From Wikipedia, the free encyclopedia
Guaranišćina (nimski Guaraní [gwaɾaˈni], swójske mě: avañe'ẽ [aʋãɲẽˈʔẽ]) jo rěc, kótaraž se w Paraguayju, w pódpołnocnej Argentinskej, źělach Boliwiskeje a w krotkowjacornej Brazilskej powěda. Słuša k tupi-guaraniskim rěcam.
avañe'ẽ1 Guaranišćina | ||
wugronjenje mjenja | [aʋãɲẽˈʔẽ] | |
kraje | Paraguay, Argentinska, Boliwiska, Brazilska | |
powědarje | 4 až do 5 milionow | |
znamjenja a klasifikacija | ||
---|---|---|
klasifikacija | Tupiske rěcy
| |
pismiki | Alfabet guaranišćiny (łatyński alfabet) | |
oficielny status | ||
oficielna rěc | Paraguay Boliwiska | |
rěcne kody | ||
ISO 639-1: |
gn | |
ISO 639-2: |
grn, sai | |
ISO 639-3 (SIL): |
GUG, GUN, GUI, GRW | |
Wikipedija | ||
komentar | ||
1pó słowje wuznamjeni cłowjeska rěc (kaž teke runa simi za kečuašćinu) | ||
Kórta | ||
Rozšyrjenje guaranišćiny
Bruny: W Paraguayju Cerwjeny: Kraje w kótarychž se guaranišćina powěda | ||
Eksistěrujo něźi 4 až 5 milionow rěcnikow guaranišćiny. Maksimalne pówoblicenja wujdu wót až do 7 milionow, pśi comž se teke wósoby lice, kótarež jano snadne znajobnosći guaranišćiny maju, což se na pśikład pśi wobydlarjach městow w Paraguayju cesto stawa.
W nimskej rěcy, ale teke w serbšćinje, su někotare słowa, kótarež źinsajšnemu słowu guaranišćiny wótpowěduju abo su wjelgin pódobne. Toś te słowa su pśišli pśez špańšćinu a portugišćinu do nimšćiny, a póchada pak z narěcow guaranišćiny, kótarež su se w Paraguayju, Argentinskej, Boliwiskej abo Brazilskej powědali, pak z togo wusko pśiswójźbneje tupišciny, na pśikład: kapybara, jaguar, jaguarundi, tapir, ananas, maniok, marakas, marakuja, nandu a piranja.
Guaranišćina jo se južo za cas špańskeje kolonialneje doby za kśesćijańske misionarizěrowanje ako pisańska rěc wužywała. Jezuitowy stat za cas špańskeje kolonialneje doby, kótaryž jo był wósebnje źěl źinsajšnego pódzajtšnego Paraguayja a źinsajšneje argentinskeje prowincy Misiones wopśimjował, spěchował guaranišćinu, dokulaž Jezuity su byli pśisedlenje běłych sedlarjow wjelgin wobgranicowali a guaranišćinu ako ekskluziwnu rěcu wužywali. We swětnej prowincy Paraguay wokoło Asuncióna pak wóstawała guaranišćina drje dominěrujuca wobchadna rěc wobydlaŕstwa, dokulaž cysło sedlarjow špańskego póchada poměrnje małe jo była a se toś te z domorodnymi měli, amtska rěc jo była tam pak ekskluziwnje Špańšćina, kótaraž powědanu Guaranišćinu we wšakim nastupanju wobwliwowała. Z kóńcom jezuitskich redukcijow w lěśe 1767 jo guaranišćina teke tam swóju wósebnu poziciju zgubiła.
Teke w njewótwisnem Paraguayju jo wóstawał špańšćina ekskluziwna amtska rěc. Měli su drje Guaranišćinu za wažne kulturelne znamje paraguayiskeje nacije wobglědowana, jeje wužywanje jo wóstawał pak na wustnem wužyśu a na literaturje pśedewšym folkloristiskego charaktera wobgranicowana.
Akle w nowej dobje jo se w Paraguayju zachopiło, Guaranišćinu teke w kubłanju a ako amtsku rěcu wužywaś a rozdźělne wužywane pšawopisne systemy k do dalokeje měry fonetiskej ortografiji zjadnotnjowaś.
