Пушту

Пушту́ (таксама пахто, пашто, афга́нская, патані; саманазва: پښتو, вымаўл. [ˈpəʂt̪oː, ˈpəçt̪oː, ˈpʊxt̪oː]) — мова паўночнаўсходняй галіны ўсходнеіранскай падгрупы^[5][6][7] іранскай групы індаіранскай галіны^[8] індаеўрапейскай моўнае сям’і, на якой размаўляюць пуштуны. Распаўсюджана ў паўднёвай частцы Цэнтральнай Азіі, разам з мовай дары з’яўляецца афіцыйнай мовай Афганістана^[1][9], пашырана ў паўночна-заходніх частках Пакістана, а таксама ў асяродку пуштунскіх дыяспар па ўсім свеце.

Пушту
Саманазва	пушту: پښتو [paʂto], [paxto], [pāçte]
Краіны	Афганістан, Пакістан, сумежныя краіны; пуштунская дыяспара
Рэгіёны	Пуштуністан
Афіцыйны статус	Афганістан[1]  Пакістан (прызнаная мова меншасці[2]) Хайбер-Пахтунхва ФКПТ Белуджыстан
Арганізацыя, якая рэгулюе	Акадэмія навук Афганістана, Пуштунская акадэмія[3]
Агульная колькасць носьбітаў	ад 40 да 50 млн.
Рэйтынг	33
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям’я Індаіранская галіна Іранская група Усходнеіранская падгрупа Паўночнаўсходнія[4] Пушту
Пісьменнасць	алфавіт пушту (на аснове арабскага)
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	пуш 550
ISO 639-1	ps
ISO 639-2	pus
ISO 639-3	pus — агульны pst — цэнтральны пушту pbu — паўночны пушту pbt — паўднёвы пушту
WALS	psh
Ethnologue	pus
Linguasphere	58-ABD-a
ABS ASCL	4102
IETF	ps
Glottolog	pash1269
Вікіпедыя на гэтай мове

Мова пушту класіфікуецца як мова ў складзе паўночнаўсходняй галіны індаіранскіх моў^[8], аднак згодна з іншымі даследаваннямі мова можа адносіцца да паўднёваўсходніх^[10]. Колькасць пуштумоўнага насельніцтва налічвае каля 40—60 млн чал. па ўсім свеце^{[11][12][13][14]}.

Геаграфія

З’яўляючыся адной з нацыянальных моў Афганістана^[15], мова пушту распаўсюджана найперш ва ўсходніх, паўднёвых і паўднёвазаходніх частках краіны, аднак таксама мова мае распаўсюджанне і ў некаторых рэгіёнах на поўначы і захадзе Афганістана. Дакладная колькасць грамадзян Афганістана, якія размаўляюць на пушту, невядомая, аднак па розных ацэнках указваецца лічба ад 35 да 60 % насельніцтва краіны^{[16][17][18][19]}.

У Пакістане пушту з’яўляецца адной з рэгіянальных моў, на якой размаўляе агулам 15,42 % ад насельніцтва краіны. Пушту з’яўляецца моваю большасці насельніцтва ў правінцыі Хайбер-Пахтунхва, рэгіёне ФКПТ і ў паўночнай частцы правінцыі Белуджыстан. Акрамя таго, на мове таксама гаворыць частка насельніцтва раёнаў Міянвалі і Атак правінцыі Пенджаб, а таксама пуштунская дыяспара ў розных гарадах па ўсёй краіне, у тым ліку ў гарадах Карачы і Хайдэрабад. Пуштунскае насельніцтва горада Карачы з’яўляецца найбуйнейшым у свеце сярод гарадскога насельніцтва пуштунаў^[20][21], а ўласна прадстаўнікі народа складаюць каля 25 % ад насельніцтва гэтага горада^[21].

Іншыя пуштумоўныя супольнасці пражываюць таксама на паўночным усходзе Ірана (галоўным чынам ля мяжы з Афганістанам), у Таджыкістане, на паўднёвым захадзе Джаму і Кашміра^[22][23]. Разам з гэтым, значныя пуштумоўныя супольнасці існуюць на Блізкім Усходзе, асабліва ў Аб’яднаных Арабскіх Эміратах^[24] і Саудаўскай Аравіі, а таксама ў ЗША, Вялікабрытаніі^[24], Тайландзе, Канадзе, Германіі, Нідэрландах, Швецыі, Катары, Аўстраліі, Японіі, Расіі, Новай Зеландыі і г.д.

Беларусь

Паводле перапісу насельніцтва ў Беларусі 2009 года ў Рэспубліцы налічвалася 429 чалавек, нацыянальнасць якіх вызначана як афганцы, з іх 204 чалавекі вызначылі мову сваёй нацыянальнасці ў якасці роднай^[25].

Афіцыйны статус

З 1936 года мова пушту мае афіцыйны статус у Афганістане разам з мовай дары^[26].

