Turski jezik

Turski (turski: türkçe) pripada porodici turkijskih jezika. Turski se govori kao domaći jezik u Turskoj, Sjevernom Kipru, Bugarskoj, kao i među nekoliko miliona useljenika koji žive u Evropskoj uniji. Broj domaćih govornika je neizvjestan, prvenstveno zbog pomanjkanja manjinskih jezičkih podataka iz Turske. Broj od 60 miliona, koji se koristi u ovom članku, pretpostavlja se da je turski maternji jezik približno 80% turskog stanovništva, dok kurdski zauzima većinu preostalog broja. (Lingvističke manjine u Turskoj, međutim, dvojezične su i govore turski.)

Turski jezik Türkçe
Regije govorenja	Evropa Azija
Države govorenja	Turska Bugarska Makedonija Kipar Irak, Kazahstan Rusija Njemačka, Rumunija Uzbekistan Grčka
Jezička porodica	Turski jezik
Broj govornika	između 77 i 83 milona ljudi
Službeni status
Služben u	Turska Kipar Sjeverni Kipar
Regulator(i)	Tursko jezičko društvo
Jezički kod
ISO 639-1	tr
ISO 639-2 / 5	tur
ISO 639-3	tur
Glottolog
ELP	Turski jezik
Također pogledajte: Jezik | Jezičke porodice | Spisak jezika

Značajne manje grupe govornika turskog također postoje u Njemačkoj, Austriji, Bugarskoj, Sjevernoj Makedoniji,^[1] Grčkoj,^[2] drugim dijelovima Evrope, Južnom Kavkazu i nekim dijelovima Srednje Azije, Iraka i Sirije. Turski je 18. jezik koji se najviše govori na svijetu. Postoji veliki stepen međusobne razumljivosti između turskog i drugih ouskih jezika, poput azerbejdžanskog, turkmenskog i kaškajskog. Ako bi se ovi pribrojili "turskom", broj domaćih govornika bi bio 100 miliona, dok bi ukupan broj, uključujući govornike drugog jezika, bio 250 miliona.

Klasifikacija

Turski pripada turkijskoj porodici jezika, među kojima su turski jezik balkanskih Gagauza, gagauski i horasanski turski, uz dodatak osmanlijskog turskog. Porodica turskih jezika je podgrupa ouskih jezika, koja je opet podgrupa turkijskih jezika, za koje većina lingvista vjeruje da pripadaju porodici altajskih jezika.

Geografska rasprostranjenost

Turski se govori u Turskoj, a također ga govore manjine u 35 zemalja. Turski se naročito govori u zemljama koje su nekad (bilo potpuno ili djelomično) bile u sastavu Osmanskog Carstva, kao što su Bugarska, Rumunija, Jugoslavija (naročito na lokalnom nivou na Kosovu) te u Sjevernoj Makedoniji.

Zvanični status

Turski je zvanični jezik u Turskoj i jedan je od zvaničnih jezika na Kipru. Turski je također jedan od zvaničnih ili nacionalnih jezika u Bugarskoj.

U Turskoj, Kemal Atatürk je 1932. osnovao Türk Dili Tetkik Cemiyeti ("Udruženje za ispitivanje turskog jezika"), koje danas postoji kao nezavisno tijelo pod imenom Türk Dil Kurumu ("Društvo za turski jezik"). Nakon vojnog puča iz 1980-te, zaveden je vojni zakon, a nedugo nakon toga, u augustu 1983., društvo za turski jezik je stavljeno pod kontrolu premijera države.

Dijalekti

Među dijalektima turskog jezika su dunavski, eskišehirski (koji se govori u Provinciji Eskişehir), razgradski, dinlerski, rumelski, karamanlijski (koji se govori u provinciji Karaman), jedrenski (u Provinciji Edirne), gaziantepski (govoren u Provinciji Gaziantep), urfanski (govoren u Provinciji Şanlıurfa [Urfa]) i gojnučki (u selu Goynuk, grad Bolu).