Z wótstawkom nejdalej rozšyrjona warietetnosć guaranišćiny jo paraguayska guaranišćina [gug], kótaraž jo z rěcy nejmjeńša pó źělach špański akulturěrowanych wobydlarjow kolonialneje swětneje prowincy Paraguayja kaž teke jezuitowego stata wuchadała a togodla wšake špańske wliwy pokazujo. Ma (pó SIL) 4,6 milionow kulturelnje mesticiskich rěcnikow. Paraguayska guaranišćina jo se něga teke w argentinskich prowincoma Misiones a Corrientes a granicujucych regionach Brazilskeje powědała, jo tam pak źinsa w domorodnem wobydlaŕstwje do dalokeje měry wót špańšćiny resp. portugišćiny wutłocona. Dla pśidrogowanja z Paraguayja eksistěrujo pak teke źinsa w Argentinskej a Brazilskej wětše cysło rěcnikow paraguayskeje guaranišćiny.
Njewótwisnje wót paraguayskeje guaranišćiny jo se wót indigenych kupkow, kótarež se k ludoju Guaraní lice, cysło warietetnosćow guaranišćiny powědało, kótarež se pó źělach wjelgin mjaz sobu rozeznawaju a źinsa nejcesćej jano relatiwnje małe cysło rěcnikow maju:
W dalšnem zmysle su warianty guaranišćiny teke slědujuce:
Mjaztym až se w Boliwiskej, Argentinskej a Brazilskej pśeběrajuca asimilacija rěcnikow toś tych Guaraní-warietetnosćow na špańšćinu resp. portugišćinu wótměwa, se w Paraguayju w prědnem rěźe asimilacija na paraguaysku guaranišćinu wótměwa.
Gromaźe ze špańšćinu jo guaranišćina w Paraguayju amtska rěc. Wustawa z lěta 1992 jo wěsće jaden małych oficielnych teksty, kótarež bu do guaranišćiny pśełožone.
Oficielnje płaśi Paraguay ako "dwójorěcny". Realita jo wěcej komplicěrowana. Pśisamem nicht njepowěda jadnu rěcow w jeje cystej formje. Wuše kubłane, měsćańske, eurocentriske warsty powěda rioplatenisku špańšćinu z zaměšowanych Guarani-frazami, mjaztym až mjenjej kubłane, wejsańske, burske warsty guaranišćinu z wjelikimi późělami wót špańskego wokabulara powěda, kótaraž jo ako Jopara [dʒopaˈɾa] znata. Šulske kubłanje se w špańšćinje wótměwa, wěsće bu guaranišćina ako dalšy pśedmjat rozwucowana.
Pó ludlicenju z lěta 1992 su se w Paraguayju slědujuce rěcy powědali:
K tomu se rěcy pśidaju, kótarež su krajodaloko lěbda rozšyrjone, kótarymž regionalnje pak wětšy wuznam pśistaji:
Pśez pówětšowanym wužyśe guaranišćiny teke w kubłanju a ako amtska rěc se jo na fakt źiwał, až wěcej ako 80 % paraguayskego wobydlaŕstwa guaranirěcne jo a njesnadny źěl ma jano rudimentarne znajobnosći špańšćiny.
Lěcrownož guaranišćina bu južo pśed 350 lětami za misionowe cile pisana, jano z kongresa w Montevideo w 1950[1] jeje alfabet bu normowany. Jeje alfabet jo warianta łatyńskego alfabeta, ale z někotarymi diakritiskimi znamješkami.[2] Wón wobstoj z 33 pismikow, z kótarychž 12 su wokale a 21 - konsonanty.
Głowne diakritiske znamješko jo tilda, kótaraž se pśi 6 nazalnych wokalach ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ a ñ wužywa. Mimo togo wokale á, é, í, ó, ú, ý se wužywaju, jolic pśizuk słowa se na slědnej złožce njenamaka.
Guaranišćina dowola jano złožki, kótarež se z wokala abo konsonanta plus wokal zestajaju; złožka, kótaraž se na konsonanśe abo dwa abo wěcej konsonantow gromaźe (mimo "digrafow") kóńcy, móžne njejsu. To šemje (C)V(V) wótpowědujo.
Wokale:
|
|
Mimo togo eksistěruju za wše 6 wokalow teke nazalne warianty (ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ) Nazalne wokale su jano w akcentuěrowanej złožce distinktiwne. Pśedpśizukowe wokale budu nazalne dla nazalneje asimilacije pśed slědujucymi nazalnymi wokalami abo nazalnymi konsonantami, njewugranjaju se wšak w drugich padach njenazalnje.
