ھۆلۆکۆست - Wikiwand

ھۆلۆکۆست (بە ئەڵمانی: Der Holocaust) (لە یۆنانییەوە ὁλόκαυστος holókaustos: کە holólos بە واتای "ھەموو" و kaustós بە واتای "سووتێن") (بە عیبری: השואה، بە "کارەسات" دەخوێندرێتەوە)،^[١] کۆمەڵکووژییەک بوو کە ڕوویدا لەکاتی جەنگی جیھانی دووەمدا لەلایەن پارتی سۆشیالیستی کرێکارانی ئەڵمانیا ناسراو بە نازی بەسەرکردایەتی ئادۆڵف ھیتلەر دەستی پێکرا، نزیکەی شەش ملیۆن جوولەکەی ئەورووپی لەلایەن ئەڵمانیای نازی و ھاوپەیمانەکانییەوە کوژران. ھەندێک لە مێژوونووسان پێناسەی ھۆلۆکۆست بەکاردەھێنن بۆ پێنج ملیۆن کەسی دیکەی ناجوولەکە بگرێتەوە کە ئەوانیش قووربانی کوشتنی بەکۆمەڵی ڕژێمی نازی بوون، بەمەش کۆی گشتییان گەیشتە نزیکەی یازدە ملیۆن کەس. کوشتنەکان لە سەرتاسەری ئەڵمانیای نازی و ناوچەکانی ئەورووپای داگیرکراو لەلایەن ئەڵمانیاوە ڕوویانداوە. ڕژێمی نازی و ھاوکارەکانی بە شێوەیەکی سیستماتیک لە ناوەڕاستی جەنگی جیھانی دووەمدا لە ساڵی ١٩٤١ تا ١٩٤٥ جوولەکەکانیان کردە ئامانج و کوشتیانن، لە یەکێک لە گەورەترین کووشتارگەکانی مێژووی مرۆڤایەتیدا، چەوساندنەوە و کوشتنی جوولەکەکان بەشێک بوو لە کۆمەڵەیەکی بەرفراوانتر لە چەوساندنەوەکان و کوشتنی سیستماتیکی ڕژێمی ھیتلەر و ھاوکارانی لە دژی چەندین گرووپی نەتەوەیی و ڕامیاری جیاواز، بەتایبەتی کۆمەڵکوژی گەلی ڕۆما و کەمئەندامان و نەیارانی ڕامیاری و چەندانی تر.^[٢]^[٣]^[٤]^[٥]

ئەم وتارە لەوانەیە پێویستی بە خاوێنکردن ھەبێت تا بگات بە شێوازی ستانداردی نووسین.

Remove ads

سەرەتاکان

لە ساڵی ١٩٠٤ پزیشکی ئەڵمانی ئەلفرێد پلۆیتز بیرۆکەکانی خۆی ناوی لێنابوو باشترکردنی نەوەی مرۆڤ لە ڕێگەی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکانەوە بڵاوکردەوە بە ئامانجی دروستکردنی کۆمەڵگایەکی زیرەکتر و بەرھەمدارتر بە مەبەستی کەمکردنەوەی ئەوەی کە ناوی لێنا «ئازارەکانی مرۆڤ»، دوای ئەم نووسینانە، پەرتووکێکی بەناوی «مۆڵەتی نەھێشتنی ئەو زیندووانەی کە شایەنی ژیان نین» (Die Freigabe der Vernichtung Lebensunwertem Lebens) لە ساڵی ١٩٢٠ لە نووسینی نووسەر و پارێزەر کارل بینێندینک کە بە ھاوبەشی لەگەڵ پزیشکی دەروونی ئەلفرێد ھاوگ پەرتووکەکەی نووسیوە، پەرتووکەکە باسی بیرۆکەی خێراکردنی کوشتنی بێ ئازار (ئیۆتانازیا-euthanasia) بوو بۆ ئەو کەسانەی کە نەخۆشی چارەسەرنەکراویان ھەیە، لەم پەرتووکەدا بە ھیچ شێوەیەک باس لە لەناوبردنی ھیچ ڕەگەزێک یان گرووپێک نەکراوە بەھۆی پەیوەستبوونیان بە ئایینێکی دیاریکراوەوە.^[٦]

لە ساڵی ١٩٣٣، ژمارەی جوولەکەکان لە ئەورووپا گەیشتە زیاتر لە نۆ ملیۆن. زۆربەی جوولەکەکانی ئەورووپا لەو وڵاتانەدا دەژیان کە دەوڵەتی نازی لە کاتی جەنگی جیھانی دووەمدا داگیری دەکرد. پێش ساڵی ١٩٤٥ ئەڵمانییەکان و ھاوکارەکانیان لە ھەر سێ جوولەکەیەکی ئەورووپی نزیکەی دوو جوولەکەیان کوشت وەک بەشێک لە «کۆتا چارەسەر»، کە ڕامیاری نازییەکان بوو بۆ کوشتنی «جوولەکەکانی ئەورووپا». بەڵام ژمارەی قوربانییەکان گەیشتە ٢٠٠ ھەزار دۆم؛ و ٢٠٠ ھەزار کەمئەندامی دەروونی یان جەستەیی لە بەرنامەی «ئیۆتانازیا-کووشتنی بێ ئازار» دا کوژران.