Ад пачатку XVIII ст. усе цары тагачаснага Афганістана (за выключэннем Хабібулы Калакані) былі этнічнымі пуштунамі і размаўлялі на пушту ў якасці другой мовы^[27]. Тым не менш, моваю царскага двара з’яўлялася фарсі^{[заўв 1][28]}, тады як пушту была моваю пуштунскіх плямён. Працэс папулярызацыі пушту распачаўся пры Амануле-Хане і набыў статус своеасаблівай дзяржаўнай ідэалогіі^[27]. У 1930-х гг. актывізаваўся рух за пашырэнне ўжытку мовы пушту ў грамадскім жыцці і дзяржаўным справаводстве, што падштурхнула да стварэння кабульскага ўніверсітэта ў 1932 годзе і ўзнікнення ў 1937 года акадэміі «Пашто Талана»^[29]. Аднак нягледзячы на дадзеныя захады, афганская эліта працягвала разглядаць мову дары як «вытанчаную» і як «сімвал культурнага выхавання»^[27]. У 1933 годзе Захір-шахам быў выдадзены ўказ пра вывучэнне і выкарыстанне дары і пушту службовымі асобамі^[30], праз тры гады пушту афіцыйна атрымала дзяржаўны статус^[31] з поўнымі правамі на яе выкарыстанне ва ўрадзе і ў адукацыі, пры гэтым этнічна пуштунская каралеўская сям’я і большая частка чыноўнікаў працягвалі размаўляць на дары.^[29] У выніку гэтых захадаў мова пушту набыла статус нацыянальнай мовы, стаўшы сімвалам афганскага нацыянальнага руху.

Афіцыйны статус мовы быў пацверджаны ў 1964 годзе Канстытуцыйным сходам краіны, разам з гэтым афганская персідская мова была перайменавана ў дары^[32][33], быў ажыццёўлены пераклад гімна краіны на пушту.

У Пакістане афіцыйны статус маюць мова ўрду і англійская мова, пушту не мае афіцыйнага статусу на федэральным узроўні. На правінцыйным узроўні, аднак, мова мае рэгіянальны статус у правінцыі Хайбер-Пахтунхва, федэральна кіруемых племянных тэрыторыях і на поўначы правінцыі Белуджыстан^[34]. У 1984 годзе было атрымана права на выкарыстанне мовы пры адукацыі ў пачатковых школах. У дзяржаўных школах у пуштумоўных рэгіёнах мова пушту цяпер з’яўляецца сродкам навучання ў 1-2 класах, з’яўляецца абавязковым прадметам да 5 класа, аднак урду застаецца асноўнай моваю навучання, пры гэтым англійскамоўныя прыватныя школы не выкарыстоўваюць пушту нават на першасным узроўні. На думку некаторых даследчыкаў, увядзенне ўрду ў якасці мовы навучання стала прычынаю заняпаду многіх моў карэнных народаў Пакістана, у тым ліку і пушту.

Гісторыя

Згодна з даследаваннямі некаторых лінгвістаў, пушту з’яўляецца нашчадкам авестыйскай мовы^[5][6][7], аднак іншыя звесткі (напрыклад, даследаванні Георга Моргенст’ернэ) сцвярджаюць толькі пра блізкае сваяцтва абедзвюх моў^[35]. Саманазва мовы з’яўляецца вынікам гістарычнай трансфармацыі ад *Parsawā- — «персідскі»^[36]. Між тым, пуштунаў могуць таксама атаясамліваць з плямёнамі пакхта, якія ўпамінаюцца ў Рыгведзе, пад імі ж, па некаторых версіях, меліся на ўвазе пактыі, апісаныя грэчаскім гісторыкам Герадотам як жыхары Ахеменідскай сатрапіі Арахозія^[37]. Тым не менш, падобныя параўнанні могуць быць няслушнымі з этымалагічнага погляду^[38].

Паводле Страбона, плямёны, што насялялі землі на захад ад Інда, былі часткай т.зв. Арыяны. З III ст. да н.э. яны ў асноўным упаміналіся як афганы або абганы^[39][40][41], а іх мова — пад назвай афгані^[42].

Некаторыя навукоўцы (напрыклад, Абдул Хай Хабібі) мяркуюць, што найбольш раннія пісьмовыя помнікі пушту ўзыходзяць да VIII ст., аднак гэтыя палажэнні аспрэчваюцца некаторымі еўрапейскімі экспертамі.

У XVII ст. у асяроддзі пуштунаў набывае папулярнасць пуштунамоўная паэзія. Сярод тагачасных пуштунскіх паэтаў вылучаюцца Хушаль-хан Хатак, Рахман Баба, Назо Тахі і, у прыватнасці, Ахмад-шах Дурані, заснавальнік Афганскай імперыі.

Асноўная характарыстыка

Марфалогія

Назоўнікі і прыметнікі могуць змяняцца па двух родах (мужчынскі, жаночы)^[43], двух ліках (адзіночны, множны) і чатырох склонах. Сістэма часоў дзеясловаў з’яўляецца досыць складанай (чатыры часы: мінулы, цяперашні, будучы, плюсквамперфект), існуе таксама словазмяненне ва ўмоўным ладзе.