Konsonanty:
Pšawopis | Wugronjenje |
---|---|
Nazale | |
m | [m] |
n | [n] |
ñ | [ɲ] |
g̃ (teke ng) | [ŋ] |
Njespiwne kluzile | |
p | [p] |
t | [t] |
k | [k] |
' | [ʔ] (zaknyk) |
Frikatiwy | |
v | [ʋ] |
s | [s] |
ch (tež x) | [ʃ] |
h | [h] |
Flap | |
r | [ɾ] |
Zwězki z nazala a homorganskego spiwnego kluzila (teke w zazuku) | |
mb | [mb] |
nd | [nd] |
ng | [ŋg] |
aproksimant | |
j | [ɟ] |
Z eufoniskich pśicynow, se słowa do oralnych a nazalnych rěduju. Słowo jo nazalne, jolic wóno ma nejmjeńša jaden z toś tych nazalnych pismikow: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ - g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt - ñ , a wše dalšne su oralne. Nazalne słowo dostawa druge typy prefiksow a postpozicijow. Na pś. postpoziciji pe, ta bywaju z me resp. nda pó nazalnych słowach.
Pśi tom se /j,k,nd,mb/ do /ñ,ng,n,m/ změna, na pś. nde póra „twójo šarjenje“, ne porã „Sy rědna“.[3]
Pśizuk lažy nejcesćej na slědnej złožce zdonka, mjaztym až sufiksowe gramatiske morfemy su njeakcentuěrowane (enklitiske).
Dalša wósebnosć jo wósebne wašnje zazukoweje mutacije, eklipsa: Wjele słowow, kótarež se z konsonantom /t-/ zachopi, změni toś ten zazuk, jolic wóni wót drugich słowow wótwisuju abo se z nimi zestajaju:
Forma tetyma se jano wužywa, jolic noga jo njewobsejźona. Jolic wobsejźaŕ jo tśeśa wósoba, njejo wažny abo jo njeznaty, pótom se forma hetyma pó pótrjefjonem słowje wužywa, mjaztym až se pśi prědnej a drugej wósobje abo pśed tom mjenjowanej wósobje forma retyma wužywa.[4]
Eksistěruju někotare substantiwy, kótarež njamaju /t-/ w zakładnych formach, maju wšak taku změnu.
Guaraniski | Serbski | Guaraniski | Serbski | Guaraniski | Serbski |
---|---|---|---|---|---|
óga | dom | ñandei róga | naši dom | hóga | jogo/jeje dom |
i To jo tak mjenjowana inkluděrujuca forma. To groni, až pśigronjona wósoba jo inkluděrowana. (ja+ty/wy resp. mój+twój/waš)
Ale teke eksistěruju někotare njeregularne substantiwy z dwěma formoma, na pś.
Pśi werbach wužywana forma wótwisujo wót hirarchije wósobow (1.>2.>3.). Jolic werb jo transitiwny a agens stoj nižej w hirarchiji ako paciens, pótom se forma na r- wužywa, mjaztym až se we wšych drugich padach forma na h- wužywa.[4] Glědaj teke w kapitelu Hierarchija wósobow a markěrowanja.
Nomina a werby se bu tak jasnje kaž w nimšćinje a serbšćinje njerozeznawaju.
Guaranišćina jo mócnje aglutiněrujuca resp. polysyntetiska rěc. Toś se wjele afiksow wužywa.
Ale njeeksistěruju daniž pady daniž genuse. Definitny artikel guaranišćina daniž njama. Rozdźěl mjazy singularom a pluralom da se zwurazniś, ale kóńcowka za plural (-kuéra, nazalnje -nguéra) se rědko wužywa. Město padow a prepozicijow w guaranišćinje se sufikse a postpozicije wužywaju.
