Стамбул

Стамбул (тур. Istanbul) — Турцин пысăк, паллă тинĕс порчĕ, промылă, сутă-илӳллĕ хули тата тĕнчери паллă культура тĕпĕ. Унченн Константинополь тесе ятланă. Хăш-пĕр авалхи вырăс источниксенче хулана "Царьград" тесе чĕнеççĕ^[1].

Istanbul Стамбул
Хула гербĕ
Патшалăх:	Турци
Регион:	Стамбул
Никĕсленĕ:	667 çул
Хула, çултан:	667
Халăх йышĕ, пин çын:	10 291 (2007)
Хула лаптăкĕ:	5343 км2
Геогр. анлăхĕ:	41° 00´ ç.ш.
Геогр. вăрăмлăхĕ:	29° 00´ х.т.д.

Сехет йĕппи енĕпе: "Ылтăн мăйрака" залив; Хĕр башни; Кивĕ трамвай Истикляль урамĕнче; Левент ĕç районĕ; Ортакёй мичĕтĕ Босфор заливĕ умĕнче; Çветтуй Софи чиркĕвĕ.

Географи

Босфор пролив хĕррисенче вырнаçнă. Стамбул сăртлă вырăнта, Турцин çурçĕр-анăçĕнче, Босфор пролив икĕ хĕрринче, кăнтăртан Мрамор тинĕсĕ хĕрринче ларать. Хулан чылайăшĕ Европăра шутланать, пĕчĕк пайĕ — Азире. Европа пайĕ, хăйне май тата иккĕне Ылтăн Мăйрака бухти патĕнче уйрăлать. Хула лаптăкĕ — 1 538, 77 çм². Стамбул географи шутĕнчен питĕ ăнăçлă ларать — хула тĕнче пайĕсене çыхăнтаракан çулсем çинче вырнаçнă: Европăран Азине тата Хура тинĕсрен Мрамор тинĕсне те малалла Вăтаçĕр тинĕсне.

Истори

1930-мĕш çулчен Константино́поль (греч. Κωνσταντινούπολις, тур. Konstantiniyye) ятлă, 450 çулчен Çĕнĕ Рим е Иккĕмĕш Рим (греч. Νέα Ρώμη, лат. Nova Roma), 330 çулчен Висанти (греч. Βυζάντιον) ятлă пулнă. Вăтам ĕмĕрсенче вырăс çырăвĕсенче Царьград (Патша-хули) тесе палăртнă, паянхи вырăс чĕлхинче вăл архаизм пулать, çавах та болгар чĕлхинче çак сăмахпа (Цариград) халĕ те Истанбул (Стамбул) хулан синонимĕ туса усă кураççĕ. Турци республикине 1923 çулта йĕркеленĕ хыççăн шĕкĕр хулине Константинопольтен (Стамбул) Анкарана куçарнă. 1930 çулхи пуш, 28 турккăсем хулана Стамбул ят панă. Хула ĕлĕк Рим, кайран Висанти импери тĕп хули пулнă. Пĕррехинче вырăс кнеçĕ Олег çĕнтерсе хăй аллине илнĕ. 1453 çулхи çу, 29 хулана Мехмед II султан ертсе пынипе Осман импери çарĕсем туртса илнĕ.

Халăхĕ

2006 çулта хулара 10 млн. çын пурăннă.

Стамбулта пурăнакан грек халăх йышлăхĕ тата унăн пайĕ 1844-1997 çулсенче.

Демографи

Халăх йышлăхĕ ӳсни:

Çул Халăхĕ 330 40 000 400 400 000 530 550 000 545 350 000 715 300 000 950 400 000 1200 150 000 1453 36 000 1477 75 000 1566 600 000

Çул Халăхĕ 1817 500 000 1860 715 000 1885 873 570 1890 874 000 1897 1 059 000 1901 942 900 1914 909 978 1927 680 857 1935 741 148 1940 793 949

Çул Халăхĕ Чӳк 1945 860 558 Чӳк 1950 983 041 Чӳк 1955 1 268 771 Чӳк 1960 1 466 535 Чӳк 1965 1 742 978 Чӳк 1970 2 132 407 Чӳк 1975 2 547 364 Чӳк 1980 2 772 708 Чӳк 1985 5 475 982 Чӳк 1990 6 620 241

Çул Халăхĕ Юпа 1997 8 260 438 Чӳк 2000 8 803 468 Кăрлач 2005 9 797 536 Кăрлач 2006 10 034 830

Климачĕ

Стамбул хĕлле.