Сінтаксіс

Будова сказа падобная да моў індаіранскай галіны. Сказ у мове пушту будуецца па схеме SOV — дзейнік-дапаўненне-выказнік, прыметнікі звычайна ідуць перад назоўнікам. Пры выражэнні граматычнага валодання «ўладальнік» ідзе перад аб’ектам у канструкцыі роднага склону. Выказнік звычайна дапасоўваецца з дзейнікам. Выключэнне могуць складаць выпадкі, калі завершанае дзеянне адлюстроўваецца пры дапамозе аднаго з мінулых часоў. У такіх выпадках непераходныя дзеясловы дапасоўваюцца з дзейнікам, а пераходныя — з дапаўненнем^[15].

Фанетыка

Ніжэй прыведзена апісанне гукавога ладу пушту.

• Галосныя:

	Пярэдняга рада	Сярэдняга рада	Задняга рада
Верхняга пад’ёму	i		u
Сярэдняга пад’ёму	e	ə	o
Ніжняга пад’ёму		a	ɑ

У фанетыцы пушту таксама вылучаюцца дыфтонгі /ai/, /əi/, /ɑw/, /aw/.

• Зычныя:

	Губныя	Зубныя	Альвеалярныя	Рэтрафлексныя	Постальвеалярныя	Палатальныя	Заднеязычныя	Увулярныя	Глатальныя
Насавыя	m	n		ɳ
Выбухныя	p b	t̪ d̪		ʈ ɖ			k ɡ	q	ʔ
Афрыкаты		t͡s d͡z			t͡ʃ d͡ʒ
Фрыкатыўныя	f		s z	(ʂ ʐ)	ʃ ʒ	(ç ʝ)	x ɣ		h
Апраксіманты		l				j	w
Ратычныя		r		ɭ̆

Гукі /q/, /f/ маюць тэндэнцыю замяняцца гукамі [k], [p]. Рэтрафлексны бакавы /ɭ̆/ пераходзіць у рэтрафлексны апраксімант [ɻ] пры знаходжанні ў канцавой пазіцыі.

Рэтрафлексныя фрыкатывы /ʂ/, /ʐ/ і палатальныя фрыкатывы /ç/, /ʝ/ могуць у дыялектах злівацца ў адзін гук. У прыватнасці, рэтрафлекснае фрыкатыўнае вымаўленне захоўваецца ў паўднёвых і паўднёвазаходніх дыялектах, тады як у заходніх і цэнтральных дыялектах яны пераходзяць у палатальныя фрыкатывы. У іншых дыялектах могуць адбывацца іншыя змены ў вымаўленні рэтрафлексных зычных: так, у паўднёваўсходніх дыялектах адбываецца пераход гэтых гукаў у /ʃ/, /ʒ/; у паўночных ды паўночнаўсходніх — у /x/, /ɡ/. Згодна з некаторымі даследаваннямі^[44], заходні і цэнтральны звонкі палатальны фрыкатыў /ʝ/ мае распаўсюджанне толькі ў правінцыі Вардак, тады як у іншых рэгіёнах адбываецца яго пераход у /ɡ/.

Заднеязычныя зычныя гукі /k/, /ɡ/, /x/, /ɣ/ пераходзяць у агубленыя [kʷ], [ɡʷ], [xʷ], [ɣʷ] у выпадку іх знаходжання перад галоснай /u/.

Лексіка

Большасць лексічнага запасу мовы пушту мае ўсходнеіранскае паходжанне і адсюль мае агульную этымалогію з лексікай авестыйскай, асецінскай і памірскіх моў. Тым не менш, пушту вылучаецца значнай колькасцю слоў асобнага паходжання^[4]. Пачынаючы з VII ст. у мову пачынае пранікаць лексіка арабскага, персідскага і хіндустанскага паходжання^[45][46], у новы і навейшы час — англійскага^[11], французскага^[11] і нямецкага^[11] паходжання.

Пісьменнасць

У мове пушту выкарыстоўваецца пуштунская пісьменнасць, якая з’яўляецца мадыфікаванай формай персідскай, якая, у сваю чаргу, паходзіць ад арабскай. У пуштунскай пісьменнасці маюцца дадатковыя сімвалы для абазначэння асаблівых гукаў мовы. З XVII ст. у мове выкарыстоўваецца шрыфт насх, у адрозненне ад шрыфту насталік, які ўжываецца ў суседніх фарсі і ўрду.

Пуштунская пісьменнасць мае 44 сімвалы і 4 дыякрытычныя знакі. У табліцы ніжэй прыведзена пуштунская пісьменнасць, пад кожным сімвалам прыводзіцца яго лацінскі адпаведнік і гук (паводле IPA), які абазначаецца гэтай літарай.