Nejwažnjejše kóńcowki pśi substantiwach su slědujuce:
Mimo togo eksistěruju někotare postpozicije:
Normalnje postpozicije stoje direktnje pó substantiwje. Ale guarã „za (+ akuzatiw)“ se z kóńcowku -pe resp. -ve kombiněrujo, na pś. Agueru ko kamby nde mită'ipe guarã. „Pśinjasu toś te mloko za twójo źiśe.“
Někotare postpozicije faktiski su substantiwy z kóńcowku -pe abo z drugej kóńcowku, pśi comž slědujuce maju rumnostny wóznam:
Jolic se z r zachopiju, wóni su wót wěcejformowych substantiwow wótwóźone. Tam forma za tśeśu wósobu se na h zachopi, na pś. hapykuéri „za nim“.
Wótergi se samo kombinacija z kóńcowki a postpozicije stawa:
Kóńcowka za plural jo -kuéra (nazalnje -nguéra), na pś. che vakakuéra „móje krowy“. Ale za licbnikami se wóna njewužywa, na pś. mbohapy mbarakaja „tśi kócki“. Sufiks se pó jadnom z pjerwjej mjenjowanych sufiksow jawi, na pś. ipopekuera „w jogo rukoma/rukach“.[9]
Wósebnosć guaranišćiny jo mimo togo, až substantiwy mógu zajźonosć a pśichod měś. Za pśichod se sufiks -rã wužywa, na pś. che rogarã „mój pśichodny dom“. Za zajźonosć se sufiks -kue (nazalnje -ngue) wužywa, na pś. che rogakue „mój něgajšny dom“.[10][11]
Adjektiwy njamaju pady, daniž genuse. Wóni cesto se ako werby wužywaju, dokulaž wósebny werb za „byś“ njeeksistěrujo. Pótom se posesiwne pronomeny wužywaju. Na pś. Che kyra. „Som tłusty“ Kame iporã. „Karmen jo rědna.“
Komparacija se z pomocu -ve „wěcej“ stawa, na pś. Nde mitãve chehegui. „Sy młodšy ako ja.“ Ale mjenjowany sufiks móžo se teke pśi werbach wužywaś, na pś. Arapoty iporãve. „Nalěśe jo rědnjejše.“
Někotare adjektiwy tśi formy maju, na pś. hasy „chory“ ma teke formje tasy a rasy. Pśi pronomenach prědneje a drugeje wósoby se warianta na r- wužywa, na pś. Che rasy. „Som chóry.“, mjaztym až pśi pronomenach tśeśeje wósoby se warianta na h- wužywa, na pś. Hasy. „Wón jo chóry.“ Peru hasy. „Pedro jo chóry.“
Někotare sufikse mógu ako adjektiw wužywaś.
Pśi adjektiwach mógu se někotare sufikse a partikle wužywaś.
Pśi wósobowych pronomenach Guaranišćina rozeznawa mjazy inkluziwnymi a ekskluziwnymi pronomenami prědneje wósoby w pluralu.[12]
samostatne | prědna | druga | tśeśa |
---|---|---|---|
singular | che | nde | ha'e |
plural | ñande (inkluziwny),
ore (ekskluziwny) |
peẽ | ha'ekuéra |
Aby pronomeny w datiwje pśełožyło, se kóńcowka -ve (nazalnje -me) ako warianta wót -pe wužywa, na pś. chéve „mnjo, mě“, ndéve „tebje, śi“, ñandéve „nam wšym“, oréve „nam“, peẽme „wam“. Ale pśi tśeśej wósobje formje njamatej pódobnosć z prědnymi formami tabele: ichupe „jomu, njomu; jej, njej“ ale w pluralu ichupe abo ichupekuéra „jim, nim“. Formje za tśeśu wósobu se teke za akuzatiw wužywatej, na pś. Ahecha ichupe. „Wiźim jogo/ju.“, mjaztym až akuzatiw prědnych a drugich wósobow se hynacej zwuraznjuju.
posesiwne | prědna | druga | tśeśa |
---|---|---|---|
singular | che | nde (nazalny ne) | i- (hi'-, iñ-, ij-, h-) |
plural | ñande (inkluziwny, nazalny ñane),
ore (ekskluziwny) |
pende (nazalny pene) |
Ako posesiwne pronomeny listowane słowa se nic jano posesiwnje wužywaju, ale teke pśi adjektiwach a samo pśi werbach. Pśi tom forma tśeśeje wósoby wót nazuka słowa wótwisujo.
Slědujucej pronomena se jano pśi transitiwnych werbach wužywatej:[13]
Mimo togo eksistěrujotej dwa tak mjenjowanej portmanteua-morfema, kótarejž góźitej se jano transitiwnje wužywaś.:[15]
Guaranišćina ma slědujuce demonstratiwne pronomeny, pśi comž w pluralu eksistěruju wósebne słowa.
