Эсперанто

Эспера́нто (Esperanto) — массарелла баьржина болу кхоьллина мотт^[1][2]. Иза кхоьллина Варшавера окулистас Лазарь (Людвиг) Маркович Заменгофс 1887 шарахь. Хьалхара эсперанто маттахь арахецна жайна дара «Lingvo internacia. Antaŭparolo kaj plena lernolibro» («Халкъашна юккъера мотт. Дешхьалхе а, юззина Ӏамат а»). Заменгофас эцна псевдоним — Эсперанто («Сатуьйсуш верг») — кеста цо кхоьллина меттан цӀе хилира^[3].

Эсперанто байракх

Эсперантон 100 шо кхачаран билгало

Эсперанто буьйцуш болу нахах олу эсперантисташ я эсперантофонаш.

Тахана дуьненахь бу, тайп-тайпана мах хадорашан хьаьжна, масийтта бӀе эзир я масийтта миллион стаг эсперанто хууш^[4].

Мотт

Эсперанто кхоьллина халкъашна йукъара мотт хила, шен ненан меттан тӀаьхьа шозлугӀа мотт хила. Ӏамо атта болу мотт хилча халкъашна йукъара уьранаш шорлур яра^[5]. Цул совнах, эсперанто Ӏамийча кхиболу меттанаш Ӏамо атта хуьлу^[6].

Истори

Людвиг Заменгоф вина Белостокехь, таханлера Польшехь. Цу хенахь Польша Российн империн юкъйогӀуш яра. Белостокехь шортта тайп-тайпна къаьмнаш Ӏаш дара: белорусаш, полякаш, оьрсий, жуьгтий, немцой, литовцаш. И халкъанаш вовшеца ийна бацара, наггахь царн юкъахь девнаш долура. Заменгоф шен жамалле хенар дуьна массо а халкъан цхьа мотт бала лууш вара царна йукъара девнаш дӀадахархьам. И шен лаам кхочуш бан гӀерташ цо деррига шен дахар дӀаделира. Гимназехь меттанаш Ӏамош иза кхитира массо халкъан мотт чӀогӀа чолхе хиларах а, Ӏамо хала хиларах а. Цул совнах, цхьана халкъан мотт кхоьчу халкъашна юкъахь лелабаро и халкъ хьалаойбу, кхоьчу халкъашна иза новкъа долу.

Заменгофс шен болх бира итт шарахь сов. 1878 шарахь цуьна доттагӀаш лоькхура керла маттахь йолу эшар: «Халкъашна йукъара мостагӀалла дӀайолийла, хан тӀекхаьчна!». Амма цезор болх беш волу Заменгофан дас^[7] оцу хӀумнах шек велла шен кӀентан болх багийра. Цунна лаьара цуьнан кӀантас университет дика чекхъяккха^[8].

1887 шаран 26 июлехь Варшавехь араелира жима брошюра оьрсийн маттахь «Международный язык. Предисловие и полный Ӏамат». Автор къайлавеллера «доктор Эсперанто» псевдониман тӀехьа. Керла маттахь иза дара «Сатуьйсуш верг». Кеста и дош керла меттан цӀе хилира.

Заменгоф шен авторан бакъонаш тӀе ца лецира, нахана ша кхоьллина мотт хийца бакъо луш. Амма цуьна болх дукха дика хилар бахьнехь цу чохь баккхи хийцамаш бан ца бийзира. Кеста керла дешнаш юкъадаха а, барт боцу хӀумнаш къаста дан а кхоьллинера эсперантон академи. 1905 шарахь хилира 1-ра Дуьненан эсперантон конгресс.

Фонологи

Мукъаза аьзнаш

23 мукъаза аз:

	Губно-губные согласные		Губно-зубные согласные		Альвеолярные согласные		Постальвеолярные согласные		Палатальные согласные		Заднеязычные согласные		Глоттальные согласные
Носовые согласные	m				n
Взрывные согласные	p	b			t	d					k	ɡ
Аффрикаты					t͡s	d͡z	t͡ʃ	d͡ʒ
Фрикативные согласные			f	v	s	z	ʃ	ʒ			x		h
Дрожащие согласные					r
Аппроксиманты					l				j

Мукъа аьзнаш

	Гласные переднего ряда	Гласные заднего ряда
Гласные верхнего подъёма	i	u
Гласные среднего подъёма	e	o
Гласные нижнего подъёма	a

Абат а, дешар а

Эсперантон абат йина латинан абатех. Абатехь ду 28 элп: A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K, L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z. Царех 5 мукъа аьзнаш, 2 ах-мукъа аз, 21 мукъаза аз.