ا ā, — /ɑ, ʔ/	ب b /b/	پ p /p/	ت t /t̪/	ټ ṭ /ʈ/	ث s /s/	ج j /d͡ʒ/	ځ ź /d͡z/	چ č /t͡ʃ/	څ c /t͡s/	ح h /h/	خ x /x/
د d /d̪/	ډ ḍ /ɖ/	ﺫ z /z/	ﺭ r /r/	ړ ṛ /ɺ˞~ɻ/	ﺯ z /z/	ژ ž /ʒ/	ږ ǵ (або ẓ̌) /ʐ, ʝ, ɡ/	س s /s/	ش š /ʃ/	ښ x̌ (або ṣ̌) /ʂ, ç, x/
ص s /s/	ض z /z/	ط t /t̪/	ظ z /z/	ع — /ʔ/	غ ğ /ɣ/	ف f /f/	ق q /q/	ک k /k/	ګ g /ɡ/	ل l /l/
م m /m/	ن n /n/	ڼ ṇ /ɳ/	و w, ū, o /w, u, o/	ه h, a, ə /h, a, ə/	ي y, ī /j, i/	ې e /e/	ی ay, y /ai, j/	ۍ əi /əi/	ئ əi, y /əi, j/

Заўвагі

1. У пачатку слова літара آ адлюстроўвае падоўжаную галосную /ɑ/, літара ا — гартанную змычку (/ʔ/). У сярэдзіне ці ў канцы слоў літарай ا пазначаецца гук /ɑ/ у пазіцыі, калі ён знаходзіцца пасля галоснай.
2. Літара ړ у выпадку, калі яна знаходзіцца ў канцавой пазіцыі ў складзе, пазначае гук /ɻ/, у адваротным (у пазіцыі не ў канцы склада) — гук /ɺ̢/.
3. Літара ف звычайна вымаўляецца гэтак жа, як і پ.
4. Літары ق ف ع ظ ط ض ص ح ﺫ ث сустракаюцца толькі ў запазычаннях, пераважна арабскага паходжання. Пры гэтым восем з іх, а іменна літары ع ظ ط ض ص ح ﺫ ث, не маюць гукавой нагрузкі наогул, зліваючыся з іншымі гукамі.
5. Літара ی змяняе сваё значэнне ў адрозненне ад таго, пасля якога гука яна знаходзіцца: пасля зычнага яна абазначае гук /ai/, пасля галоснага — /i/.
6. Літара ئ можа таксама абазначаць гук /j/.
7. У правінцыі Хайбер-Пахтунхва літары ی ,ې ,ۍ ,ئ могуць замяняцца на літару ے пісьменнасці урду.
8. Літара ک можа таксама запісвацца як ګ ,ك — як گ.
9. Знак гамза над літарай ﺉ можа запісвацца правей — ٸ.

Гісторыя

З XVII ст. сярод пуштунскіх дзеячаў актывізаваліся спрэчкі наконт ужывання шрыфту ў пісьменнасці мовы пушту. Так, рух, які гуртаваўся вакол паэта Піра Рашані, аддаваў перавагу шрыфту насталік, які выкарыстоўваўся ў персідскай мове ў адрозненне ад арабскай. Аднак паслядоўнікі іншых дзеячаў (напрыклад, Ахунда Дарвеза) прытрымліваліся арабскага шрыфту насх, тлумачачы гэта жаданнем абароны рэлігіі ад вызначанага ўплыву з боку сект. На цяперашні час у пісьменнасці мовы пушту выкарыстоўваецца шрыфт насх з невялікімі адаптацыямі ў вёрстцы.

Пуштунская пісьменнасць мае рад адрозненняў ад арабскай. Напрыклад, літары, якімі абазначаюцца рэтрафлексныя зычныя /ʈ /, /ɖ /, /ɺ̢ /, /ɳ / запісваюцца як арабскія літары тэ, дал, рэ, нун, аднак да іх дадаюцца дыякрытычныя знакі, якія маюць выгляд колца пад літарай. Літары ښ і ږ адрозніваюцца ад س ,ﺭ наяўнасцю кропкі знізу і зверху адпаведна. Літары, якімі абазначаюцца гукі t͡s, d͡z выглядаюць як літара ح з трыма кропкамі наверсе і гамзой наверсе адпаведна — څ ды ځ. Для пазначэння асаблівых галосных гукаў і дыфтонгаў пуштунская пісьменнасць мае літары ی, ې, ۀ, ۍ. У мове пушту ў цэлым выкарыстоўваецца 28 літар арабскае пісьменнасці і 3 дадатковыя з персідскай і ўрду.

Дыякрытычны знак над літарай ځ у ранейшых варыянтах меў выгляд, які можна прыкладна апісаць як паменшаны дыякрытычны знак над літарай ك. На цяперашні час, аднак, падобны знак даволі складана знайсці ў шрыфтах.

У найранейшым з вядомых рукапісаў на мове пушту (1651 год)^[47] для пазначэння гукаў /t͡s/, /d͡z/ выкарыстоўвалася літара ڊ, аднак у 1696—1697 гадах яе скора змяніла літара څ. Цяпер літара څ ужываецца толькі для пазначэння гука /t͡s/.