ھەندێک پێیان وایە کە ئەو بڵاوکراوانە کە پێشتر باسمان کرد دواتر لەلایەن نازییەکانەوە بەکارھێنراون بۆ تەواوکردنی پلانە گشتگیرەکەیان بۆ لەناوبردنی جوولەکەکان کە بە «کۆتا چارەسەر»یان (Endlösung der Judenfrage) ناسراون. لە ١ی نیسانی ساڵی ١٩٣٣، واتە دوای ماوەیەکی کەم لە سەرھەڵدانی نازییەکان بۆ سەر دەسەڵات لە ئەڵمانیا، پارتەکە ڕاگەیاند کە بایکۆتی تەواوەتی بۆ یەک ڕۆژ دەکات لەو کار و بەرھەمە بازرگانیانەی کە جوولەکەکان خاوەندارێتییان دەکرد لە ئەڵمانیا و وتەبێژانی نازییەکان بانگەشەیان کرد کە بایکووەتەکە بووە تۆڵەکردنەوەیەک لە جوولەکە ئەڵمانییەکان و بیانییەکان، لەوانەش ڕۆژنامەنووسانی ئەمریکی و ئینگلیزی، کە ڕەخنەیان لە ڕژێمی نازی دەگرت. لەو ڕۆژەی بایکووەتەکە ڕوویدا، سەربازە زریانەکان بە ھەڕەشەیەکەوە وەستابوون لەبەردەم ئەو فرۆشگایانەی کە خاوەنەکانیان جوولەکەکان بوون. «ئەستێرەی داود» شەش نووکە لەسەر ھەزاران دەرگا و پەنجەرە بە ڕەنگی زەرد و ڕەش نەخشێنرابوو. تابلۆی «لە جوولەکەکان مەکڕن» و «جوولەکەکان بەڵای ئێمەن» دانرابوون، لە ھەندێک شاردا ھێزە تایبەتەکان بە شەقامەکاندا دەسووڕانەوە و درووشمی دژە جوولەکەکانیان دەوتەوە و گۆرانی پارتەکەیان دەوتەوە. لە شارەکانی دیکەدا بایکووەتەکە توندوتیژیی لەگەڵدا بوو، لە شاری کیێل پارێزەرێکی جوولەکە کوژرا. بایکۆتی فەرمی لە نیوەی شەودا کۆتایی ھات، ئەم ڕێکارە لە ٧ی نیسانی ١٩٣٣دا لەلایەن دەسەڵاتدارانی ڕایشی سێیەمەوە بڕیاریان دا بۆ دەرکردنی جوولەکەکان لە بەڕێوەبەرایەتی و دامودەزگاکانی دەسەڵات، لە کۆبوونەوەی ساڵانەی پارتی نازی کە لە شاری نورنبێرگ لە ساڵی ١٩٣٥ ھەر لە شاری نورنبێرگ بەڕێوەچوو، چەندین یاسای ڕەگەزپەرستی دەرچوو کە دواتر ناویان لێنرا یاساکانی نورنبێرگ، لە یاساکاندا جوولەکەیەک ھاوسەرگیری لەگەڵ ژنێکی نا جوولەکەدا بکات قەدەغەیە و بە پێچەوانەشەوە ڕەگەزنامەی ئەڵمانی لە جوولەکەکان وەرگیرا و مافی دەنگدان لە ھەڵبژاردنەکانیشدا ھەڵوەشایەوە. لە ١٥ی تشرینی دووەم، ساڵی ١٩٣٨ یاسایەک دەرچوو کە خوێندکارە جوولەکەکانی چوونە ناو قوتابخانە حکوومییەکانی ئەڵمانیا قەدەغە دەکات.^[٧]

زاراوەی «کۆتا چارەسەر»یان «چارەسەری کۆتایی» بۆ یەکەمجار لەلایەن ئەدۆلف ئایخمانەوە بەکارھێنرا کە سەرپەرشتی ئۆپەراسیۆنەکانی ھۆلۆکۆستی دەکرد و لە ١ی حوزەیرانی ١٩٦٢ لە زیندانی ئەیالۆن لەلایەن دادگای ئیسرائیلەوە دادگایی کرا و لەسێدارەدرا. پلانی کۆتا چارەسەر لە کۆنفرانسێکی ناوخۆیی پارتی نازی کە لە ناوچەی وانسی لە باشووری ڕۆژاوای بەرلین لە ٢٠ی کانوونی دووەمی ١٩٤٢ بەڕێوەچوو، باس لە میکانیزمی لەناوبردنی جوولەکەکانی ئەورووپا کرا، ھێنریک ھیملێر کە یەکێک بوو لە بەھێزترین و توندترین پیاوەکانی ئەدۆڵف ھیتلەر، بەشداری لەو کۆبوونەوەیەدا کرد. لە کورتە ڕستەی کۆبوونەوەکەدا ھاتووە کە شێوازی پێشووی ھاندانی جوولەکەکان بۆ کۆچکردن لە ئەڵمانیاوە گۆڕاوە بۆ دوورخستنەوەی زۆرەملێ.^[٨]

پڕۆسەی ھۆلۆکۆست و زاراوەی کۆتا چارەسەر بە فەلسەفەی نازی وەک ڕێگەیەک بۆ ڕزگاربوون لەو کەسانەی کە بە «لەخوار مرۆڤدا» دەیانزانی و نەتەوەی ئەڵمانی وەک ڕەگەزێکی پاکە مافی ئەوەی ھەیە دەسەڵاتداری جیھان بکات، ڕەوا بوو، و کە ڕەگەزی ئارییەکان لە ڕووی کوالێتییەوە لە ڕەگەزە تێکەڵە ئەورووپییەکان وەک دۆم، پۆلەندی، جوولەکە، سلاڤ، ئاڵت و ئەفریقییەکان باڵاترن و ھەندێک لایەنی کۆمەڵگا تەنانەت ئەگەر لە ڕەگەزی ئاریش بن، وەک ھاوڕەگەزبازان، تاوانباران، کەمئەندامانی جەستەیی یان دەروونی، کۆمۆنیستەکان، لیبراڵەکان، نەیارانی فەلسەفەی نازییەکان و گەواھیدەرانی یەھووە، بەپێی بیرۆکەی نازییەکان، ئەوان لە چینی «لەخوار مرۆڤ» بوون.^[٩]

جگە لە جوولەکەکان ١٠٠ ھەزار کۆمۆنیست و ١٥–٢٥ ھەزار ھاوڕەگەزباز لەناوچوون و ١٢٠٠–٢٠٠٠ لە گەواھیدەرانی یەھووە لەناوچوون، ڕێوشوێنی نەشتەرگەری یان پزیشکی گیرا بۆ ڕێگریکردن لە منداڵبوونی ٤٠٠ ھەزار منداڵی کەمئەندامی دەروونی و نەخۆشی دەروونی T4 بەکارھێنرا بۆ کۆتایی ھێنان بە ژیانی ٢٠٠–٣٠٠ ھەزار لەو کەمئەندامانەی کە چارەسەریان نییە، کەمئەندامان، و نەخۆشانی دەروونی.^[١٠]