Za widne abo pśibytne wěcy a wósoby se slědujuce słowa wužywaju:
Za njepśibytne abo njewidne wěcy a wósoby se slědujuce słowa wužywaju:
Mjenjowane formy se gromadu ze substantiwami wužywaju, toś, wóni su adjektiwy. Jolic wóni ako substantiwy se wužywaju, pótom se -va pśida.
Toś, se slědujuce formy nastawaju, z kótarychž někotare maju wariantu bźez srjejźnego v:[16]
Guaranišćina ma dwa typa werbow, kótarejž matej rozdźělne prefikse za wósoby.
Prědny typ (areal-werby[10]) ma prefikse a-, re-, o- (w singularje), ja- (nazalny ña-), ro-, pe-, o- (w pluralu). Pśi někotarych werbach se mjaz jadnym z mjenjowanych prefiksow a zdonkom -i- pśidawa (aireal-werb), kaž na pś. reikuaa „(sy) wěš“[10][12].
Werbowy zdonk guata („špacěrowaś, drogowaś“); oralny werb.
Singular | Plural | ||||
---|---|---|---|---|---|
Wósoba | Prefiks | Wósoba | Prefiks | ||
1 che Ja |
a- |
a-guata |
1 ñande (inkl.) My wšě 1 ore (ekskl.) My |
ja- ro- |
ja-guata ro-guata |
2 nde Ty |
re- |
re-guata |
2 peẽ Wy |
pe- |
pe-guata |
3 ha'e Wóna |
o- |
o-guata |
3 ha'ekuéra Wóni |
o- |
o-guata |
Werbowy zdonk ñe'ẽ („powědaś“); nazalny werb.
Singular | Plural | ||||
---|---|---|---|---|---|
Wósoba | Prefiks | Wósoba | Prefiks | ||
1 che Ja |
a- |
a-ñe'ẽ |
1 ñande (inkl.) My wše 1 ore (ekskl.) My |
ña- ro- |
ña-ñe'ẽ ro-ñe'ẽ |
2 nde Ty |
re- |
re-ñe'ẽ |
2 peẽ Wy |
pe- |
pe-ñe'ẽ |
3 ha'e Wóna |
o- |
o-ñe'ẽ |
3 ha'ekuéra Wóni |
o- |
o-ñe'ẽ |
Pśi někotarych werbach pśidawaju -gue- mjaz prefiksom wósoby a zdonkom. Na pś.
Mimo togo eksistěrujo mało njepšawidłownych werbow, a to ho „hyś, jěś“, ju „pśiś“, u „jěsć, piś“, y'u „piś wódu“, e „groniś“ a yta „plěwaś“.
Toś ten typ (verbos chendales[10]) wužywa górjejce pódla pronomenow mjenjowane wósobowe prefikse.[12] Toś te słowa góźe se jano pó źělach ako werby mjenjowaś, dokulaž nejwětše góźe se teke ako adjektiwy abo substantiwy wužywaś.
Oralny werb japu „łdgaś“.
Wósobowa forma | Pśełožk |
---|---|
Singular | |
che japu | ja łdgajom |
nde japu | ty łdgajoš |
ijapu | wón/wóna łdgajo |
Plural | |
ñande japu | my wše łdgajomy |
ore japu | my łdgajomy |
pende japu | wy łdgajośo |
ijapu (hikuái) | wóni łdgaju |
Nordhoff pomjenjujo prefikse za arealowe werby "A-Reihe" (a-serija) pó słowje "aktiv" (aktiwny).[17], mjaztym až wón pomjenjujo prefikse za chendalowe werby "I-Reihe" (i-serija) pó słowje "inaktiv" (njeaktiwny).[17]
Prefikse a-serije se zwězuju ze wšymi transitiwnymi reprezentantami a reprezentantami klasy wótglědanych cynow.[17]
Prefikse i-serije se zwězuju ze wšymi njetransitiwnymi semantiskimi konceptami. Pśi konkretach (Nordhoff: Konkreta) wóni wobsedstwo pokazuju, ale pśi abstraktnych konceptach wóni njeagentiwne wobźělenje pokazuju.[17]
Pśi transitiwnych konceptach jano su móžne njeaktiwne morfemy prědneje a drugeje wósoby, mjaztym až tśeśa wósoba njejo móžna.[17] Jolic śerpjecy (Nordhoff: undergoer) jo wušy w hierarchiji wósobow (1>2>3), pótom se markěrowanje aktera pśi werbje njepokazujo.[18]
To jo samo móžne we wěcej kompleksnych sadach:[21]
Negacija se pśez cirkumfiks n(d)(V)-...-(r)i w guaranišćinje pokazujo. Prewerbalny źěl cirkumfiksa jo nd- za oralne zdonki a n- za nazalne zdonki. Za 2. wósobu w singularje se epentetiski e pśed zdonkom zasuwa, za 1. wósobu w pluralu inkluziwnje se epentetiski a zasuwa. Predikat teke móžo adwerb abo serialny werb wopśimjeś.[22]
Postwerbalny źěl jo -ri za zdonki, kótarež se na -i, a -i za wše druge kóńce.
