Скупы рыцар (опера)

Скупы рыцар — опера ў адной дзеі кампазітара С. В. Рахманінава, створаная ў жніўні 1903 — 28 лютым 1904 года^[1]. Прэм'ера адбылася ў Вялікім тэатры Масквы 11 студзеня (24 студзеня) 1906 пад кіраваннем самога кампазітара^[2] адначасова з яго аднаактовай операй «Франчэска да Рыміні»^[1][3][4][5].

Скупы рыцар
Фатаграфія зроблена пасля прэм'ернага прадстаўлення двух опер. Масква, Вялікі тэатр, 11 студзеня 1906 года
Кампазітар	Сяргей Васільевіч Рахманінаў
Лібрэтыст	Сяргей Васільевіч Рахманінаў
Мова лібрэта	руская
Крыніца сюжэту	Скупы рыцар[d]
Дзеяў	1
Першая пастаноўка	11 студзеня 1906
Месца першай пастаноўкі	Масква, Вялікі тэатр (Маскоўская імператарская трупа)
Працягласць (прыбл.)	1 гадзіна
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Літаратурная аснова

Літаратурнай асновай паслужыла драматычная паэма А. С. Пушкіна «Скупы рыцар», створаная ў 1830 годзе.

Літаратуразнаўцамі ўстаноўлена, што пры стварэнні гэтага безумоўнага шэдэўра Пушкін некалькі містыфікаваў, г. зн. шмат чаго напрыдумваў пра гэта свой твор. Ён назваў сваю драму перакладам, даўшы падзагаловак: «З Чэнстанавай (гэта значыць англійскага пісьменніка XVIII стагоддзя В. Шэнстана) трагікамедыі The covetous knight (Скупы рыцар)»^[1]. Але твор гэты арыгінальны і аўтарскі. Ёсць і вельмі іранічны жарт: дзеянне пушкінскай драматычнай паэмы адбываецца ў сярэднявечным захадзе — а слугу галоўнага персанажа Альбера завуць Іван. Магчыма, Пушкін хацеў сказаць, што яго драма зусім не пра Сярэднявечны Захад.

Сяргей Рахманінаў, прыступаючы да напісання оперы «Скупы рыцар», скарыстаўся спецыфічнай традыцыяй речытатыўна-дэкламацыйных опер^[5].

Праца над лібрэта

Падчас працы над лібрэта, Пушкінскі тэкст быў некалькі скарочаны, а імёны персанажаў прыцярпелі некаторыя змены. Кампазітар пазбавіў сярэднявечнага заходнееўрапейскага слугу імя наогул (ўжо калі не Іван — так хай будзе безназоўным: проста Слуга), яго гаспадар аўшкінскі граф Дэлорж ў інтэрпрэтацыі Рахманінава атрымаў цалкам французскае імя Альбер; сышлі з оперы і іншыя пушкінскія імёны. У двух сцэнах Рахманінаў некалькі змяніў парадак слоў^[1]. Гэта ўсе змены, акрамя выдалення апошняга пушкінскага радка «Жахлівае стагоддзе, жахлівыя сэрцы!»^[6].

Гісторыя стварэння

Такім чынам, у жніўні 1903 малады Рахманінаў, адклаўшы працу над ужо распачатай яшчэ ўлетку 1900 операй «Франчэска да Рыміні», звярнуўся да адной з маленькіх трагедый Пушкіна, сам узяўшыся за напісанне лібрэта. Магчыма, што рашэнне самому пісаць лібрэта прыйшло па ўласным вопыце: адначасова працуючы над операй «францеска да Рыміні», кампазітар быў незадаволены тэкстам лібрэта да яе, які пісаў М. І. Чайкоўскі  (руск.)^[4], брат выбітнага кампазітара Пятра Ільіча Чайкоўскага.

У 1904 Рахманінаў заняў пасаду дырыжора імператарскага Вялікага тэатра, у яго ж задачу ўваходзіла займацца рэпертуарам^[4]. Тады ён і вырашыў паскорыць напісанне абедзвюх опер — «Франчэскі да Рыміні» і «Скупога рыцара», — каб прадставіць іх у Вялікім тэатры. Над «Рыцарам» праца прасоўвалася хутчэй: опера была скончаная 28 лютага 1904, аркестравана ў маі 1905 года^[6]. Аднак да пастаноўкі прайшло яшчэ час, пакуль ні была напісана адкладзеная «Франчэска». Рахманінаў вырашыў аб’яднаць абедзве оперы ў адзін двухактовы спектакль.