زۆربەی مێژوونووسان پێیان وایە سەرەتای ڕاستەقینەی ھۆلۆکۆست شەوی ٩ی تشرینی دووەمی ١٩٣٨ بووە، کاتێک خۆپیشاندانی توڕەیی دژی جوولەکەکان زۆرێک لە شارەکانی ئەڵمانیای گرتەوە.^[١١]

Remove ads

سەرھەڵدانی ئەڵمانیای نازی

لەنێو قەیرانێکی ئابووری جیھانی و پارچەپارچەبوونی سیاسی، پارتی نازی بەخێرایی پشتیوانییەکانی زیاد کرد و لە ھەڵبژاردنەکانی ناوەڕاستی ساڵی ١٩٣٢دا گەیشتە ڕێژەی ٣٧ لەسەدا، ئەمەش لە ڕێگەی بانگەشەکردن بۆ پرسەکانی وەک دژایەتی کۆمۆنیزم و بوژانەوەی ئابووری. ھیتلەر لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٣٣ لە ڕێککەوتنێکی پشت پەردەدا کە لەلایەن سیاسەتمەدارانی باڵی ڕاستەوە پشتیوانی دەکرا، وەک ڕاوێژکار دەستنیشانکرا. لە ماوەی چەند مانگێکدا، ھەموو پارتە سیاسییەکانی تر قەدەغە کران، ڕژێم دەستی بەسەر میدیادا گرت، دەیان ھەزار لە نەیارانی سیاسی – بەتایبەتی کۆمۆنیستەکان – دەستگیرکران، و سیستەمێکی ئۆردووگا بۆ زیندانیکردنی دەرەوەی یاسا دامەزرا. ڕژێمی نازی بە توندی مامەڵەی لەگەڵ تاوان و کەسانی دەرەوەی کۆمەڵگا دەکرد – وەک دۆم و سینتی، پیاوانی ھاوڕەگەزخواز، و ئەوانەی کە بە تەمبەڵ دادەنران – لە ڕێگەی چەندین ڕێوشوێنی جۆراوجۆرەوە، لەوانە زیندانیکردن لە ئۆردووگاکانی کارپێکردنی زۆرەملێدا. نازییەکان بە زۆرەملێ ٤٠٠٬٠٠٠ کەسیان نەزۆک کرد و ھەندێکی تریان ناچار بە لەباربردنی منداڵ کرد بەھۆی نەخۆشییە بۆماوەیییە ڕاستەقینە یان گریمانەیییەکانەوە.

ھەرچەندە نازییەکان ھەوڵیان دەدا ھەموو لایەنێکی ژیانی گشتی و تایبەتی کۆنتڕۆڵ بکەن، بەڵام سەرکوتی نازییەکان نزیکەی بە تەواوی دژی ئەو گرووپانە بوو کە بە دەرەوەی کۆمەڵگەی نیشتمانی دادەنران. زۆربەی ئەڵمانییەکان کەمێکیان ھەبوو بۆ ترس، بەو مەرجەی دژایەتی ڕژێمە نوێیەکەیان نەکردایە. ڕژێمە نوێیەکە لە ڕێگەی گەشەی ئابوورییەوە پشتیوانی جەماوەری بەدەستھێنا، کە بەشێکی لە ڕێگەی ڕێوشوێنەکانی دەوڵەتەوە بوو وەک چەکدارکردنەوە. لکاندنی نەمسا (١٩٣٨)، سودێتنلاند (١٩٣٨)، و بۆھیمیا و مۆراڤیا (١٩٣٩)ش پشتیوانی جەماوەریی نازییەکانیان زیاد کرد. ئەڵمانییەکان بە پرۆپاگەندەی زۆر دژی جووەکان و گرووپەکانی تری ئامانجکراوی نازییەکان ڕووبەڕوو بوونەوە.

چەوساندنەوەی جووەکان

نزیکەی ٥٠٠٬٠٠٠ جووی ئەڵمانی لە ساڵی ١٩٣٣دا کەمتر لە ١ لەسەدی دانیشتووانی وڵاتەکەیان پێکدەھێنا. ئەوان بە تێکڕا لە ئەڵمانییەکانی تر دەوڵەمەندتر بوون و تا ڕادەیەکی زۆر تێکەڵاوی کۆمەڵگا ببوون، ھەرچەندە کەمینەیەکیان کۆچبەری نوێی ئەورووپای ڕۆژھەڵات بوون. دامودەزگا جیاوازەکانی حکوومەتی ئەڵمانیا، ڕێکخراوەکانی پارتی نازی، و دەسەڵاتە خۆجێیەکان نزیکەی ١٬٥٠٠ یاسای دژە جوویان دەرکرد. لە ساڵی ١٩٣٣دا، جووەکان لە چەندین پیشە و خزمەتی شارستانیدا قەدەغە کران یان سنووردار کران. دوای دەرکردنی جووە ئەڵمانییەکان لە ژیانی گشتی تا کۆتایی ساڵی ١٩٣٤، ڕژێم لە ساڵی ١٩٣٥دا یاساکانی نورنبێرگی دەرکرد. یاساکان مافی ھاووڵاتیبوونی تەواویان تەنھا بۆ ئەوانە ھێشتەوە کە «خوێنی ئەڵمانی یان پەیوەندیداریان» ھەبوو، چالاکییە ئابوورییەکانی جووەکانیان سنووردار کرد، و ھاوسەرگیری و پەیوەندی سێکسی نوێی نێوان جووەکان و ئەڵمانییە نا جووەکانیان بە تاوان دانا. جووەکان وەک کەسانێک پێناسە کران کە سێ یان چوار باپیرەگەورەی جوویان ھەبوو؛ زۆرێک لەوانەی بەشێکیان ڕەچەڵەکی جوویان ھەبوو وەک «میشلینگە» پۆلێنکران، بە مافی جیاوازەوە. ھەروەھا ڕژێم ھەوڵیدا جووەکان جیا بکاتەوە بە مەبەستی لەناوبردنیان لە وڵاتەکەدا لە کۆتاییدا. خوێندکارە جووەکان وردە وردە لە سیستمی خوێندن دەرکران. ھەندێک لە شارەوانییەکان سنووردارکردنیان دانا بۆ شوێنی ژیان یان کارکردنی جووەکان. لە ساڵانی ١٩٣٨ و ١٩٣٩دا، جووەکان لە پیشەی زیاتر قەدەغە کران، و کارەکانیان دەستی بەسەردا گیرا بۆ دەرکردنیان لە ئابووری.