Oralny werb
japo (cyniś) |
Nazalny werb
kororõ (blakaś, ricaś; rdžaś [23]) |
Z kóńcowku "i"
jupi (stupiś, zastupiś, póstupiś [24]) |
---|---|---|
Singular | ||
nd-ajapó-i | n-akororõ-i | nd-ajupí-ri |
nde-rejapó-i | ne-rekororõ-i | nde-rejupí-ri |
nd-ojapó-i | n-okororõ-i | nd-ojupí-ri |
Plural | ||
nda-jajapó-i | na-ñakororõ-i | nd-ajajupí-ri |
nd-orojapó-i | n-orokororõ-i | nd-orojupí-ri |
nda-pejapó-i | na-pekororõ-i | nda-pejupí-ri |
nd-ojapó-i | n-okororõ-i | nd-ojupí-ri |
Negacija da se we wšych casowych formach wužywaś, ale za futur abo njerealnu referencu normalne casowe se markěrowanje pśez mo'ã wuměnja, wuslědk jo w n(d)(V)-zdónk-mo'ã-i kaž w Ndajapomo'ãi, "Njok jo cyniś".
Druga warianta negacije jo tak mjenjowany priwatiwny sufiks: -ỹ:[22]
Teke negacija žyceńskeje formy se z toś tem sufiksu napóra.
Werbowa forma bźez sufiksow scełego jo prezenca abo samo aorist: Upe ára resẽ reho mombyry, "toś ten źeń ty sy wen šeł a wótejšeł"
Toś tej dwa sufiksa góźitej se kombiněrowaś: ahátama, "Južo du"
Tós ten sufiks se móžo kombiněrowaś z ma, rezultěrujucy páma: ñande jaikuaapáma nde remimo'ã, "něnto my kompletnje znajomy wše twóje mysle". Tós te su njeakcentuěrowane sufikse: ta, ma, ne, vo; tak akcent stoj na slědnej złožce werba.
Za mody mógu se pó źělach sufikse a pó źělach wósebne werby wužywaś.
Werby prědnego typa, kótarež su transitiwne, mógu teke imperatiwnu formu měś. Ale prefiksa jano za drugu wósobu singulara a plurala eksistěrujotej, a to e- a ei.[32]
Zwětšego se teke sufiks pśidawa, a to -mi, -na abo -ke, kótarež mógu se teke kombiněrowaś.[10]
Mimo togo eksistěruju někotare njepšawidłowne formy, a to terehe „źi“, ere „groń“, he'u „jěź“, hey'u „pij“.
Ako modalne werby se slědujuce słowa wužywaju.
W guaranišćinje teke eksistěruju tśi participy, a to -py, -pyre a -pyrã.[31]
Pó Nordhoff kauzatiw jo wjelgin produktiwny.[34]
Pó Hammink mbo- funkcioněrujo teke ako faktitiw. Wón póchada nejskerjej z njewótwisnego werba (j)apo „cyniś“ a snaź se teke póśěgujo na substantiw po „ruka“.[6]
Mimo dosć cesteju wariantowu mbo- a mo- teke eksistěruju mby- (my-) a mbu- (mu-).[37]
Pšašanja daju se z pomocu partikle -pa abo piko napóraś.
Mimo togo eksistěruju někotare pšašajuce pronomeny, kótarež jadnu z partiklowu wopśimjeju.