Pismo

Turski se piše koristeći modifikovano latinično pismo, koje je Mustafa Kemal Atatürk uveo 1928. kao dio pokušaja da osavremeni Tursku. Do 1928, turski se pisao modifikovanim arapskim pismom (v. Osmanski turski jezik), nakon čega je upotreba arapskog pisma zakonom zabranjena.

Izgovor

U turskom jeziku svakom slovu odgovara tačno jedan glas.

Slovo		IPA	Približan izgovor u bosanskom jeziku	Slovo		IPA	Približan izgovor u bosanskom jeziku
A	a	/a/	kao a	M	m	/m/	kao m
B	b	/b/	kao b	N	n	/n/	kao n
C	c	/dʒ/	kao đ	O	o	/o/	kao o
Ç	ç	/tʃ/	kao ć	Ö	ö	/œ/	kao njemačko ö
D	d	/d/	kao d	P	p	/p/	kao p
E	e	/e/	kao e	R	r	/ɾ/	kao r
F	f	/f/	kao f	S	s	/s/	kao s
G	g	/g/ ili /ɟ/	kao g	Ş	ş	/ʃ/	kao š
Ğ	ğ	/ɣ/	produžuje prethodni samoglasnik	T	t	/t/	kao t
H	h	/h/	kao h	U	u	/u/	kao u
I	ı	/ɯ/	tzv. velarno i	Ü	ü	/y/	kao njemački ü
İ	i	/i/	kao i	V	v	/v/	kao v
J	j	/ʒ/	kao ž	Y	y	/j/	kao j
K	k	/k/ ili /c/	kao k	Z	z	/z/	kao z
L	l	/ɫ/ ili /l/	kao l

Gramatika

Naglašavanje sloga

U turskom jeziku se naglašava posljednji slog uz iznimke, kad su u pitanju riječi stranog porijekla ili kombinacije riječi i pojednih nastavaka.

Imenice

Imenice u turskom jeziku imaju kategoriju broja i padeža, ali ne i roda. Sistematizacijom je turski jezik sveden na 6 padeža: nominativ, genitiv, akuzativ, dativ, lokativ i ablativ. Množina imenica tvori se dodavanjem nastavka –lar i -ler (vodeći se zakonom vokalne harmonije) na nominativ jednine.^[3]

Padež	Deklinacije imenice adam (čovjek)	Deklinacija imenice oda (soba)
Nominativ	adam	oda
Genitiv	adamın	odanın
Akuzativ	adamı	odayı
Dativ	adama	odaya
Lokativ	adamda	odada
Ablativ	adamdan	odadan

Pridjevi

Pridjevi u turskom jeziku su nepromjenjiva vrsta riječi, nemaju kategoriju roda, broja a ni padeža. Uglavnom stoje ispred imenice u rečenici. Kompariraju se pomoću riječi daha (još) za komparativ i riječi en (naj-) za superlativ. Primjer komparacije pridjeva u turskom jeziku:

• güzel adam (lijep čovjek)
• daha güzel adam (ljepši čovjek)
• en güzel adam (najljepši čovjek)

Zamjenice

Deklinacija ličnih zamjenica je prikazana u tabeli:

jednina	Nominativ	ben (ja)	sen (ti)	o (on, ono,ona)
	Genitiv	benim	senin	onun
	Dativ	bana	sana	ona
	Akuzativ	beni	seni	onu
	Lokativ	bende	sende	onda
	Ablativ	benden	senden	ondan
Množina	Nominativ	biz	siz	onlarin
	Genitiv	bizim	sizin	onlarin
	Dativ	bize	size	onlara
	Akuzativ	bizi	sizi	onları
	Lokativ	bizde	sizde	onlarda
	Ablativ	bizden	sizden	onlardan

Lokativ ličnih zamjenica se koristi da bi se izrazio vlasnički odnos. Npr.:

• Bende iki gazete var. / İki gazetem var. - u prijevodu (Ja) imam dvoje novine.
• Bizde boya kalemi var. / Boya kalemimiz var - u prijevodu (Mi) imamo bojice.