توندوتیژی دژە جوو، کە زۆربەی لەلایەن ئەندامانی دامەزراوەکانی پارتی نازییەوە بە شێوەیەکی خۆجێی ڕێکخرابوو، لە ساڵانی ١٩٣٣ تا ١٩٣٩دا بە شێوەیەکی سەرەکی ناتوندوتیژ بوو. فرۆشگای جووەکان، بەتایبەتی لە ناوچە گوندنشینەکاندا، زۆرجار بایکۆت دەکران یان تێکدەدران. لە ئەنجامی فشاری خۆجێی و جەماوەریدا، زۆرێک لە شارۆچکە بچووکەکان بە تەواوی لە جوو خاڵی بوونەوە و ڕەنگە سێیەکی کارە جووەکان ناچار بە داخستن کرابن. توندوتیژی دژە جوو لەو ناوچانەی کە لەلایەن ئەڵمانیای نازییەوە لکێندرابوون، خراپتر بوو. لە ٩–١٠ی تشرینی دووەمی ١٩٣٨، نازییەکان «کریستاڵناخت» (شەوی شووشەی شکاو)یان ڕێکخست، کە پۆگرۆمێکی سەرتاسەری بوو. زیاتر لە ٧٬٥٠٠ فرۆشگای جوو (لە کۆی ٩٬٠٠٠) تاڵانکران، زیاتر لە ١٬٠٠٠ کەنیسە زیانیان پێگەیشت یان وێرانکران، لانیکەم ٩٠ جوو کوژران، و نزیکەی ٣٠٬٠٠٠ پیاوی جوو دەستگیرکران، ھەرچەندە زۆرێکیان لە ماوەی چەند ھەفتەیەکدا ئازاد کران. باجێکی تایبەت بەسەر جووە ئەڵمانییەکاندا سەپێنرا کە زیاتر لە ١ ملیار ڕایشمارکی کۆکردەوە.

حکوومەتی نازی دەیویست ھەموو جووەکان ناچار بکات ئەڵمانیا بەجێبھێڵن. لە کۆی ٥٦٠٬٠٠٠ جوو لە وڵاتەکەدا، ١٣٠٬٠٠٠ کەس توانیان لە نێوان ساڵانی ١٩٣٣ و ١٩٣٧دا کۆچ بکەن، کە زۆربەیان بەرەو ئەفریقای باشوور، فەلەستینی ژێر ئینتیداب، و ئەمریکای باشوور بوو. ھەندێکیان گەڕانەوە بۆ ئەورووپای ڕۆژھەڵات. ١٢٠٬٠٠٠ کەسی تر لە ساڵانی ١٩٣٨ و ١٩٣٩دا ئەڵمانیایان بەجێھێشت. نزیکەی ھیچ وڵاتێک سنووردارکردنەکانی کۆچکردنی کەم نەکردەوە، بۆیە بەدەستھێنانی بەڵگەنامە پێویستەکان قورس بوو. تا کۆتایی ساڵی ١٩٣٩، زۆربەی ئەو جووانەی کە دەیانتوانی کۆچ بکەن، کۆچیان کردبوو؛ ئەوانەی کە مانەوە بە شێوەیەکی ناھاوسەنگ بەساڵاچوو، ھەژار، یان ژن بوون. تا ساڵی ١٩٣٩، ١٠٠٬٠٠٠ کەس لە ئەمریکا بوون؛ ٥٠٬٠٠٠ لە ھەر یەک لە فەلەستین، بەریتانیا، ئەرجەنتین؛ ٣٠٬٠٠٠ لە ھەر یەک لە ھۆڵەندا، بەلجیکا، فەڕەنسا، ئەفریقای باشوور، و شەنگەھای. ئەڵمانیا نزیکەی ١ ملیار ڕایشمارکی لە باجی کۆچکردن کۆکردەوە، کە زۆربەی لە جووەکان بوو. سیاسەتی کۆچی زۆرەملێ تا ساڵی ١٩٤٠ بەردەوام بوو.

جگە لە ئەڵمانیا، ژمارەیەکی بەرچاو لە وڵاتانی تری ئەورووپا وازیان لە دیموکراسی ھێنا بۆ جۆرێک لە دەسەڵاتی ستەمکارانە یان فاشیستی. زۆرێک لە وڵاتان، لەوانە بولگاریا، ھەنگاریا، پۆڵەندا، ڕۆمانیا، و سلۆڤاکیا، لە ساڵانی ١٩٣٠ و ١٩٤٠دا یاسای دژە جوویان دەرکرد. لە تشرینی یەکەمی ١٩٣٨دا، ئەڵمانیا زۆرێک لە جووە پۆڵەندییەکانی دەرکرد لە وەڵامی یاسایەکی پۆڵەندیدا کە ڕێگەی دەدا بە ھەڵوەشاندنەوەی ھاووڵاتیبوون بۆ ئەو جووە پۆڵەندیانەی کە لە دەرەوەی وڵات دەژیان.