Стамбул вăтам климат ярăмĕнче вырнаçнă. Băтаçĕрти, çемçе те нӳрĕклĕ, ир çуркуннерен пуçласах кай кĕруннечченех ăшă, тӳпе пĕлĕтлĕ (вăтам температура кăрлăчра — +3 — +9 °C, утăра — +20 — +29 °C, шыв температури — +23 °C. Çулта 870 мм чухлĕ нӳрĕк укет. Хĕлсем çăмăрлă, хăш чухне юр çукалать.

Уйăхри вăтам температурăна кăтартни:

Уйăх	Maximum Temperature		Lowest temperature		Çăмăрлă кунсем	Хĕвеллĕ кунсем
	Вăтам	Абсолютлă	Вăтам	Абсолютлă
Кăрлач	9	19	3	${\displaystyle -}$13	18	2.6
Нарăс	9	24	2	${\displaystyle -}$16	15	3.3
Пуш	11	27	3	${\displaystyle -}$11	14	4.4
Ака	16	33	7	${\displaystyle -}$2	9	6.6
Çу	21	34	12	2	8	8.9
Çĕртме	26	37	16	6	5	10.8
Утă	29	39	18	11	4	11.7
Çурла	29	41	20	10	3	11.3
Авăн	25	38	15	6	6	8.5
Чӳк	21	33	12	3	10	6.2
Юпа	15	27	9	${\displaystyle -}$7	13	4.6
Раштав	11	22	5	${\displaystyle -}$12	17	2.3

Стамбулăн тĕлĕнтермĕшĕсем

Висанти тапхăрĕ

Стамбулăн мечетĕсем

• Султанахмед мечетĕ («Кăвак мечет»)
• Сулеймание мечетĕ (Сулеймание-джами)
• Рустампаша мечетĕ
• Çĕнĕ мечет (Йени Джами мечетĕ)
• Беязит мечетĕ
• Фатих мечетĕ
• Лалели мечетĕ
• Бодрум мечетĕ
• Валиде-Султан мечетĕ(Аксарай)
• Султан Селим мечетĕ
• Нуросманийе мечетĕ
• Ортакёй мечетĕ

Керменсем

• Султансен Топкапы керменĕ
• Долмабахче керменĕ
• Йылдыз керменĕ
• Влахерн керменĕн ишĕлчĕкĕсем

Тӳремсем

• Ахмедие тӳремĕ (кивĕ ячĕ «Ипподром тӳремĕ»)
• Таксим тӳремĕ
• Чемберлиташ тӳремĕ
• Беязит тӳремĕ
• Çĕнĕ мечет тӳремĕ

Карманĕсем

• Румелихисар карманĕ
• Анадолухисар карманĕ

Турулсем

• Галат турулĕ
• Беязит турулĕ
• Хĕр турулĕ (Кыз Кулеси)

Парксем

• Ататюрк паркĕ
• Гюльхане паркĕ
• Йылдыз паркĕ
• Миниатюрк — миниатюрлă парк

Кĕперсем

• Галат кĕперĕ (Ылтăн Мăйрака бухти урлă)
• Ватă Галат кĕперĕ (Ылтăн Мăйрака бухти урлă)
• Ататюрк кĕперĕ (Ылтăн Мăйрака бухти урлă)
• Халич кĕперĕ (Ылтăн Мăйрака бухти урлă)
• Ататюрк кĕперĕ (Босфор кĕперĕ) (Босфор урлă)
• Мехмед Фатих султанăн кĕперĕ (Босфор урлă)

Историллĕ транспорчĕ

• Тюнель
• Историллĕ трамвай

Стамбул пасарĕсем

• Гранд пасарĕ (Хуплă пасар, Капалы Чарши)
• Кăпт пасарĕ

Стамбул кассисем

Стамбул кассисем

• Европа енĕ :
  • Бебек
  • Бешикташ
  • Галата
  • Фенер