Музыка

С. В. Рахманінаў з групай выканаўцаў оперы «Скупы рыцар» у Вялікім тэатры (стаяць злева направа): І. Грызуноў — Герцаг, Г. Бакланаў — Барон, А. Баначыч — Альбер. 1906

Музыка, ідучы за тэкстам, аднаўляе пушкінскія вобразы. «Скупы рыцар» — камерная опера, адметная адзінствам настрою і музычнай драматургіі, увасабляе задуму Пушкіна. Як і Пушкін, кампазітар засяроджаны на псіхалагічнай і маральнай праблематыцы адной асобы^[6]. І гэтая асоба — Барон, усе астатнія персанажы служаць канвой, нейкай «рамкай», якая атачае яго вобраз. У оперы не аказалася ні адной жаночай партыі. Музыказнаўца Л. Міхеева вызначае музычную канву так: «у оперы няма ні найменшага светлага промня, няма жаночага вобразу, лірычнага пачатку, няма ніякіх устаўных нумароў. <…> Тут усё падпарадкавана страсці да золата, усе змрочна і злавесна»^[1].

У оперы Рахманінава няма традыцыйных арый і ансамбляў — тры яе карціны ў адпаведнасці з тэкстам Пушкіна аб’яднаны сістэмай тэматычных і танальных «арак» як унутры кожнай карціны, так і ў оперы ў цэлым. Напрыклад, і пачатак, і заключэнне оперы напісаны ў адной танальнасці мі мінор^[6].

У студзені 1906 Рахманінаў паказаў ўжо гатовага «Скупога рыцара» групе пецярбургскіх музыкаў на адной з традыцыйных сустрэч ў кіраўніка пецярбургскай кампазітарскай школы Рымскага- Корсакава. Вакальныя партыі выконваў сябар Рахманінава Фёдар Шаляпін. Рымскі- Корсакаў адгукнуўся на твор: «Музыка оперы вельмі таленавітая. Ёсць вельмі моцныя, яркія драматычныя моманты. Сцэна Барона, які любуецца назапашаным золатам, выдатная. Але ў цэлым амаль бесперапынна бягучая шчыльная тканіна аркестра душыць голас. Галоўная ўвага кампазітара — у аркестры, а вакальная партыя як бы прыстасаваная да яго»^[1].

Опера «Скупы рыцар» адрозніваецца насычаным сімфанізмам^[5] — і менавіта гэта збліжэнне оперы з сімфоніяй выклікала непрыманне «Скупога рыцара» значнай часткай рускай музычнай крытыкі пачатку XX стагоддзя^[6], опера неадназначная па свайму музычнаму прачытанню і трактоўцы, у ёй пераважае «сіла» аркестра, а складанасць вакальных партый прыводзіць да нячастага выкарыстання ў тэатральных рэпэртуарах^[2].

Дзеючыя асобы

І. В. Грызуноў — Герцаг («Скупы рыцар» С. В. Рахманінава). 1906

• Барон (барытон)
• Альбер, яго сын (тэнар)
• Герцаг (тэнар)
• Жыд (тэнар)
• Слуга (бас)

Сюжэт

Альбер — А. Баначыч, Ліхвяр — С. Барсукоў. Вялікі тэатр 1906

Вежа ў замку Барона. Яго сын Альбер мае моцную патрэбу ў грошах: ён не можа з’явіцца пры двары Герцага з-за адсутнасці годнага касцюму, а скупы Барон не дае грошай сыну. Альбер кліча ліхвяра, але той адмаўляецца даць грошай і раіць маладому рыцару атруціць бацькі, каб завалодаць яго багаццямі. Альбер настолькі раз'юшаны, што выганяе ліхвяра, які цяпер спалохана прапануе грошы разам з выбачэннямі.

Склеп замка, дзе Барон захоўвае золата. Барон у склепе замка любуецца сваім багаццем. Ён адкрывае усе скрыні, бляск золата ап'яняе яго. Яму здаецца, што ён пануе над усім светам. Толькі адна думка азмрочвае ўрачыстасць: калі ён памрэ, сын змарнатравіць багацце.

Палац Герцага. Альбер прыходзіць са скаргай на бацьку. Герцаг абяцае разабрацца і выклікае Барона. Той прыбывае, і Герцаг, прапанаваўшы Альберу выдаліцца ў суседні пакой, прымае яго. На пытанне, чаму яго сын не бывае пры двары, Барон узводзіць паклёп на яго, абвінавачваючы ў замаху на яго жыццё і рабаванні. У шаленстве Альбер выбягае са свайго сховішча і выкрывае бацьку ў хлусні. Барон выклікае сына на дуэль. Раззлаваны абрыдлівай сцэнай Герцаг праганяе Альбера і абвінавачвае Барона. Той, не ў сілах перанесці напружання разыгранай падзеі, памірае. Апошняя яго думка — пра куфры і ключы да іх^[7][8][9].

Пастаноўкі

Барон — Г. Бакланаў. Вялікі тэатр, 1906

Як і ў выпадку «Франчэскі да Рыміні», з пастаноўкай адразу намеціліся праблемы. Кампазітар спадзяваўся, што ў спектаклі будзе ўдзельнічаць яго сябар Фёдар Шаляпін, на яго Рахманінаў і разлічваў, ствараючы партыю Барона^[5]. Аднак спявак вельмі непахвальна адклікнуўся аб творы Рахманінава, які сам жа выконваў яшчэ нядаўна ў гуртку Рымскага-Корсакава, і сказаў, што 1н не дацягвае да пушкінскага ўзроўню.

