Цунами

Цуна́ми^[1] (яп. 津波 IPA: [t͡sɯnä́mí]^[2], унта 津 — «бухта, кӳлмек», 波 — «хум») — океанра шывăн мĕнпур хулăнăшне аялтан хăватпа çапнипе пулнă шултра хумсем.

Цунами; Мальдива утравĕсем, Мале, 26.12.2004

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Цунами (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Цунами, хăшпĕр специалистсен шухăшĕпе, солитонсем пулаççĕ^[3]. Чылай чухне цунами шыв айĕнче çĕр чĕтреннипе пулаççĕ, çав вăхăтра тинĕс тĕпĕ хăварт анса ларать е хăпарса каять. Цунами кирек епле вăйлă çĕр чĕтреннипе те çуралать, анчах та питĕ хăвата вăйлă чĕтреннипе (магнитуди 7 баллран ытлах пулсан) çитет. Çĕр чĕтреннĕ хыççăн темиçе хум каять. 80 % яхăн цунами Лăпкă океанăн периферинче сиксе тухать. Цунами пулăмне ăслăх енчен пĕрремĕш Хосе де Акоста 1586 çулта Лимăра (Перу) — питĕ хăватлă çĕр чĕтренĕвĕ пулсан — ун чухне 25 м çӳллĕш цунами хумĕсем 10 км çити тип çĕре çине кĕрсе кайнă — ăнлантарса панă.

Теори

Хум ăшăха çитсен, вăрахланать, унăн амплитуди (çӳллешĕ) ӳсет.

Уçă океанра цунами хумĕсем ${\displaystyle {\sqrt {g\cdot H}}}$ хăвăртлăхпа чупаççĕ, унта ${\displaystyle g}$ — ирĕклĕн ӳкнин хăвăртланăвĕ, ${\displaystyle H}$ — океан тарăнăшĕ (ăшăх шыв çывхарни тĕнĕскер]], ун чухне хум тăршшĕ шыв тарăнăшĕнчен питĕ нумай пысăкрах).

Вăтам тарăнăш 4 км чухне цунами хăвăртлăхĕ — 200 м/с е 720 км/сех. Уçă океанра хум çӳллĕшĕ 50 см ытла мар, çавăнпа та карапсене çӳреме хăрушлă мар, ăна кимĕ е карап çинчи çынсем сисмесен те пултараççĕ. Хум тапхăрĕ — 1 минутран пĕр сехете çити, тăршшĕ теçетке км пуçласа темиçе çĕр км таран, океанри хăвăртлăхĕ — 600—900 км/сех, континент шельфĕнче — 100—300 км/сех^[4][5].

Чи хăватлă цунамисем

XX ĕмĕр

XXI ĕмĕр

Суперцунами

Çав. пекех

• Вĕлерекен хумсем
• Кейпроллер
• Маремото