کوشتاری بەکۆمەڵ

زۆربەی مێژوونووسان لەسەر ئەوە کۆکن کە ھیتلەر فەرمانێکی ڕاشکاوی دەرکردووە بۆ کوشتنی ھەموو جووەکانی سەرتاسەری ئەورووپا، بەڵام ناکۆکی ھەیە لەسەر کاتی دەرکردنی فەرمانەکە. ھەندێک لە مێژوونووسان ئاماژە بە لێدوانە ھاندەرەکانی ھیتلەر و سەرکردەکانی تری نازی دەکەن، ھەروەھا کوشتاری بەکۆمەڵی ھاوکاتی جووە سڕبییەکان، پلانی ئۆردووگاکانی لەناوبردن لە پۆڵەندا، و دەستپێکردنی دوورخستنەوەی جووە ئەڵمانییەکان وەک نیشانەیەک بۆ ئەوەی کە بڕیاری کۆتایی پێش کانوونی یەکەمی ١٩٤١ دراوە. ھەندێکی تر پێیان وایە کە ئەم سیاسەتانە دەستپێشخەریی سەرکردە ناوخۆیییەکان بوون و بڕیاری کۆتایی دواتر دراوە. لە ٥ی کانوونی یەکەمی ١٩٤١، یەکێتیی سۆڤیەت یەکەم ھێرشی گەورەی پێچەوانەی دەستپێکرد. لە ١١ی کانوونی یەکەم، ھیتلەر دوای ھێرشی ژاپۆن بۆ سەر پێرڵ ھاربەر، شەڕی دژی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ڕاگەیاند. ڕۆژی دواتر، بە بەرپرسانی باڵای پارتی نازی وت، ئاماژەی بە پێشبینییەکەی ساڵی ١٩٣٩ی کرد، «جەنگی جیھانی لێرەیە؛ لەناوبردنی جووەکان دەبێت دەرەنجامی پێویست بێت.»

نازییەکان چەند مانگێکیان پێچوو دوای ئەمە بۆ ڕێکخستنی جینۆسایدێکی سەرتاسەری کیشوەرەکە. ڕاینھارد ھایدریش، سەرۆکی نووسینگەی سەرەکیی ئاسایشی ڕایش (RSHA)، لە ٢٠ی کانوونی دووەمی ١٩٤٢ کۆنفرانسی وانسیی بەست. ئەم کۆبوونەوە ئاست بەرزە مەبەست لێی ھەماھەنگیکردنی سیاسەتی دژە جوو بوو. زۆرینەی کوشتارەکانی ھۆلۆکۆست لە ساڵی ١٩٤٢دا ئەنجامدرا، کە لووتکەی جینۆسایدەکە بوو، کاتێک زیاتر لە ٣ ملیۆن جوو کوژران، و ٢٠ یان ٢٥ لەسەدی قوربانییانی ھۆلۆکۆست پێش سەرەتای ساڵی ١٩٤٢ گیانیان لەدەستدا و ھەمان ژمارە تا کۆتایی ساڵەکە لە ژیاندا مانەوە.

کۆمەڵکوژیی بە گوللە

لەسێدارەدانەکان زۆرجار چەند کیلۆمەترێک لە دەرەوەی شارۆچکەیەک ئەنجام دەدران. قوربانییەکان کۆدەکرانەوە و بە پێ بەرەو شوێنی لەسێدارەدانەکە دەبردران، ناچار دەکران جلەکانیان دابکەنن، و لەناو چاڵە پێشتر ھەڵکەنراوەکاندا گوللەباران دەکران. تەکنیکی پەسەندکراو گوللەیەک بوو لە پشتەملەوە بە یەک فیشەک. لەناو ئەو ئاژاوەیەدا، زۆرێک لە قوربانییەکان بە گوللە نەدەکوژران بەڵکو لەبری ئەوە بە زیندوویی دەنێژران. بە شێوەیەکی گشتی، چاڵەکان دوای لەسێدارەدانەکە پاسەوانی دەکران بەڵام ھەندێکجار چەند قوربانییەک توانیبوویان دواتر ھەڵبێن. لەسێدارەدانەکان دیمەنی گشتی بوون و موڵک و ماڵی قوربانییەکان لەلایەن داگیرکەران و دانیشتووانی ناوچەکەوە تاڵان دەکران. نزیکەی ٢٠٠ گیتۆ لە یەکێتیی سۆڤیەتی داگیرکراودا دامەزران، کە زۆربەیان تەنھا بۆ ماوەیەکی کورت بوونیان ھەبوو پێش ئەوەی دانیشتووانەکەیان لەسێدارە بدرێن. چەند گیتۆیەکی گەورە وەک ڤیلنا، کۆڤنۆ، ڕیگا، بیاویستۆک، و لوۆڤ تا ساڵی ١٩٤٣ بەردەوام بوون چونکە ببوونە ناوەندی بەرھەمھێنان.

دوورخراوەکانی شوێنەکانی تریشی لەخۆ دەگرت. جگە لە ئەڵمانیا، ڕۆمانیا زۆرترین ژمارەی جووی کوشت. ڕۆمانیا لە ساڵانی ١٩٤١ تا ١٩٤٣ نزیکەی ١٥٤٬٠٠٠–١٧٠٬٠٠٠ جووی لە بێسارابیا و بووکۆڤیناوە دوورخستەوە بۆ گیتۆکانی ترانسنستریا. جووەکانی ترانسنستریاش لەم گیتۆیانەدا زیندانی کران، کە ڕەنگە کۆی گشتیی مردووان گەیشتبێتە ١٦٠٬٠٠٠ کەس. ھەنگاریا لە ساڵی ١٩٤١دا ھەزاران جووی کارپاتی ڕوسینی و بیانی دەرکرد، کە ماوەیەکی کەم دواتر لە ئوکراینا گوللەباران کران. لە سەرەتای مانگی ئەیلوولدا، ھەموو جووە ئەڵمانییەکان ناچارکران ئەستێرەیەکی زەرد لەبەر بکەن، و لە مانگی تشرینی یەکەمدا، ھیتلەر بڕیاریدا ئەوان بۆ ڕۆژھەڵات دووربخاتەوە و کۆچکردن قەدەغە بکات. لە نێوان ناوەڕاستی تشرینی یەکەم و کۆتایی ساڵی ١٩٤١، ٤٢٬٠٠٠ جوو لە ئەڵمانیا و ناوچە لکێنراوەکانی و ٥٬٠٠٠ دۆم لە نەمساوە دوورخرانەوە بۆ وۆدز، کۆڤنۆ، ڕیگا، و مینسک. لە کۆتایی مانگی تشرینی دووەمدا، ٥٬٠٠٠ جووی ئەڵمانی لە دەرەوەی کۆڤنۆ گوللەباران کران و ١٬٠٠٠ی تر لە نزیک ڕیگا، بەڵام ھیملەر فەرمانی دا کۆتایی بەو جۆرە کۆمەڵکوژیانە بھێنرێت و ھەندێک لە سەرکردایەتی باڵای نازی گومانیان لە کوشتنی جووە ئەڵمانییەکان دەربڕی. لەسێدارەدانی جووە ئەڵمانییەکان لە باڵتیک لە سەرەتای ساڵی ١٩٤٢دا دەستیپێکردەوە.