Дыякрытычныя знакі

У мове пушту выкарыстоўваюцца чатыры дыякрытычныя знакі: зваракай, пеш, зэр і звар. Дыякрытычныя знакі не лічацца асобнымі літарамі, а само іх ужыванне не з’яўляецца абавязковым. Між тым, яны часам выкарыстоўваюцца ў мэтах адрознівання слоў з аднолькавым напісаннем.

Дыякрытычныя знакі пуштунскай пісьменнасці.

Дыякрытычны знак	Unicode	Назва	Транслітарацыя	IPA	Лацінізацыя
َ	U+064E	zwar	a	[a]	a
ٙ	U+0659	zwarakay	ə	[ə]	ə
ِ	U+0650	zer	i	[i]	i
ُ	U+064F	peš	u	[u]	u

Дыялекты

У мове пушту вылучаюцца два галоўныя дыялекты: «мяккі» (поўдзень) і «цвёрды» (поўнач), якія падзяляюцца адпаведна на паўднёваўсходні і паўднёвазаходні ды паўночназаходні і паўночнаўсходні. Граніца між абодвума дыялектамі праходзіць па правінцыях Забуль і Пактыка, збочваючы потым на афгана-пакістанскую мяжу. «Цвёрды» дыялект распаўсюджаны на ўсходзе і паўночным усходзе Афганістана, цэнтры і поўначы Хайбер-Пахтунхвы і паўночнай частцы ФКПТ (Пакістан). «Мяккі» дыялект распаўсюджаны на поўдзень, а іменна на поўдні Афганістана, поўначы правінцыі Белуджыстан (Пакістан), паўднёвых рэгіёнах правінцыі Хайбер-Пахтунхва і федэральна кіруемых племянных тэрыторый; пры гэтым «цвёрды» дыялект мае больш носьбітаў. Існуюць іншыя варыянты дыялекталагічнай класіфікацыі пушту^[48]: напрыклад, падзел на паўночны, цэнтральны, паўднёвы дыялекты і дыялект ванеці^be_ru.

Марфалагічныя адрозненні між дыялектамі з’яўляюцца даволі слабымі, асноўным крытэрыем адрозненняў паміж дыялектамі з’яўляюцца фаналагічныя адрозненні^[47][49], у прыватнасці адпавяданне адной зычнай іншай зычнай у іншым дыялекце, а іменна^{[заўв 2]}:

Паўднёвазаходні	[ʂ]	[ʐ]	[ts]	[dz]	[ʒ]
Паўднёваўсходні	[ʃ]	[ʒ]	[ts]	[dz]	[ʒ]
Цэнтральны	[ç]	[g]/[ʝ]	[ts]	[z]	[ʒ]
Паўночнаўсходні	[x]	[ɡ]	[s]	[z]	[dʒ]

Тым не менш, некаторыя дыялекты (напрыклад, цэнтральна-ўсходнія) маюць выразна акрэсленую лексічную разнастайнасць і тэндэнцыю да змены вымаўлення галосных гукаў; найбольш адметныя змены галосных адбываюцца ў цэнтральна-ўсходніх дыялектах мясцовасцей Тані, Вазірыстан і Бану: звычайныя пуштунскія [a], [ɑ], [u], [o] пераходзяць у іх у галосныя [ɑ], [o], [i], [e] адпаведна.

Дыялект ванеці, распаўсюджаны ў пакістанскай правінцыі Белуджыстан, мае даволі значную ступень адрознення ад астатніх дыялектаў пушту, і таму можа лічыцца асобнай мовай, якая аддзялілася ад пушту ў сярэдневяковы перыяд^[50].

Паўднёвакандагарскі дыялект з’яўляецца найбольш кансерватыўным адносна фанетыкі, захоўваючы рэтрафлексныя фрыкатывы і альвеалярныя афрыкаты, якія не зліліся з іншымі гукамі^[44].

Як адзначана вышэй, адной з асноўных асаблівасцей з’яўляецца розніца ў вымаўленні тых ці іншых гукаў. Ніжэй адлюстроўваецца розніца ў рэалізацыі гэтых гукаў у дыялектах тых ці іншых мясцовасцей (пяць з іх запісаныя арабскай пісьменнасцю, два — лацініцай. Транскрыпцыя падаецца паводле IPA).