Абатан элпийн цераш ю: мукъаза аз — мукъаза аз+о, мукъа аьзний цӀе ша ма яр йоккха:

• A — а
• B — bo
• C — со

и. к. д.

ХӀора элпаца догӀуш ду цхьа аз. Элпан дешар оцу элпан дешан юкъехь йолу меттигаца доьзна дац.

Дешнашкахь тохар даимна тӀаьхьарачура хьалхара дешдекъан тӀедужу.

Дешнийн хӀоттам

Эсперантон хӀоттина Сводешан могӀам
№	Эсперанто	Нохчийн
1	mi	со
2	ci (vi)	хьо
3	li	иза
4	ni	вай
5	vi	шу
6	ili	уьш
7	tiu ĉi	иза
8	tiu	тот, та, то
9	tie ĉi	кхузахь
10	tie	цигахь
11	kiu	мила
12	kio	хӀун
13	kie	стенгахь
14	kiam	маца
15	kiel	муха
16	ne	ма
17	ĉio, ĉiuj	ерриг, массо
18	multaj, pluraj	дукха
19	kelkaj, kelke	масийтта
20	nemultaj, nepluraj	дукха боцурш
21	alia	кхин
22	unu	цхьаъ
23	du	шиъ
24	tri	кхоъ
25	kvar	диъ
26	kvin	пхиъ
27	granda	йоккха, сийлахь-йоккха
28	longa	еха
29	larĝa	шуьйра
30	dika	стомма
31	peza	еза
32	malgranda	жима
33	mallonga (kurta)	йоца
34	mallarĝa	готта
35	maldika	ютткъа
36	virino	зуда
37	viro	стаг
38	homo	адам
39	infano	бер
40	edzino	зуда
41	edzo	майра
42	patrino	нана
43	patro	да
44	besto	дийнат
45	fiŝo	чӀара
46	birdo	олхазар
47	hundo	жӀаьла
48	pediko	меза
49	serpento	текхарг
50	vermo	нӀаьна
51	arbo	дитта
52	arbaro	хьун
53	bastono	гӀаж
54	frukto	стом
55	semo	хӀу
56	folio	гӀа
57	radiko	орам
58	ŝelo	кевстиг
59	floro	зезаг
60	herbo	буц
61	ŝnuro	муш, тӀийриг
62	haŭto	чкъор
63	viando	жижиг
64	sango	цӀий
65	osto	даьӀахк
66	graso	мохь, даьтта
67	ovo	хӀоа
68	korno	маӀа
69	vosto	цӀога
70	plumo	пелаг
71	haroj	месаш
72	kapo	корта
73	orelo	лерг
74	okulo	бӀаьрг
75	nazo	мара
76	buŝo	бага
77	dento	церг
78	lango	мотт
79	ungo	мӀара
80	piedo	ког
81	gambo	ког
82	genuo	гола
83	mano	куьг
84	flugilo	тӀам
85	ventro	гай
86	tripo	йоьхьаш
87	gorĝo	ворта, легаш
88	dorso	букъ
89	brusto	накха
90	koro	дог
91	hepato	доӀах
92	trinki	мала
93	manĝi	яа
94	mordi	Ӏийша
95	suĉi	цӀубдан
96	kraĉi	туйнаш кхисса
97	vomi	Ӏетто
98	blovi	хӀуп баха
99	spiri	садеӀа
100	ridi	вела

Эсперантон дошаме доккха дакъа ду романийн а, германийн а орамашах а, латинийн а, грекийн а меттах кхоллаелла интернационализмашах а. Цхьадолу дешнаш ду оьрсийн а, полякийн а меттанашкара схаэцна. И дешнаш эсперантон фонологица догӀуш кепара тадо.