دوای فراوانبوونی کوشتارەکان بۆ ئامانجگرتنی تەواوی دانیشتووانی جووی سۆڤیەت، ٣٬٠٠٠ پیاوەکەی ئایینزاتسگروپن بەس نەبوون و ھیملەر ٢١ کەتیبەی پۆلیسی ڕێکخستنی (Order Police) بۆ یارمەتیدانیان ئامادە کرد. سەرباری ئەوە، سەربازانی ڤێرماخت، لیواکانی ڤافن-ئێس ئێس، و یارمەتیدەرە ناوخۆیییەکان زۆر جوویان گوللەباران کرد. تا کۆتایی ساڵی ١٩٤١، زیاتر لە ٨٠ لەسەدی جووەکانی ئوکراینای ناوەڕاست، بێلاڕووسی ڕۆژھەڵات، ڕووسیا، لاتڤیا، و لیتوانیا گوللەباران کرابوون، بەڵام کەمتر لە ٢٥ لەسەدی ئەوانەی کە لە ڕۆژاوا دەژیان کە ٩٠٠٬٠٠٠ کەسیان لە ژیاندا مابوونەوە. تا کۆتایی جەنگ، نزیکەی ١٫٥ بۆ ٢ ملیۆن جوو گوللەباران کران و نزیکەی ٢٢٥٬٠٠٠ دۆم. بکوژەکان لەسێدارەکانیان بە ناخۆش و لە ڕووی لۆجستییەوە بە ناڕەحەت دەزانی، کە ئەمەش کاریگەری ھەبوو لەسەر بڕیاری گۆڕینی شێوازەکانی کوشتن بۆ شێوازی تر.

دوورخستنەوە

بە پێچەوانەی ناوچەکانی کوشتن لە ڕۆژھەڵاتەوە، دوورخستنەوە لە شوێنەکانی تری ئەورووپا بە شێوەیەکی ناوەندی لە بەرلینەوە ڕێکدەخرا، ھەرچەندە پشت بە ئەنجامی دانوستانەکان لەگەڵ حکوومەتە ھاوپەیمانەکان و وەڵامی جەماوەری بۆ دوورخستنەوە دەبەسترا. لە کۆتایی ساڵی ١٩٤١ەوە، کارگێڕە ناوخۆیییەکان وەڵامی دوورخستنەوەی جووەکانیان بۆ ناوچەکانیان بە کۆمەڵکوژکردنی جووە ناوخۆیییەکان دەدایەوە بۆ ئەوەی جێگا لە گیتۆکاندا بۆ دوورخراوەکان بەتاڵ بکەنەوە. ئەگەر جووە دوورخراوەکان بەھۆی بارودۆخی سەختەوە گیانیان لەدەست نەدایە، ئەوا دواتر لە ئۆردووگاکانی لەناوبردندا دەکوژران. ئەو جووانەی کە بۆ ئاوشڤیتز دوورخرابوونەوە، سەرەتا دەخرانە ناو ئۆردووگاکە؛ پراکتیکی ئەنجامدانی ھەڵبژاردن و کوشتنی زۆرێک لە زیندانییەکان لە کاتی گەیشتندا لە تەممووزی ١٩٤٢ دەستیپێکرد. لە مانگەکانی ئایار و حوزەیراندا، جووە ئەڵمانی و سلۆڤاکییەکان کە بۆ لوبلین دوورخرابوونەوە، دەستیان کرد بە ناردنیان ڕاستەوخۆ بۆ ئۆردووگاکانی لەناوبردن.

لە ئەورووپای ڕۆژاوا، نزیکەی ھەموو مردنەکانی جووەکان دوای دوورخستنەوە ڕوویانداوە. داگیرکەران زۆرجار پشتیان بە پۆلیسی ناوخۆیی دەبەست بۆ دەستگیرکردنی جووەکان، کە ئەمەش ژمارەی ئەوانەی دوورخرانەوە سنووردار دەکرد. لە ساڵی ١٩٤٢دا، نزیکەی ١٠٠٬٠٠٠ جوو لە بەلجیکا، فەڕەنسا، و ھۆڵەندا دوورخرانەوە. تەنھا ٢٥ لەسەدی جووەکانی فەڕەنسا کوژران؛ زۆربەیان یان ھاووڵاتی نەبوون یان کۆچبەری نوێ بوون. سی قەددوور بنغەبریت و عەبدولقادر مەسلی سەدان جوویان ڕزگار کرد بە شاردنەوەیان لە ژێرزەمینەکانی مزگەوتی گەورەی پاریس و ھەوڵەکانی تری بەرخۆدان لە فەڕەنسا. ڕێژەی مردن لە ھۆڵەندا بەرزتر بوو لە وڵاتانی دراوسێ، کە زانایان ھۆکارەکەیان بۆ سەختی خۆشاردنەوە یان ھاوکاری زیاتری پۆلیسی ھۆڵەندی گەڕاندووەتەوە.