Turski jezik ima i specijalnu ličnu zamjenicu kendi, koja se koristi u kombinaciji sa drugim ličnim zamjenicama i poštuje njihove padežne nastavke, npr. ben kendim (samo ja), sen kendin (samo ti). Pokazne zamjenice su: bu, şu i o. Dekliniraju se po uzoru na lične zamjenice, ukoliko stoje pred imenicom imaju ulogu pridjeva. Upitne zamjenice su:

• kim? ili hangisi?, (ko?)
• ne? ili hangileri?,(šta?)
• kaç?, (koliko?)
• nasıl? koji?
• nere? neresi? gdje

Upitne zamjenice se dekliniraju također po uzoru na lične zamjenice.

Postpozicije i veznici

Postpozicije u turskom jeziku ispunavaju istu ulogu kao prijedlozi (prepozicije) u bosanskom. Sa padežima su povezane na sljedeći način :

• sa nominativ se koristi postpozicije:

için(za), kadar(kao)

• sa genitivom se uglavnom koriste postpozicije kada se opisuju prostorni odnosi:

önünde (pred), altında (pod), içinde (u), dışında (u), yanında (blizu), etrafında (oko), karşısında (protiv), ortasında (usred) sağında (desno) solunda (lijevo), üstünde (na),arkasında (za) arasında (među)

• sa dativom se koristi postpozicije:

karşı (protiv),doğru (usmjeren protiv),kadar(k), göre (prema), dair (zbog), rağmen (preko)

• sa ablativom se koriste postpozicije:

sonra (po), evvel (prije nego), beri (vremensko od), öte (blizu), dolayı (za), itibaren (vremensko od) i başka (osim)

• lokativu , ogovara postpozicija –ile/-la/-le, koja može stajati samostalno ili biti pripojena do riječi, npr.: benimle (sa mnom)

Prilozi

Turski jezik razlikuje priloge mjesta, vremena, načina, količine, mjere te potvrđivanja i poricanja.

• Prilozi mjesta su: bura (ovdje), şura (tu), ora (tamo), aşağı (dole), yukarı (gore),

yakın (blizu), uzak (daleko), solda (lijevo), sağda (desno), dışarı (vani), geri (pozadi), ileri (naprijed) i sl.

• Prilozi vremenasu: şimdi (sada), geç (poslije), sonra (potom), bazan (nekada), erken

(rano), ozaman (sada), dün (jučer), bugün (danas), yarın (sutra), eskiden (kada god), ara sıra (često) itd.

• Prilozi načina su: güzel (lijepo), fena (ružno), iyi (dobro), ezberden

(napamet), yavaşça (polako), başbaşa (u četiri oka) i sl.

• Prilozi količine i mjere su: az (malo), çok (puno), oldukça (dosta), biraz (malo),

fazla (više), iki misli (dvokratno), hayli (dosta) i sl.

• Prilozi potvrđivanja i poricanja su: evet (da), hay hay (upravo tako), muhakkak (sigurno),

gene (ponovno), sahi (stvarno), ok (ne) i sl.

Brojevi

Brojevi u turskom jeziku su promjenjiva vrsta riječi. Glavni brojevi:

• 1 bir
• 2 iki
• 3 üç
• 4 dört
• 5 beş
• 6 altı
• 7 yedi
• 8 sekiz
• 9 dokuz
• 10 on
• 20 yirmi
• 30 otuz
• 40 kırk
• 50 elli
• 60 altmış
• 70 yetmiş
• 80 seksen
• 90 doksan
• 100 yüz
• 200 iki yüz
• 300 üç yüz
• 400 dört yüz
• 500 beş yüz
• 600 altı yüz
• 700 yedi yüz
• 800 sekiz yüz
• 900 dokuz yüz

Kod razlomaka se prvo čita broj u nazivniku u formi lokativa, pa onda brojnik u formi nominativa.