Дыялект	Мясцовасць	ښ	ږ	څ	ځ	ژ	Ā	U
Паўднёвы	поўдзень Афганістана, таксама Кандагар	[ʂ]	[ʐ]	[t͡s]	[d͡z]	[ʒ]	[ɑ]	[u]
Паўднёваўсходні	поўдзень правінцыі Белуджыстан, таксама Квета	[ʃ]	[ʒ]	[t͡s]	[d͡z]	[ʒ]	[ɑ]	[u]
Ванеці	Харнай, Сінджаві	[ʃ]	[ʒ]	[t͡s, t͡ʃ]	[d͡z, d͡ʒ]	[ʒ, z]	[ɑ]	[u]
Марвацкі	Лакі-Марват	[ʃ]	[ʒ]	[t͡ʃ]	[d͡ʒ]	[ʒ]	[ɑ]	[u]
Хатацкі	Карак	[ʃ]	[ʒ]	[t͡s]	[z]	[ʒ]	[o]	[u]
Банучы	Бану	[ʃ]	[ʒ]	[s]	[z]	[ʒ]	[o]	[i]
Вазірвола	Вазырыстан	[ɕ, ʃ]	[ʑ, ʒ]	[t͡s]	[z]	[ʑ, ʒ]	[o, u]	[i]
Тані	Тані, паўднёвы Хост	[ç]	[ɡ]	[s]	[z]	[ʒ]	[o]	[i]
Хосцкі	паўночны і паўднёвы Хост	[ç]	[ɡ]	[t͡s]	[t͡s]	[ʒ]	[o]	[u]
Задран	Задран, усходні Лоя-Пактыя	[ç]	[ʝ]	[t͡s]	[d͡z]	[ʒ]	[o]	[u, i]
Афрыдыйскі	Хайбер	[x]	[ɡ]	[t͡s]	[z]	[d͡ʒ]	[o]	[u]
Бангаш-Туры	Курам, Гангу, Аракзай, Кагат	[x]	[ɡ]	[t͡s]	[z]	[d͡ʒ]	[ɒ]	[u]
Паўночназаходні	Газні, Лагар	[ç]	[ɡ]	[t͡s]	[d͡z]	[ʒ]	[ɑ]	[u]
Вардацкі	поўдзень правінцыі Вардак	[ç]	[ʝ]	[t͡s]	[d͡z]	[ʒ]	[ɒ]	[u]
Цэнтральны	цэнтральны Гільзай	[ç]	[ʝ]	[t͡s]	[z]	[ʒ]	[ɑ]	[u]
Паўночны	усход і паўночны ўсход Афганістана	[x]	[ɡ]	[t͡s]	[z]	[ʒ]	[ɑ]	[u]
Паўночнаўсходні	цэнтр, поўнач Хайбер-Пахтунхвы, поўнач ФКПТ	[x]	[ɡ]	[s]	[z]	[d͡ʒ]	[ɑ]	[u]

У табліцы ніжэй адлюстроўваюцца прыклады некаторых дыялектных адрозненняў паміж дыялектамі тых ці іншых рэгіёнаў.

Пераклад	Кандагар	Квета	Харнай[50]	Бану	Мірамшах	Тані	Тырах-Майдан	Майдан-Шар	Кабул	Пешавар	Пісьмовая форма
Пушту	Paṣ̌to	Pašto	Pašto	Pāštē	Pāštē	Pāx̌tē	Pāxto	Pax̌to	Pəxto	Puxto	پښتو
Чатыры	tsalor	tsalor	čalər/tsaler	sālēr	tsālwēr	tsālēr	tsālwor	tsalor	tsalor	salor	څلور، څلېر
Шэсць	špaẓ̌	špaž	špož	špēž	špēž	špēg	špēg	špaγ̌	špag	špag	شپږ
Як	tsənga	tsənga	tsona	sərāng	tsərāng	tsərgē	tsərāng	tsənga	tsənga	singa	څنګه
Мы	muẓ̌	muž	moš	miž	miž	mig	mu	muγ̌	mung	mung	موږ , مونږ
Мой, маё, мая	zmā	zmā	mā eghē	ēmo	ēmo	ēmo	ēmo	zmâ	zəmā	zamā	زما، ما اغې
Твой, тваё, твая	stā	stā	tāgha	ēto	ēto	ēto	ēto	stâ	stā	stā	ستا، تاغه، اېتو
Хлопчык	halək	halək	waṛīz, čorī	wēṛkā	wēṛkai	wēṛkai	wēṛkai	halək	halək	halək	حلک، وړیز، چوري، وېړکی
Дзяўчынка, дзяўчына	nǰiləi	nǰiləi	čuwara	wēṛkyē	ǰəlkiyē	ǰəlkiyē	wēṛkyē	ǰiləi	ǰinəi	ǰinē	نجلۍ، چواره، وېړکیې، ژلکیې، ژیلۍ
Нага	pṣ̌a	pša	špa, ghədəi	pšā	pšā	px̌ā	pxā	px̌a	pxa	xpa	پښا، غدۍ
Сонца	lmar	lmar	mērə	myērə stərgā	ghormə stərgā	myērə stərgā	myērə stərgā	lmar	nmar	nwar	لمر، مېره سترګا، غورمه سترګا، نیېره سترګا، نوار
Хто	tsok	tsok	čok	sēk	tsēk	tsēk	tsok	tsok	tsok	sok	څوک، چوک
Шмат	ḍēr, zyāt	ḍēr, zyāt	tsaṭ	pirā, zyot	rəṭ, zyot	rəṭ, zyot	ḍēr, zyot	ḍēr, zyât	ḍēr, zyāt	ḍēr, zyāt	ډېر، زیات، څت، پیرا، رټ
Маленькі	ləẓ̌	ləž	ləž	ləški	ləški	ləg	ləg	ləγ̌	ləg	ləg	لېږ، لېشکي
Піць	čṣ̌əl	čšəl	ghwətəl	čšəl	čšəl	tsəx̌əl	tsəxəl	tsəx̌əl	tskəl	skəl	چښل، غوتل، څخل، څکل
Яйка	hagəi	hagəi	hoya	yēya	yēya	yēya	woya	hagəi	hagəi/hā	hagē/hā	حګۍ، حویه، یېیه، وویه، حا، حګې
Так	wo	wo	wo	ēh	ēh	ēh	ēh	wo	wo	ao	وو، اېه، او، هو
Ёсць	yəm	yəm	ī	yə	yə	yəm	yəm	yəm	yəm	yəm	یم، اي، یه
Іду	dzəm	dzəm	drimī	sə, drimə	tsə, drimə	tsəm, driməm	tsəm, druməm	dzəm, druməm	zəm	zəm	ځم
Мова	žəba	žəba	zbə	žəbā	žəbā	žəbā	ǰəba	žəba	žəba	ǰəba	ژبه، ژبا
Дом	kor	kor	kor	kēr	kēr	kēr	kolə	kor	kor	kor	کور، کېر، کولې
Бацька (паважліва)	plār	plār	piyār	plor	plor	plor	plor	plâr	plār	plār	پلار, پيار

