Шекар

Шекар — даьржина дааран сурсат. Шекаран коьрта компонент — сахароза. Амма иза доцуш, сурсатехь хила тарлотайп-тайпана эдарш. КӀайн шекарехь магадо цунна йукъахь 0,25 % кхаччалц хила, баьӀалг шекарехь — 0,1 % кхаччалц.

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Шекар (маьӀнаш).

Кхуза хьажош ду дехар «БаьӀалг шекар». ХӀокху темин оьшу ша агӀо.

Шекар (лакхара аьрру агӀор тӀера сахьтан цамзанца): кӀайн баьӀалг шекар, рафинад данза, кечбанза шекар-эрз, боьмаша шекар

Сахарозин кристаллийн доккха дина сурт

Сахарозин молекулин модель

Немцой шекаран скульптура, 1880 шо

Немцойн химикаш Маргграф Андреас Сигизмунд а, Ашар Франц Карл а (сурт тӀехь) бух биллира хӀокху заманан шекаран промышленностан

Шекарш — лахара молекуляран углеводаш (моно-олигосахаридаш). Царех цхьадолчеран мерза чам^[1].

Этимологи

Дош — ширахӀиндийн ду, хӀунда аьлча шекаран даймохк — ХӀинди (шир.-хӀинд. शर्करः (śarkaraḥ ^IAST) «гӀамар буьртиг, жагӀа, шекар»); нохчийн матте и дош деина гӀумкхийн маттара.

Шекаран истори

Антикалла а, Йуккъера бӀешераш а

Европехь шекар девзаш хилла румхошна. Боьмаша шекаран буьртигаш дохура шекар-эрзан муттах, Европе чудохьура ХӀиндера. Мисар, Руман империн провинци, ХӀиндица махлелорехь йукъара йара.

Македонийн Искандаран адмиралан Неархан, шекарах лаьцна хина, сурт хӀоттийра цуьнан вайн эрал 325 шо хьалха Искандар коьртехь волуш ХӀиндин тӀелата вахар бахьнехь.^[2][3]

Желтойн лоьро Диоскорид Педанийс I бӀешарахьшекаран сурт хӀоттийна шен медицинин De Materia Medica трактатехь^[4]. Тера сурт хӀоттадо румхочо Плиний Воккхахволчо шен "Ӏаламера исторехь":

"Шекар до Ӏаьрбийчохь а, амма хӀиндин шекар гӀоле ду. Шекар-эрз йукъахь карадо и мезан цхьа тайпа, кӀайн, силамах тера, цергаш йукъахь къарс деш. Иза духку хьуьнан бӀар санна долчу баьӀалгахь. Шекар леладо медицинин Ӏалашонна"^[5].

ЖӀарахоша шеш Сийлахь латтан тӀедахча тӀеоьцура "мерза туьха" кхоьхьу ковранаш, цара шекар Европе. XII бӀешо долалуш Венецин кхечира Суран гергга масех эвла, цигахь Европе дахьа, шекар ден меттиг кечйира. Цуо мезан кхин тӀетуьйхира мардийриг.^[6] ЖӀарахойн тӀелатаран заманара шераш йаздархочо Тиран Вильгельма (Гийом), йаздира XII бӀешо чекхдолуш, шекар "чӀогӀа оьшу адаман пайденна а, могашаллийна а".^[7] XV бӀешеран чаккхенгахь Венеци Европехь шекар доккхуш а, даржош а коьрта йукъ йара^[8].

ТӀаьхьуо шекар-эрз кхечира Сицили а, Къилба Испане а, амма Руман импери йохарца и болх сецира.

Европехь

ХӀиндехь акха кхуьу ораматан Шекар-эрзан гӀад, шекар доккху йуьхьанцара аьргал йара. Европехь шекар-эрзан шекар девзира вайн эра тӀекхачале а, медицинин гӀирс санна. Ӏаьрбойчоь чӀагӀйелча IX бӀешарахь шекар-эрз лелор даьржира Мисрахь, Сицилехь, Къилба Испанехь. X бӀешо чекхдолуш шекар даккхар кхиира Венецехь, амма шекар алсама даьржира жӀарахойн тӀелатаран заманахь.

Галерей

• 
  Шекар Ӏалашден чухоам. УССР
• 
  Шекар-эрзан аре
• 
  Колонизаци метах йаьккхина шекар-эрз
• 
  Хасиенда Ла Фортуна. Пуэрто-Рикора шекаран заводан комплекс, йаздина Оллер Франсискос^[en] 1885 шарахь, Бруклинан музей
• 
  Сахароза: глюкозин (аьрру агӀор) а, фруктозин а дисахарид (аьтту агӀор), организмера ладаме молекулаш.
• 
  Мисрин кристаллаш
• 
  Баьццара басар йина шекар-кемпет.
• 
  Шекаран баьӀалгаш
• 
  Боьмаша шекаран масалаш: мусковадо (лакхахь), таьӀна-боьмаша (аьрру-агӀор), сирла-боьмаша (аьтту агӀор)
• 
  Мезан банка чамица^[en] а, бисквитца^[en] а
• 
  Дийнна хурманан шекар
• 
  Вакуумехь дакъийна^[en] дийнна шекар-эрзан шекар (сира),
• 
  Вакуумехь дакъийна дийнна шекар-эрзан шекар (боьмаша)
• 
  Рафинад данза кӀайдина шекаран аьрга кристаллаш