Альма

Альма (ботаникын нэрэ: Malus domestica) — сарнайнхин (Rosaceae) обогой малус (Malus) түрэлэй үрэ жэмэстэй модон юм. Энэ дэлхэй дээгүүр эгээл үргэнөөр таригдажа ургадаг, хүнүүдэй эдеэндэ үргэнөөр хэрэглэгдэдэг жэмэсүүдэй нэгэн болоно.

Альма
Альма (*Malus domestica*) жэмэс
Биологиин классификаци
Аймаг: Ургамал (Plantae) Хубаалга: Сэсэгтэ ургамал (Magnoliophyta) Анги: Хоёр үрэтэйлиг (Magnoliopsida) Баг: Сарнайнтан (Rosales) Обог: Сарнайнхин (Rosaceae) Түрэл: Малус (*Malus*) Зүйл: *Malus domestica*
Сортнууд:
Антоновка, Фуджи, Гала, Голден Делишес, Грэнни Смит, гэхэ мэтэ олон мянган сорт бии.

Үүдхэл

Альмын модоной үүдхэл гаралые Дотоодо Азиин нютаг, мүнөөнэй Казахстан оршомой уулархаг газарнуудһаа гарбалтай гэжэ эрдэмтэд тоолодог. Тэндэ мүнөөшье хүрэтэр альмын зэрлиг үбгэ болохо Сиверсын альма (Malus sieversii) ургадаг юм. Хэдэн мянган жэлэй туршада хүнүүд альмые тарижа ургуулһаар ерэһэн болон агуу ехэ Торгоной замаар дамжан Европо болон бусад түбинүүдтэ тараагдан дэлгэрһэн түүхэтэй.

Ботаникын тодорхойлолто

Альмын модон хадаа набшаһаа унагадаг, дунда зэргын үндэртэй модон юм. Хабарта сэсэглэдэг, зун болон намарай эхеэр жэмэсээ үгэдэг. Альма өөрөө «хуурмаг жэмэс» гү, али помологиин ангилалаар болбол «жэмэсхэнэй үрэ» (pome) гэһэн түрэлдэ хамаарна. Альмын жэмэс янза бүриин үнгэтэй (улаан, ногоон, шара г.м.), хэмжээтэй, амтатай (хүшэбтэр, амталиг г.м.) байдаг.

Тарилга ба сортнууд

Альмын модон һэрюун уларилтай бүһэ нютагуудта һайн ургадаг. Үрэжэлэйнгээ онсолигһоо боложо, гол түлэб залгаха аргаар (grafting) үржүүлэгдэдэг. Энэ аргань тухайн сортын шанарые алдагдуулангүй хадагалхада туһалдаг. Мүнөө үедэ дэлхэй дээрэ хэдэн мянган нэрэ зүйлын (сортын) альма таригдажа байна.

Хэрэглэл

Альмые хүнүүд түүхэйгээр эдихэһээ гадна олон янзын хоол ба эдеэ бэлдэхэдээ үргэнөөр хэрэглэдэг. Жэшээлбэл:

• Жэмэстэ эдеэнүүд (пирог, жэмэстэй бообо)
• Жим (варени) ба джем
• Шүүһэн ба ондоо ундаан (сидр)
• Соус ба амталганууд
• Альмын уксус

Альмань шэмэ тэжээлээр баялиг юм. Илангаяа С витаминаар, хоолой һэбэрдэһээр (клечаткаар), тэрэ дундаа пектинээр (pectin), мүн антиоксидант бодосуудаар баян байдаг тула хүнэй бэе махабадта һайн нүлөө үзүүлдэг.

Соёлой ажахолбогдол

Альма олон арадуудай соёл домогто шухала һуури эзэлдэг. Зарим соёлдо эрдэм мэдэлгын, үхэшэгүй мүнхын, уруу таталгын гү, али хайра дурлалай ба гоо үзэсхэлэнгэй бэлгэдэл болгон хэрэглэгдэдэг. Мүн эдэй засагай талааршье томохон ажа холбогдолтой, дэлхэйн олон ороной хүдөө ажахын гол бүтээгдэхүүнүүдэй нэгэн юм.