Развіццё літаратуры

У пуштунамоўным насельніцтве здаўна склаліся традыцыі вуснай творчасці, у тым ліку прыказак, апавяданняў і вершаў. Рост пісьмовай літаратурнай традыцыі адзначаўся ў XVII ст. (гл. вышэй).

Першым навучальным тэкстам на мове пушту сталі «Ma’refa al-Afghāni» («Уводзіны ў афганскую мову [пушту]») аўтарства Піра Махамада Какера. У 1805 годзе ў Індыі выйшла першая граматыка з апісаннем пуштунскіх дзеясловаў пад назваю «Riāz al-Muhabat» («Навучанне ў пачуцці»). Праз тры гады Навабула Яр Хан напісаў працу па пуштунскай лексіцы «Ajāyeb al-Lughat» («Цуды моў»).

Заўвагі

1. У дадзеным выпадку — форма мовы пад назвай дары.
2. У наступнай табліцы прыведзены больш дакладныя адрозненні. У ёй адлюстроўваецца толькі асноўны прынцып адрознівання між дыялектамі.

Зноскі

1. Артыкулы 16 і 20 часткі 1 (англ.). Канстытуцыя Афганістана (3 лістапада 2013).
2. Population by Mother Tongue (англ.)(недаступная спасылка). Population Census Organization, Government of Pakistan (3 лістапада 2013). Архівавана з першакрыніцы 12 верасня 2011. Праверана 8 лютага 2015.
3. Sebeok, Thomas Albert. Current Trends in Linguistics: Index. — Walter de Gruyter, 1976. — 705 с.
4. G. Morgenstierne.. AFGHANISTAN vi. Paṧto (англ.). Encyclopaedia Iranica (3 лістапада 2013).
5. Henderson, Michael. The Phonology of Pashto. — University of Wisconnsin Madisson. Архівавана 4 кастрычніка 2012.
6. Henderson, Michael. Four Variaties of Pashto. — Journal of the American Oriental Society, 1983.
7. Darmesteter, James. Chants populaires des Afghans. — Paris, 1890.
8. Nicholas Sims-Williams. Eastern Iranian languages. — Encyclopaedia Iranica, Online Edition, 2010.
9. Banting, Erinn. Afghanistan: The land. — Crabtree Publishing Company, 2003. — С. 4. — ISBN 0-7787-9335-4.
10. Paul M. Lewis. Pashto Family Tree. — 16. — Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, 2009. — (SIL International).
11. Penzl, Herbert; Ismail Sloan. A Grammar of Pashto a Descriptive Study of the Dialect of Kandahar, Afghanistan. — Ishi Press International, 2009. — С. 210. — ISBN 0-923891-72-2.
12. Paul M. Lewis. Pashto, Northern. — 16. — Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, 2009. — (SIL International).
13. Pashto Архівавана 5 верасня 2015.. Omniglot.com.
14. Thomson, Gale. 2 // Countries of the World & Their Leaders Yearbook 08. — European Union: Indo-European Association, 2007. — С. 84. — ISBN 0-7876-8108-3.
15. Pashto language (нявызн.). Encyclopædia Britannica (3 лістапада 2013).
16. Languages: Afghanistan (нявызн.)(недаступная спасылка). The World Factbook. Central Intelligence Agency (3 лістапада 2013). Архівавана з першакрыніцы 15 кастрычніка 2013. Праверана 8 лютага 2015.
17. Brown, Keith; Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world. — Elsevie, 2009. — С. 845. — ISBN 0-08-087774-5.
18. University of California, Los Angeles. Pashto (нявызн.)(недаступная спасылка). UCLA International Institute: Center for World Languages (3 лістапада 2013). Архівавана з першакрыніцы 3 студзеня 2009. Праверана 8 лютага 2015.
19. Ch. M. Kieffer. AFGHANISTAN v. Languages. — Encyclopædia Iranica.
20. Columnists, The Pakhtun in Karachi (нявызн.). Time (3 лістапада 2013).
21. Report: Demographic divide by Zia Ur Rehman Архівавана 9 снежня 2012.
22. Walter R Lawrence. {{{загаловак}}}. — Provincial Series. — Imperial Gazetteer of India. — С. 36-37.
23. Phonemic Inventory of Pashto, CRULP
24. Languages of United Arab Emirates (нявызн.). SIL International. Ethnologue: Languages of the World (3 лістапада 2013).