Glagoli

Većinom su pravilni (izuzetak je biti), konjugiraju se po istim pravilima, s uvažavanjem glasovne harmonije. Glagolsku osnovu, čijim modificiranjem nastaju ostali glagolski oblici, predstavlja oblik imperativ drugog lica jednine. Infinitiv se tvori dodavanjem nastavaka -mek tj. -mak pri glasovnoj harmonizaciji. Infinitiv može poprimiti sve nastavke kao imenica, tj. ifinitiv se deklinira.

• Aorist se u turskom jeziku izražava u više oblika, u zavisnosti da li je postojanost neke radnje sporna ili nije. Glagol piti u aoristu, ako radnja nije osporena sa "možda", "izgleda" i slično, ima sljedeći oblik:
  • 1. lice jednine içerim
  • 2. lice jednine içersin
  • 3. lice jednine içer
  • 1. lice množine içeriz
  • 2. lice množine içersiniz
  • 3. lice množine içerler

Ukoliko je radnja osporena, na gore navedene oblike se dodaje nastavak -şim.

• Prezent, kojim se u turskom izražava radnja koja se dešava trenutno ili u bliskoj budućnosti također se javlja u nekoliko oblika. Glagol piti u prezentu, ako radnja nije osporena s "možda", "izgleda" i slično, ima sljedeći oblik:
  • 1. lice jednine içiyorum
  • 2. lice jednine içiyorsun
  • 3. lice jednine içiyor
  • 1. lice množine içiyoruz
  • 2. lice množine içiyorsunuz
  • 3. lice množine içiçiyorlar

Ukoliko je radnja osporena ili neizvjesna, prezent glagola piti izgleda ovako:

• • 1. lice jednine içiyormuşum
  • 2. lice jednine içiyormuşsun
  • 3. lice jednine içiyormuş
  • 1. lice množine içiyormuşuz
  • 2. lice množine içiyormuşsunuz
  • 3. lice množine içiçyormuşlar
• Pluskvamperfekt je glagolski oblik koji također našao mjesto u turskom jeziku, ukoliko radnja nije osporena ili upitna pluskvamperfekt glagola piti izgleda ovako:
  • 1. lice jednine içmiştim
  • 2. lice jednine içmiştin
  • 3. lice jednine içmişti
  • 1. lice množine içmiştik
  • 2. lice množine içmiştiniz
  • 3. lice množine içmiştiler

Ukoliko radnja jeste upitna tj. osporena sa možda, mislim i sl. tada pluskvamperfekt glagola piti izgleda ovako:

• • 1. lice jednine içmişmişim
  • 2. lice jednine içmişmişsin
  • 3. lice jednine içmişmiş
  • 1. lice množine içmişmişiz
  • 2. lice množine içmişmişsiniz
  • 3. lice množine içmişmişler
• Preterit, u turskom jeziku opisuje radnju koja se već desila u ovom trenutku, glagol piti u turskom jeziku ima oblik:
  • 1. lice jednine içtim
  • 2. lice jednine içtin
  • 3. lice jednine içti
  • 1. lice množine içtik
  • 2. lice množine içtiniz
  • 3. lice množine içtiler

Svojom funkcijom preteritu, je i sličan glagolski oblik imperfekt. Imperfekt glagola piti, ukoliko radnja nije osporena, niti upitna ima sljedeći oblik:

• • 1. lice jednine içiyordum
  • 2. lice jednine içiyordun
  • 3. lice jednine içiyordu
  • 1. lice množine içiyorduk
  • 2. lice množine içiyordunuz
  • 3. lice množine içiyordular
• Futur u prošlosti, je glagolski oblik u turskom jeziku. Futur u prošlosti od nekog glagola, preciznije bi se mogao prevesti na engleski jezik nego na bosanski jezik, npr. futur u prošlosti glagola piti za prvo lice jednine u turskom je içmiş olacağım, u prijevodu na engleski jezik: I will have drank. Ukoliko radnja nije osporena ili upitna, futur u prošlosti glagola piti izgleda ovako:
  • 1. lice jednine içmiş olacağım
  • 2. lice jednine içmiş olacaksın
  • 3. lice jednine içmiş olacak
  • 1. lice množine içmiş olacağız
  • 2. lice množine içmiş olacaksınız
  • 3. lice množine içmiş olacaklar
• Futur kondicionalni je glagolski oblik u turskom jeziku, za glagol piti ima sljedeći oblik:
  • 1. lice jednine içeceksem
  • 2. lice jednine içeceksen
  • 3. lice jednine içecekse
  • 1. lice množine içeceksek
  • 2. lice množine içecekseniz
  • 3. lice množine içecekseler
• Turski jezik obiluje glagolskim načinima, pored imperativa, kondicionala aoristnog, prezentskog, futuritivnog i perfektivnog, turski jezik još posjeduje glagolski način opativ aoristni, perfektivni, prezentni i futuritivni. Necesitativ je glagolski način specifičan za turski i armenski jezik. Necesitativom se najčešće izražavaju inzistiranje, molbe, želje, naredbe i sl.

Imperativ u turskom jeziku se tvori na sljedeći način (pažnja na harmonizaciju glasova kod drugih primjera) - primjer glagol piti:

• • 1. lice jednine içeyim (približan prijevod: neka pijem)
  • 2. lice jednine iç (ujedno i glagolska osnova)
  • 3. lice jednine içsin
  • 1. lice množine içelim
  • 2. lice množine için(iz)
  • 3. lice množine içsinler

Red riječi u rečenici

Tipična turska rečenica počinje subjektom a završava predikatom, taj poredak može da bude narušen naprimjer u poeziji ili prozi.

Glasovna harmonija

Specifičnost turskog jezika je tzv. glasovna harmonija. Samoglasnici u riječi se podređuju tipu samoglasnika u prvom slogu. Ako je prvi samoglasnik npr. zadnji/ prednji/ onda su i svi ostali samoglasnici zadnji/ prednji. Velarna/palatalna harmonija je nadređena labilnoj harmoniji.

Tvorba novih riječi

Turski jezik obimno koristi aglutinaciju za formiranje novih riječi od imenica i glagola, tj. njihovih korijena.

Primjer riječi izvedene od imenskog korjena:

Turski	Komponente	Bosanski	Vrsta riječi
göz	göz	oko	Imenica
gözlük	göz + -lük	naočale	imenica
gözlükçü	göz + -lük + -çü	optičar	Imenica
gözlükçülük	göz + -lük + -çü + -lük	optičarska firma	Imenica
gözlem	göz + -lem	posmatranje	Imenica
gözlemci	göz + -lem + -ci	posmatrač	Imenica
gözle	göz + -le	posmatrati	Glagol
gözlemek	göz + -le + -mek	posmatrati	Glagol

Primjer tvorbe riječi na glagolskoj osnovi:

Turski	Komponente	Bosanski	Vrsta riječi
yat-	yat-	leći	Glagol
yatmak	yat-mak	lijegati	Glagol
yatık	yat- + -(ı)k	ležeći	Pridjev
yatak	yat- + -ak	krevet, mjesto za spavanje	Imenica
yatay	yat- + -ay	horizontalan	Pridjev
yatkın	yat- + -gın	porast	Adjective
yatır-	yat- + -(ı)r-	odložiti	Glagol
yatırmak	yat- + -(ı)r-mak	odlagati	Glagol
yatırım	yat- + -(ı)r- + -(ı)m	ulaganje	Imenica
yatırımcı	yat- + -(ı)r- + -(ı)m + -cı	ulagač	Imenica

Nove riječi mogu nastati također spajanjem više postojećih riječi:

Turski	Bosanski	Constituent words	Doslovno značenje
pazartesi	ponedjeljak	pazar ("nedelja") i ertesi ("poslije")	poslije nedjelje
bilgisayar	računar	bilgi ("informacija") i say- ("računati, brojati")	brojač informacija
gökdelen	neboder	gök ("nebo") i del- ("bosti")	nebo bosti
başparmak	palac	baş ("primarni") i parmak ("prst")	primarni prst
önyargı	predrasuda	ön ("prije") i yargı ("suđenje")	prije suđenja