Мастацтвазнаўца Абрам Акімавіч Газенпуд прывёў такія дакументы: "Ва «Успамінах» В. Ястрабцава (запіс ад 4 студзеня 1906) чытаем: «На думку Шаляпіна, музыка „Скупога рыцара“ напісана як бы не на самы тэкст пушкінскі сцэн, а толькі на агульныя настроі асобных карцін гэтай драмы. Адсюль неадпаведнасць і недахопы». Шаляпін лічыў партыю Барона інструментальнай, а не вакальнай"^[5].

Адмова Шаляпіна балюча параніла Рахманінава, які расцаніў словы Шаляпіна, як здраду па адносінах да іх дружбы, і паслужыла астуджэнню іх адносін^[1][2].

У выніку на ролю Барона быў прызначаны Георгій Бакланаў  (руск.), Герцага — І. В. Грызуноў^[10], Альбера — А. П. Баначыч, Яўрэя — С. Д. Барсукоў^[11].

Рэжысёр пастаноўкі: В. П. Шкафер  (руск.) (ён жа — рэжысёр-пастаноўшчык «Франчэскі», прэм'ера якой прайшла адначасова).

Прэм'ера абедзвюх опер адбылася 11 студзеня 1906 года ў Маскве, у імператарскім Вялікім тэатры пад кіраваннем аўтара. Поспех абедзвюх опер быў велізарным.

Тым не менш Рахманінаў пасля чатырох прадстаўленняў^[2] зняў іх з рэпертуару з тым, каб аднавіць у наступным сезоне.

А ў 1907 годзе на адным са сваіх канцэртаў маналог Барона выканаў Фёдар Шаляпін^[5], які раней адмовіўся выступаць на прэм'еры. А пасля Шаляпін уключыў арыі Барона ў свой пастаянны канцэртны рэпертуар.

Абедзве оперы былі адноўленыя на той жа сцэне імператарскага Вялікага тэатра 27 верасні 1912 г. пад кіраўніцтвам Э. Купера^[5]. Пазней сталі з’яўляцца іншыя пастаноўкі «Скупога рыцара», сярод іх: у г. Горкім у 1943 (прэм'ера — 24 сакавіка) пад кіраўніцтвам І. Зака  (руск.), рэжысёр Б. Пакроўскі  (руск.); зноў у Вялікім тэатры ў 1994-м. У 2004 опера была выканана на Глайндбарнскім фестывалі  (руск.) (дырыжор В. Юраўскі  (руск.))^[5].

У 1968 годзе ў СССР (Цэнтральная студыя тэлебачання) быў зняты мастацкі фільм-опера «Скупы рыцар», дырыжор — В. Нябольсін  (руск.)^[12]; рэжысёр: Рыгор Крысці; у ролях: Уладзімір Захараў, В. Радзіеўскі, Вадзім Русланаў, Ю. Ларан (Вакальная партыя — М. Захараў), В. Куманін (Вакальная партыя — А. Далецкі).

Цяпер існуе некалькі аўдыё- і відэазапісаў оперы і фрагментаў з яе ў розных пастаноўках^[13][14][15] (праслухаць запісы ў розных выкананнях(недаступная спасылка)).

Зноскі

1. Опера Рахманинова «Скупой рыцарь» // The Miserly Knight (руск.)
2. Опера С. Рахманинова «Скупой рыцарь».
3. Опера Рахманинова «Франческа да Римини» (руск.)
4. Опера Рахманинова «Франческа да Римини» (руск.)
5. Опера Рахманинова «Скупой рыцарь»; автор А. Гозенпуд Архівавана 31 кастрычніка 2013. (руск.)
6. Главная страница газеты «Искусство» • Содержание № 12/2008
7. Сергей Рахманинов — Скупой рыцарь (1958) TVRip (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 кастрычніка 2013. Праверана 17 кастрычніка 2013.
8. Рахманинов. Опера «Скупой рыцарь»
9. Сергей Рахманинов. Опера «Скупой рыцарь»
10. Отечественные певцы. — 2008 // Грызунов Иван Васильевич(недаступная спасылка) (руск.)
11. Отечественные певцы. — 2008 // Барсуков Степан Данилович(недаступная спасылка) (руск.)
12. Сергей Рахманинов — Скупой рыцарь (фильм-опера) [1958, Classical, TVRip](недаступная спасылка) (руск.)
13. Скупой рыцарь. Рахманинов(недаступная спасылка)
14. С. В. Рахманинов — Скупой Рыцарь / The Miserly Knight
15. Сергей Рахманинов — Скупой рыцарь