Акхарой

А́кхарой^[1][2], йа дийна дуьненна тӀе йовларш^[1][3], йа те́реш^[2] (лат. Theria), — декха дийнатийн дерриг таханлера дийна дуьненна тӀедовлу декха дийнаташ цхьаьнатуху бухара класc, цара кӀорнеш йо тевна а ца дуьллуш (царна йукъахь плацентин а, гай-тӀоьрмигнаш а). Дерриш декха дийнаташ, адамаш тӀехь, — акхарой йу. Декха дийнаташна йукъахь акхаройн бухара классан дуьхьала хӀоттийна хӀоьаш доху хьалхара акхаройн бухара класс. Цхьацца (дукхаха дерг — ширйеллачу) классификацешкахь Декха дийнаташ а, Акхарой а терминаш синонимаш йу, ткъа акхарошна лелайо термин Бакъ акхарой; оцу классификацешкахь хьалхара акхарой акхаройн бухара класс йу^[4].

Акхарой
Ӏилманан классификаци
Домен: Эукариоташ Дуьне: Дийнаташ Бухара дуьне: Eumetazoa Ранг йоцу: Bilateria Ранг йоцу: Deuterostomia Тип: Chordata Бухара тип: Vertebrata Инфратип: Gnathostomata ТӀера класс: Tetrapoda Класс: Mammalia Бухара класс: Акхарой
Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе
Theria Parker & Haswell, 1897
Инфраклассаш
Гай-тӀоьрмигенаш (Marsupialia) Плацентийнаш (Placentalia)
Сурт Викилармехь ITIS   179916 NCBI   32525 EOL   47048248 FW   39860

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Акхарой (маьӀнаш).

Дехар «Экха» хьажийна йу кхузе; хьажа. иштта кхин маьӀнаш.

Акхаройн векалийн арахьара лергаш хуьлу (уьш доцуш а хуьлу цхьацца хин дийнаташ, масала, бакъ тюленаш), церан кӀорнеш некхах йекхаш хуьлу, церан хуьлу хьорка, цуо церан леларан ницкъ тӀетуху (хьорка йац, тӀехьара когаш дӀадевллачеран — киткепарчеран, пиллигкогашдолчеран, сиренийн). Акхаройн классификаци цергаш вовшехлатаран суьртаца хӀоттайо.

Этимологи

Дош схьадаьлла «акха» йа «экха» (орам) + р (суффикс) + ой (чаккхе).

Классификаци

Декха дийнатийн йу дукха классификацеш. Инфраклассан тӀегӀанера ламастан классификаци лахара кепехь йу^[5]:

Кладограмма

Молекулин анализца йолу декхачу дийнатийн филогени:

Декха дийнаташ

Цкъачекхдолийла дерш Бедамеранаш Ехиднинаш Дийна дуьненна тӀе довлурш Гай-тӀоьрмигнаш Опоссумаш Australidelphia Ценолесташ Плацентинаш Atlantogenata Афротереш Ахбергнаш Afroinsectiphilia Ксенартраш Броненосцаш Йуьзинацергашшйоцурш Бореоэутереш Эуархонтоглираш Эуархонташ Тупайаш Маймалкепарнаш ТӀергӀатӀемаш Маймалш Цостукепарнаш Цостурш Пхьагалкепарнаш Лавразиатереш Сагалматашдуурш Scrotifera КуьйгатӀемашдерш Ферунгуляташ Бергашйерш Китошалабергийнаш Шалабергийн йоцурш Ferae Панголинаш Деранаш

1997 шарахь Малколм Маккенна а, Сьюзан Белл палеонтологаша кховдийра шен декхачеран классификацин, иза сихха къобал дира палеонтологаша, хӀетте а кхечу биологаша жигара лелош йоцушехь. Системин башхалла ю чӀогӀа жигара таксонаш лелор, церан йу йуккъера — инфраклассна а, тобанна йукъара — ранг^[6].

Класс Mammalia

• Бухара класс Prototheria (цхьаъ чекхдалар долу)
  • Инфракласс †Allotheria
  • Инфракласс †Triconodonta
  • Инфракласс ..Holotheria
    • Суперкогорта Theria
      • Когорта Marsupialia (тоьрмигберш)
        • Магнтоба Australidelphia (австралин тоьрмигберш а, сонякепара опоссум а)
        • Магнтоба Ameridelphia (тоьрмигберш Керла дуьне)
      • Когорта Placentalia (плацента йерш)
        • Магнтоба Xenarthra (йуьззина цергаш йоцурш)
        • Магнтоба Epitheria
          • Грандтоба Anagalida: тобанаш Rodentia, Lagomorpha, Macroscelididae
          • Грандтоба Ferae: тобанаш Carnivora, Pholidota, Creodonta†, кхин а

уллера йелла тобанаш

• • • • • • Грандтоба Lipotyphla: тоба Insectivora
          • Грандтоба Archonta: тобанаш Dermoptera, Chiroptera, Primates, Scandentia
          • Грандтоба Ungulata (бергаш йерш)
            • Тоба Tubulidentata (incertae sedis)
            • Миртоба Eparctocyona: тобанаш Condylarthra†, Cetacea, Artiodactyla
            • Миртоба Meridiungulata† (йелла къилбаамерикин бергаш йерш)
            • Миртоба Altungulata: тобанаш Proboscidea, Hyracoidea, Sirenia, Perissodactyla

Эутерешна (плацента йолчарна) йукъа йоьду иттаннал сов йелла тобанаш, масала: †лептиктидаш, †диноцераташ, †кондилартраш, †нотоунгуляташ, кхин йерш.

ТӀаьххьара талламаш

1997 шерал тӀаьхьа карийна шира тереш (масала, эомайя^[7], синодельфис^[8], юрамайя^[9][10]), иштта кхин а лерина йина хьалха хиллачу хаамийн анализо далийра Акхарой бухара классан эволюцин а, филогенин а хьажар хаъал хийцаделла хиларе. Иштта, дикка хийцаделира Holotheria тобанан маьӀна, иза Маккеннин а, Беллан а цхьаьнатоьхна йара кхоъ бухара тоба: Chronoperatidae^[en] доьзал а, Kuehneotheria а, Trechnotheria а «тӀехулара легионаш» а. Хьалхара ши бухара тоба декха дийнатийн гӀадах цкъадехьадаларанчел хьалха дӀакъаьстаний хиинчул тӀаьхьа, оцу тобанан чухоам хаъал шорбира: хӀинца цунна чохь йу хьахийна ши бухара тоба а, Mammalia^[11] классан йерриг краун-тоба а. Молекулин филогенетикин кхиамаш бахьнехь хаъал нисдира гай-тӀоьрмигчеран а, плацентинчеран а филогени^[12][13].