Канопа

Канопы (ад стар.-грэч. κάνωβος, лац. canopus) — рытуальныя пасудзіны, у якія ў Старажытным Егіпце пры муміфікацыі цела асобна змяшчалі ўнутраныя органы (вантробы) памерлага. Пасля выдалення органы прамывалі і бальзамавалі, а затым змяшчалі ў канопы, якія ставілі ў грабніцы побач з саркафагам. У мастацтвазнаўстве тэрмін ужываецца таксама адносна антрапаморфных пахавальных урнаў (этрускія «урны-канопы»), у якія ссыпалі попел пасля крэмацыі.

Этымалогія

Набор егіпецкіх каноп з выявамі сыноў Гора

Назва «канопа» была дана, памылкова, праз падабенства ўрнаў да іншых пасудзін (з вечкамі ў выглядзе галавы), што адлюстроўвалі бога Канопа (позняе ўвасабленне Асірыса ў г. Каноб блізу Александрыі).^[1]

Канопы ў Старажытным Егіпце

Функцыі і рытуал муміфікацыі

У старажытнаегіпецкім рытуале бальзаміравання і муміфікацыі ўнутраныя органы памерлага выдаляліся з цела, прамываліся і складваліся ў асобныя сасуды з накрыўкамі (канопы). Пасля гэтага цела абкладвалі спецыяльнай соллю, унутраныя поласці запаўнялі апілкамі, смалой, ільном, а саму мумію абкручвалі стужкамі з тканіны і змяшчалі ў саркафаг.^[2]

Асобнае захаванне вантробаў тлумачылася перакананнем, што для паўнавартаснага існавання ў замагільным свеце памерламу патрэбна як цела, так і асноўныя органы, таму іх трэба было захаваць не горш, чым саму мумію.

Кальцытавыя канопы Несхонс, жонкі Пінеджэма II (каля 990—969 гг. да н. э.), Брытанскі музей

Чатыры сыны Гора

З часоў Сярэдняга і асабліва Новага царства з канопамі злучаецца культ чатырох сыноў Гора, якія абаранялі органы і прадстаўлялі бакі свету. Накрывак кожнай канопы рабіўся ў выглядзе галавы адпаведнага боства:

• Амсет (Імсет) — з чалавечай галавой; у яго канопу змяшчалі печань. Звязваўся з Поўднем і знаходзіўся пад апекай багіні Ісіды;
• Хапі — з галавой павіяна; захоўваў лёгкія, быў звязаны з Поўначчу і багіняй Нефтыдай;^[3]
• Дуамутэф — з галавой шакала; у канопу змяшчалі страўнік, ён прадстаўляў Усход і ахоўваўся багіняй Нейт;^[4]
• Кебехсенуф — з галавой сокала; захоўваў кішэчнік, адпавядаў Захаду і быў пад апекай багіні Серкет.

Стылізаваныя выявы сыноў Гора ў выглядзе каноп

У тэкстах «Егіпецкай кнігі памерлых» і пазнейшых пахавальных формулах сыны Гора выконваюць функцыю нябесных апекуноў, якія павінны захаваць органы памерлага, каб ён мог паўстаць у замагільным свеце ў цэласным выглядзе.^[5]

Эвалюцыя формы

Прататып канопы ў выглядзе алебастравай скрыні з чатырох аддзяленняў знойдзены ў грабніцы царыцы Хетэпхерэс у Гізе (маці фараона Хеопса). Найстаражытнейшыя асобныя канопы — падоўжаныя сасуды з плоскімі накрыўкамі — датуюцца XXVI ст. да н. э.^[6]

З канца III тыс. да н. э. накрыўкі пачалі выконваць у выглядзе чалавечай галавы, а з XVIII дынастыі ўсталявалася «класічная» форма з чатырох розных галоў сыноў Гора. У эпоху Рамесідаў (XIII—XI стст. да н. э.) такая сістэма стала стандартам для элітных пахаванняў.^[7]

Канопы размяшчалі ў скрынях, аздобленых выявамі ахоўных багінь Ісіды, Нефтыды, Мут і Нейт, і тэкстамі магічных формул. У позні перыяд забальзамаваныя органы часам зноў змяшчалі ў цела, а самі канопы маглі заставацца пустымі, выконваючы галоўным чынам рытуальную і сімвалічную функцыю.

Матэрыялы і мастацкае афармленне

Канопы выраблялі з:

• каменю (алебастру, вапняку, пясчаніку);
• керамікі і тэракоты;
• дрэва;
• егіпецкага фаянсу.^[8]

Паверхню пасудзін пакрывалі надпісамі з імёнамі памерлага, сыноў Гора, абарончых багінь, а таксама ўрыўкамі з пахавальных тэкстаў. У асобных выпадках канопы мелі форму муміі з маскай замест простай накрыўкі.

Добра вядомыя, напрыклад, кальцытавыя канопы Несхонс, жонкі Пінеджэма II, з драўлянымі размаляванымі галоўкамі (Брытанскі музей), а таксама набор каноп Тутанхамона ў алебастравай скрыні (Егіпецкі музей у Каіры).^[9][10]

Канопы ў этрускаў

Этруская тэракотавая пахавальная урна-канопа, Чузы, VI ст. да н. э., Метрапалітэн-музей

У этрускай пахавальнай культуры тэрмін канопы ўжываецца ў дачыненні да антрапаморфных урнаў, у якія ссыпалі попел пасля крэмацыі памерлых. Асноўная частка канопы сімвалізавала цела чалавека, а вечка выконвалася ў выглядзе яго галавы; некаторыя ўзоры мелі ручкі, у якія маглі ўстаўляцца «рукі».^[11]

Этрускія канопы стаяць асобна ад егіпецкай традыцыі: у іх змяшчалі ўжо не асобныя органы, а попел пасля спальвання цела. Аднак падобная дыялектыка паміж формай пасудзіны і чалавечай фігурай дазволіла даследчыкам ужываць адзін і той жа тэрмін для абазначэння абедзвюх з’яў.

Канопы ў пазнейшых традыцыях і ў Беларусі

У еўрапейскай пахавальнай культуры новага часу назва канопа можа ўжывацца і адносна асобных позніх рытуальных пасудзін, якія па форме ці функцыі нагадваюць антычныя канопы. Прыкладам можа служыць крыпта-пахавальня Радзівілаў у Нясвіжы, дзе разам з дзясяткамі саркафагаў згадваецца адна канопа і адна урна з прахам прадстаўніка роду.^[12]

Гл. таксама

• Старажытны Егіпет
• Мумія
• Каноб
• Этрускі
• Этрускае мастацтва

Літаратура

• Дубянецкі Э. Сусветная культура. Ад старажытнасці да нашых дзён. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2001.
• Захарына Ю. Ю., Колбышава С. І., Карпянкова М. Л. і інш. Мастацтва. 7 клас: вучэбны дапаможнік для ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі. — Мінск: Адукацыя і выхаванне, 2017; 2-е пераапрац. выд. — 2024.
• Spencer A. J. Death in Ancient Egypt. — London: Penguin, 1982.
• Канопа // Большая российская энциклопедия. — Масква, 2022.