, здаўся сам, інакш бы тут не сядзеў...[4]

Гэтая гісторыя, паводле ўласнага прызнаньня, прывяла Быкава да асэнсаваньня той маральнай ідэі, якая паслужыла асновай аповесьці «Сотнікаў»^[5].

Публікацыя

«Новый мир»

Аповесьць пісалася ў той час, калі ў друку працягвалася чатырохгадовае цкаваньне за ранейшыя «новомирские» аповесьці: «Мёртвым не баліць», «Праклятай вышыні» і папярэднюю аповесьць «Круглянскі мост»^[6].

Новы твор В. Быкаў плянаваў друкаваць у беларускім часопісе. Спачатку выбар паў на «Маладосць», але праз нацягненыя адносіны з вышэйшым начальствам колішняга галоўнага рэдактара Пімена Панчанкі, якія не ў апошнюю чаргу былі выкліканыя публікацыямі твораў Быкава, аўтар аднёс рукапіс у «Полымя», якое, аднак, не сьпяшалася выдаваць новую аповесьць, і В. Быкаў, не прысьпешваючы яго, пакрысе пераклаў твор на расейскую мову. Неўзабаве Ірына Быкава адвезла перадрукаваны рукапіс у «Новый мир». У хуткім часе тагачасны галоўны рэдактар часопісу Аляксандар Твардоўскі паведаміў В. Быкаву пра гатоўнасьць надрукаваць аповесьць^[7]. Аповесьць будзе апублікаваная ў «Новом мире» ў 1970 г. (№ 5) у расейскім перакладзе і — пад назвай «Сотнікаў».

«Полымя»

Тым часам лёс публікацыі «Сотнікава» ў «Полымі» вырашаўся на лютаўскім паседжаньні рэдактарскай калегіі. За публікацыю выказваецца адсутны тады Янка Брыль у сваім лісьце сакратару часопісу Алесю Бачылу:

	Аповесьць «Сотнікаў» — глыбокі, сумленны, таленавіты твор, і я, безумоўна, за тое, каб ён як мага хутчэй зьявіўся ў «Полымі». Ненармальна гэта і брыдка, што такія творы зьяўляюцца раней й перакладзе...

Аповесьць «Сотнікаў» зьявілася ў адзінаццатым нумары «Полымя» за 1970 год, але пасьля таго, як у тэкст былі ўнесеныя значныя праўкі. Аб тым, у прыватнасьці, клапаціўся Пятрусь Броўка ў сваім лісьце да рэдакцыі:

	Што б мне хацелася? <...> Па-першае, хоць у парадку адступленьня паказаць хоць бы адну падзею гераізму партызанаў. Хай бы яна зьвялася, скажам, да разгрому невялічкага гарнізона дзесьці ў воласьці, у невялікім мястэчку. А то ўвесь час яны ўцякаюць (гэтыя Рыбак і Сотнікаў). Па-другое. Вельмі прыкра, калі Рыбак вядзе Сотнікава на сьмерць. Можа, адзінкавы такі выпадак і быў, але гэта неўласьціва нашаму партызанскаму руху. Можа, варта было б пазьбегнуць гэтага, а калі не, дык было б добра, каб Рыбака (нягледзячы на яго пераход у паліцаі) усё роўна павесілі. А то выходзіць, што здрадніцтва, шкурніцтва перамагае. <...>[8]

Зрабіць рэдактуру «Сотнікава» было даручана Барысу Сачанку^[9]

Сучаснасьць

27 чэрвеня 2014 году аповесьць «Сотнікаў» была перавыдадзена без цэнзуры, да таго ж аповесьці была вернута арыгінальная назва «Ліквідацыя»^[10].