حکوومەتی ئەڵمانیا ھەوڵیدا جووەکان لە وڵاتە ھاوپەیمانەکانەوە دووربخاتەوە. یەکەم وڵات کە دانیشتووانە جووەکەی ڕادەست کرد سلۆڤاکیا بوو، کە لە مانگی ئازار تا تشرینی یەکەمی ١٩٤٢ نزیکەی ٥٨٬٠٠٠ جووی دەستگیرکرد و دووریخستنەوە بۆ پۆڵەندا. دەوڵەتی سەربەخۆی کرواتیا پێشتر زۆرینەی دانیشتووانە جووەکەی (لەگەڵ ژمارەیەکی گەورەتری سڕبەکان) گوللەباران کردبوو یان لە ئۆردووگاکانی کارپێکردنی زۆرەملێدا کوشتبووی، و دواتر لە ساڵانی ١٩٤٢ و ١٩٤٣دا چەند ھەزار جوویەکی دوورخستەوە. بولگاریا ١١٬٠٠٠ جووی لە یۆنانی داگیرکراوی بولگاریا و یووگسلاڤیا دوورخستەوە، کە لە ترێبلینکا کوژران، بەڵام ڕەتی کردەوە ڕێگە بدات بە دوورخستنەوەی جووەکان لە خاکی پێش جەنگی خۆیەوە.

تا داگیرکردنی ھەنگاریا لەلایەن ئەڵمانیاوە لە ئازاری ١٩٤٤، حکوومەتی ھەنگاریا ژمارەیەکی زۆر کەمی لە نزیکەی ٨٤٦٬٠٠٠ کەسی کە بەپێی یاسا ڕەگەزییەکانی ئەو کاتە بە جوو دادەنران دوورنەخستەوە (ھەرچەندە جووەکان لە ھێرش و ڕووداوەکاندا دەکوژران). ھەروەھا، ڕۆمانیا ژمارەیەکی زۆر جووی نەنارد؛ دانیشتووانی جووی دۆم و ھەنگاری گەورەترین دانیشتووانە جووە ڕزگاربووەکانی ئەورووپا بوون دوای ساڵی ١٩٤٢. بەڵام لە نێوان ئازاری ١٩٤٤ و ٩ی تەممووزی ١٩٤٤، ٤٣٤٬٠٠٠ لە ٨٢٥٬٠٠٠ جووی ھەنگاری کە ھێشتا مابوونەوە بە شەمەندەفەر دوورخرانەوە، زۆربەیان بۆ ئاوشڤیتز کە زۆرینەی ھەرە زۆریان دەستبەجێ کوژران. مەزەندە دەکرێت نزیکەی ٢٥٥٬٠٠٠ جووی ھەنگاری (٢٩٫٦٪) بە جۆرێک لە جۆرەکان لە جەنگ و ھۆلۆکۆست ڕزگاریان بووبێت.

پێش داگیرکردنی ئیتاڵیا لەلایەن ئەڵمانیاوە لە ئەیلوولی ١٩٤٣، ھیچ ھەوڵێکی جدی نەبوو بۆ دوورخستنەوەی جووە ئیتاڵییەکان، و ئیتاڵیا ڕەتی کردەوە ڕێگە بدات بە دوورخستنەوەی جووەکان لە زۆرێک لە ناوچە داگیرکراوەکانی ئیتاڵیا. ئەڵمانیای نازی ھەوڵی لەناوبردنی جووە فینلەندییەکان و جووەکانی باکووری ئەفریقای نەدا کە لەژێر دەسەڵاتی فەڕەنسی یان ئیتاڵیدا دەژیان.

Remove ads

پلانی ماداگاسکار

پلانی ماداگاسکار پێشنیاری حکوومەتی نازی بوو لە ئەڵمانیا بۆ گواستنەوەی دانیشتووانی جوولەکە لە ئەورووپاوە بۆ دوورگەی ماداگاسکار، فرانز ڕادێماخەر سەرۆکی بەشی جوولەکەکان لە وەزارەتی پەیوەندییەکانی دەرەوەی حکوومەتی نازی لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٤٠ بیرۆکەکەی پێشنیار کرد پێش ڕووخانی فەڕەنسا لە شەڕی فەڕەنسا. لە پێشنیازەکەدا داواکرابوو کە ماداگاسکار کە ئەوکاتە ناوچەیەکی داگیرکراوی فەڕەنسی بوو، وەک بەشێک لە مەرجەکانی خۆبەدەستەوەدانی فەڕەنسا ڕادەستی ئەڵمانیا بکرێت. پلانەکە لە ساڵی ١٩٤٠دا دواخرا پێش ئەوەی لە ساڵی ١٩٤٢ وازی لێبھێنرێت.

ئامراز و شێواز

ھەندێک پێیان وایە کە ھۆلۆکۆست یەکێک بووە لە کۆمەڵکوژییە ڕێکخراو و ئاڵۆزەکان، بەو پێیەی دەسەڵاتدارانی نازی زانیاری وردیان ھەبووە سەبارەت بەو ناوانەی کە بۆ پاکتاویکردن کراونەتە ئامانج و ژمارەی وردی ئەو کەسانەی کە پاکتاوی کرابوون ھەڵدەگیران، بۆ نموونە ئەو تێلێگرامە بەناوبانگە پارێزراو بوو کە ھێرمان ھۆڤێل بۆ ھیتلەری ناردبوو، ھێرمان پیاوی دووەم بوو لە ئۆپەراسیۆنی ڕینھارد کە پاکتاویکردنی جوولەکەکان بوو لە پۆڵەندا، ئەم بەڵگەنامەیە بە ھۆڤێل تەلەگراف ناسرا، کە تێیدا ھۆڤێل باس لەوە دەکات کە لە ماوەی مانگی کانوونی یەکەمی ساڵی ١٩٤٢دا ٢٤ ھەزار و ٧٣٣ جوولەکە لە گرتووخانەی مەجدانێک گیانیان لەدەستداوە، ٤٣٤٬٥٠٨ لە گرتووخانەی سۆبیبۆر، و ١٠١٬٣٧٠ لە گرتووخانەی ترێبلینکا، ھەموو ئەم ناوەندە دەستبەسەرکردنانە لە پۆڵەندا بوون، لەلایەن ھاینریچ ھیملێرەوە سەرپەرشتی دەکران و لەژێر فەرماندەیی مەیدانی ئەفسەر ئۆدیلۆ کلۆبوسنیکدا بوو.

