Эс

Эс (мүн клеткэ, латаар cella, заахан таһалга гэһэн удхатай) — амиды махабадай бүридүүлэгшэ үндэһэн, хамагай бага нэгжэ (единицэ) гээшэ^[1]. Зариман организм жэшээлбэл бактеринь нэгэ эсһээ тогтоно. Бусад организмууд олон эстэй организм юм (жэшээлбэл, хүн 100 ехэ наяд гү, али 10¹⁴ эстэй болоод нэгэ эс ойролсоогоор 10 µм хэмжээтэй, 1 нанограмм шэгнүүртэ).

Һонгино ургамалай эснүүд

Досоохи үйлэ ажаллалга

Эсэй дотоодо үйлэ ажалалгаа үшөөл һонирхолтой байна. Тодорхойлходо, эсэй энергиин үйлэдбэрилэл ба эсэй доторхи бодосуудые дамжуулха, бодосуудай задарха ба синтезэй урбалнууд, эсэй доторхи бодосуудай хуримталха механизмууд анхаарал татаха түбтэ байна. Эсэй бодосуудай эргэлтэ хэзээшье һанамсаргүй болодоггүй, харин гайхалтай эмхитэй, дараалан болодог, эгээл бага үнэ сэнтэйгээр эгээл ехэ юумэ бүтээдэг. Өөрөөр хэлэбэл, эсэй биомолекулануудай дунда тэдэнэй үйлэ ажаллалгые зохисуулдаг “хуулиин эрхэ” бии. Жэшээнь, эдеэ хоолоороо абаһан уураг бодосууднай хэзээшье адли түхэлөөр шэнгэдэггүй. Нэгэдэхеэр, тэдэ аминохүшэлэй эгээл бага бүтэсэтэй нэгэдэлнүүдтэ хубаагдана. Эдэ аминохүшэлнүүдһээ бэедэ хэрэгтэй шэнэ уурагнууд бии болодог. Өөрөөр хэлэбэл, томо молекуланууд бага молекулануудһаа бии болодог. Хэрэгтэй һаа, тэдэниие макроструктура болгон хубилгаха аргатай.

Ямаршье хүдэлөөндэ шухала зүйлнүүдэй нэгэн хадаа эршэ хүсэнэй эхи һэн. Эс өөрөө термодинамикын системэ тула гадаада оршонтойгоо бодос ба энергиие байнга солилсодог нээлтэтэй системэ юм. Иимэ харилсаанай үгы һаа, эсэй амидарал тухай хэлэхэ аргагүй байгаа. Эс гадаада оршонһоо абаһан бодосуудые химиин энерги болгон хубилгадаг ба энэнь эсэй дотоодо үйлэ ажалалгаа, молекулын дамжуулга, булшархайн үйлэ ажаллалгые хангадаг химиин урбалнуудай үйлэ ябасада гаргашалагдадаг. Тиимэһээ эсые «химиин мотор» гэжэ нэрлэжэ болоно. Наранай эршэм хүсэнһөө бусад бүхы хэрэгтэй эршэм хүсэн биомакромолекулануудһаа бии болодог. Өөрөөр хэлэбэл, биомолекулануудай задаралаар ехэ хэмжээнэй энерги гарадаг. Жэшээнь, глюкоза нүүрһэнтүрэгшын диоксид ба уһан боложо задархада, гаргагдаһан энергинь хадагалагдажа, хэрэгтэй үедэ хэрэглэгдэдэг. Энергиин энэ хадагалалгада эгээн шухала үүргэ аденозинтрифосфат (АТФ) гэжэ молекула гүйсэдхэнэ. Хадагалагдаһан энергиие хэрэглэхэдээ АТФ нэгэ фосфор алдажа хоёр фосфорой хүшэлтүрэгшэ боложо хубилдаг, энэнь дараа нь нэгэ фосфорой хүшэлтүрэгшэ болодог.