25. Перепись населения Республики Беларусь 2009 года (руск.)(недаступная спасылка). Белстат (12 лістапада 2013). Архівавана з першакрыніцы 4 красавіка 2012. Праверана 8 лютага 2015.
26. Modarresi, Yahya: Iran, Afghanistan and Tadjikistan. 1911—1916. In: Sociolinguistics, Vol. 3, Part. 3. Ulrich Ammon, Norbert Dittmar, Klaus J. Mattheier, Peter Trudgill (eds.). Berlin, De Gryuter: 2006. p. 1915. ISBN 3-11-018418-4
27. Tariq Rahman. Pashto Language & Identity Formation in Pakistan. Contemporary South Asia, July 1995, Vol 4, Issue 2, p151-20.
28. Lorenz, Manfred. Die Herausbildung moderner iranischer Literatursprachen. In: Zeitschrift für Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung, Vol. 36. Akademie der Wissenschaften der DDR. Akademie Verlag, Berlin: 1983. P. 184ff.
29. Hussain, Rizwan. Pakistan and the emergence of Islamic militancy in Afghanistan. — Burlington, Ashgate, 2005. — С. 63.
30. István Fodor, Claude Hagège. Reform of Languages. Buske, 1983. P. 105ff.
31. Campbell, George L.: Concise compendium of the world’s languages. London: Routledge 1999.
32. Dupree, Louis: Language and Politics in Afghanistan. In: Contributions to Asian Studies. Vol. 11/1978. p. 131—141. E. J. Brill, Leiden 1978. p. 131.
33. Spooner, Bryan: «Are we teaching Persian?». In: Persian studies in North America: studies in honor of Mohammad Ali Jazayery. Mehdi Marashi (ed.). Bethesda, Iranbooks: 1994. p. 1983.
34. Septfonds, D. 2006. Pashto. In: Concise encyclopedia of languages of the world. 845—848. Keith Brown / Sarah Ogilvie (eds.). Elsevier, Oxford: 2009.
35. Morgenstierne, Georg. AFGHANISTAN vi. Paṧto. — Encyclopaedia Iranica. — 1983.
36. Comrie, Bernard. The World's Major Languages. — Oxford University Press, 1990. — С. 549.
37. Translated by George Rawlinson. The History of Herodotus Chapter 7 (англ.)(недаступная спасылка). The History Files. 440 BC (3 лістапада 2013). Архівавана з першакрыніцы 1 лютага 2012. Праверана 8 лютага 2015.
38. Nath, Samir. Dictionary of Vedanta. — Sarup & Sons, 2002. — С. 273. — ISBN 81-7890-056-4.
39. Abdul Hai Habibi. Afghan and Afghanistan (нявызн.). alamahabibi.com (3 лістапада 2013).
40. History of Afghanistan (нявызн.). Encyclopædia Britannica (3 лістапада 2013).
41. Noelle-Karimi, Christine; Conrad J. Schetter, Reinhard Schlagintweit. Afghanistan – a country without a state?. — University of Michigan, United States: IKO, 2002. — С. 18. — ISBN 3-88939-628-3.
42. John Leyden, Esq., M.D. and William Erskine, Esq., ed.. Events Of The Year 910 (1525) (англ.). Memoirs of Babur. Packard Humanities Institute (3 лістапада 2013).
43. Emeneau, M. B. (1962) «Bilingualism and Structural Borrowing» Proceedings of the American Philosophical Society 106(5): pp. 430—442, p. 441
44. Michael M.T. Henderson, Four Varieties of Pashto
45. Vladimir Kushev.. Areal Lexical Contacts of the Afghan (Pashto) Language (Based on the Texts of the XVI-XVIII Centuries) (англ.). Iran and the Caucasus. Brill (3 лістапада 2013).
46. Census of India, 1931, Volume 17, Part 2. — Times of India, 1937.
47. D. N. MacKenzie, «A Standard Pashto», Khyber.org (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 сакавіка 2021. Праверана 8 лютага 2015.
48. Напрыклад, паводле SIL: Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Language Family Trees. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International.
49. Herbert Penzl. «Orthography and Phonemes in Pashto (Afghan)». Journal of the American Oriental Society, Vol. 74, No. 2. (Apr. — Jun., 1954), pp. 74-81.
50. Hallberg, Daniel G. 1992. Pashto, Waneci, Ormuri. Sociolinguistic Survey of Northern Pakistan, 4.