مێژوونووسی ھاوچەرخی بەریتانی (ڕیچارد ئۆڤەری) لە پەرتووکی شەڕی ڕووسیادا باس لەوە دەکات کە نازییەکان جوولەکەکانیان وەک ئاژەڵێکی تاقیکاری بەکارھێناوە بۆ پەرەپێدانی چالاکیی و تواناکان کە لە ڕێگەیانەوە دەتوانن زۆرترین جوولەکە بکوژن، بۆ نموونە ڕووداوی ڕیزکردنی دەستگیرکراوان لە پشت یەکتری و تەقاندنی یەک فیشەک بۆ کوشتنی زیاتر لە کەسێک، بەڵام ئەم تاقیکردنەوەیە سەرکەوتوو نەبوو. ھەروەھا باسی تاقیکردنەوە فڕێدانی بۆمب دەکات بەسەر جەماوەرێکی دەستگیرکراو، کە ئەویش سەرکەوتوو نەبوو چونکە ژمارەی برینداران لە مردووان زیاتر بوون، و باسی تاقیکردنەوەی بەکارھێنانی دووکەڵی ئۆتۆمبێل دەکات لە ژووری داخراودا.

زۆربەی مێژوونووسان پێیان وایە کە ھۆلۆکۆست ھەڵمەتێکی ڕێکخراوی بەرفراوان بووە کە ئەو کەسانەی کردووەتە ئامانج کە بە کەمتر لە مرۆڤ دادەنران لە سەرانسەری ئەورووپا کە لەژێر ھەژموونی نازییەکاندا، یان ڕەوانەی ئۆردوگاکانی کرێکاری یان ئۆردوگاکانی کوشتن کرابوون، و ژمارەکان جێی مشتوومڕن لەبارەی کوژراوان، کە ٥–٧ ملیۆنە؛ و تەنیا لە پۆڵەندا ٣ ملیۆن جوولەکە، بەڵگەش ھەیە کە تاقیکردنەوەی زانستی لەسەر دەستگیرکراوەکان ئەنجامدراوە، بەتایبەتی لە خێوەتگەی ئاوشڤیتز-بیرکێناو لە پۆڵەندا، کە دکتۆر یۆزێف مێنگلێی نازی تاقیکردنەوەی جۆراوجۆری کردووە، لەوانە دانانیان لەناو دەفری داخراودا کە پەستانێکی زۆری ھەێە، و تاقیکردنەوەی بە سەھۆڵکردنیان تا مردن. تاقیکردنەوەکانی تر کە یۆزێف ئەنجامی داوە بریتی بوون لە ھەوڵدان بۆ گۆڕینی ڕەنگی چاو لە منداڵاندا بە دەرزی لێدانی ماددە بۆ ناو گلێنەی چاو، ھەوڵدان بۆ دۆزینەوەی ڤاکسینێک بۆ مەلاریا دوای دەرزی لێدانی کەسێکی تەندروست بە ژەمێک لە لیکی ئەو مێشوولەی کە نەخۆشییەکە ھەڵدەگرێت، نەشتەرگەرییەکانی گواستنەوە یان چاندنی ئەندامەکان بۆ ناو جەستە، تاقیکردنەوە بۆ ڕێگریکردن لە دووگیانی و منداڵبوون، و تاقیکردنەوەکانی تر.^[١٢]

Remove ads

ئۆردوگاکان

ئەو شوێنانەی کە بەشێ لە مێژوو نووسانی جیھانی پێیان وایە ئۆردوگای نازییەکانی لێبووە، بەشێک لە ئۆردووگاکانیش لە ئێستادا دیارن

کووشتارگەکە تەنھا بۆ جوو نەبوو

کووشتارەکانی نازییەکان جگە لە شەش ملیۆن جوولەکە ژمارەیەکی زۆر خەڵکی دیکەشی گرتەوە لەوانە: سەدان ھەزار دۆمی ئەورووپایی ناسراو بە (ڕۆما)، سەدان ھەزار (سێرب) کە بەشیکی زۆریان بە ھاوکاری جاشەکانی (کروات) لەناوچوون، نزیک بە دوو ملیۆن کریستیانی لەھستانی (وێڕای سێ ملیۆن جوولەکەی ئەو وڵاتە) وەکو لەھستانی نەخوازراو دەناسران، دیلەکانی شەڕ و خەڵکی ئاسایی ڕووس و میللەتەکانی سلاڤی ڕۆژھەڵات (ڕووسیای سپی، ڕووس، ئۆکرانی)، ھۆمۆسێکسۆێلەکان، خەڵکی پەککەوتە (ئیفلیج) و نەخۆشی ڕەوانی، کۆمۆنیستەکان و نەیارانی ڕامیاری، ڕووناکبیران و ئەندامانی یەکێتیی کرێکاری، ئافریقایی، ئاسیایی، فراماسیۆنەرەکان و پیاوە ئایینییەکان سەر بە کڵیسای ئۆرتۆدۆکس و کاتۆلیک و پرۆتستانت و ئەو کریستیانانەی کە بە ناوی شەھیدانی (یەھووڤا) دەناسرێن. لەلایەن ژمارەیەک لێکۆڵەر وشەی ھۆلۆکۆست ھەموو ئەو خەڵکانە دەگرێتەوە کە لەسەرەوە باس کران لەکاتێکدا لەلایەن ھەندێکی تریان تەنھا بە کووشتاری جوولەکە و دۆم و پەککەوتەکان دەگوترێت، ھەر بۆیە لەسەر ژمارەی سەرجەمی قووربانییانی ھۆلۆکۆست لە ناویاندا کێشە ھەیە لەکاتێکدا بەشێکیان ئەو ژمارەیە بە ٩ تا ١١ ملیۆن دادەنرێن بەشەکەی تریان باسی ٢٦ ملیۆن دەکەن.