Słowo móžo relatiwnje wjele informacijow wopśimjeś.[10]
Guaranišćina ma jano dwě wopšawdnej konjunkciji:
Nadawk konjunkcijow a relatiwnych pronomenow maju sufikse.
Guaranišćina jo měła spócetnje jano licbniki 1 až 4, a to peteĩ „1“, mokõi „2“, mbohapy „3“ a irundy „4“.
Za druge licbniki buchu źěłane słowa pśed krotkim casu wutwórjone, kótarež se lěbda wužywaju. Pśi com licbnik za 5 jo po, kótaregož pópšawny wuznam jo „ruka“. Licbniki za 6 až 9 su z togo a kóńcnego źěła bazowych licbnikow wótwóźone, a to poteĩ „6“, pokõi „7“, poapy „8“ a porundy „9“.
Za napóranje rědowych licbnikow se sufiks -ha[45] wužywa, na pś. irundyha „stwórty“.[41]
W guaranišćinje nowe słowne wóznamy se pśez zestajenje słowow abo słownych źělow wutwórje: na pś. słowo "alfabet" w guaranišćinje jo achegety - z togo a, che a ge su prědne tśi pismiki alfabeta guaranišćiny, a ty wóznamjeni kupku abo zestajanku. Dalšne pśikłady ze sufiksom -ty (nazalnje -ndy) su slědujuce słowa[10]:
Polysemny morfem -ha da se za napóranje tak mjenjowanych nomen agentis abo nomen loci wužywás.[41]
Ale za nomen agentis da se teke sufiks -hára wužywaś.[41]
Tak se teke wutwórje zestajanki z dweju słowowu, na pś. mba'e guasu wóznamjeni "wjelgickan dobry" (pó słowje: "něco wjelike"), abo tava guasu wóznamjeni "głowne město" abo "stolica" (pó słowje "město wjelike"). Słowo za guaranišćinu, avañe'ẽ, wóznamjeni "cłowjeska rěc" a słowo za špańšćinu, karaiñe'ẽ, ma wóznam "knězowa rěc". Jano dlijaśe něnto póněcom se zachopinaju ekwiwalenta guarani ñe'ẽ a epaña ñe'ẽ wužywaś. Guaranišćina jo spócetnje jano měła licbniki za licby jaden až styri[10], togodla wuškowne licby se morfologiski zestajaju, pśez pśedstajenje afiksow, pśi comž na pś. po (pěś, wopšawźe ruka) ako baza funkcioněrujo, kaž po (pěś) + mbohapy (tśi) = poapy (wósym). Mjenja mjasecow se pó samskem principje wutwórje: jasy (mjasec) + peteĩ (jaden) = jasyteĩ (januar). Ale teke mjenja wšednych dnow se pó toś tom principje wutwórje: ára (źeń, cas, wjedro) + peteĩ (jaden) = arateĩ (njeźěla).
W Argentinskej, Uruguayju, Paraguayju a Brazilskej eksistěruju wjele toponymow a někotare mjenja, kótarež z Guaranišćiny póchada. Toś te bu gdy pó kraju pó špańskem abo portugiziskem pšawopisu pisane a su se cesto zukowje hyšći dalšej pśeměnjowałe, w někotarych padach samo tak wjelgin, až wóni buchu wót rěcnikow Guaranišćiny wěcej njerozměte.
Serbski | Nimski[46][47] | Guaraniski[46][47] | Serbski | Nimski[46][47] | Guaraniski[46][47] |
---|---|---|---|---|---|
ja | ich | che | wjeliki | groß | guasu |
ty | du | nde | mały, małki | klein | michĩ, mirĩ |
wón/wóna/wóno | er/sie/es | ha’e | jěsć | essen | u, karu |
my | wir | ñande, ore | piś | trinken | u |
wy | ihr | peẽ | spaś | schlafen | ke |
wóni | sie (Plural) | ha’e(kuéra) | mrěś, wumrěś | sterben | mano, sapymi |
chto? | wer? | mávapa | hyś | gehen | ha |
co? | was? | mba’épa | pśiś | kommen | ju |
luź, cłowjek | Mensch | ava, yvypóra | daś | geben | me’ẽ |
muski, muž | Mann | kuimba’e | wześ, braś | nehmen | pyhy |
žeńska, žona | Frau | ña, kuña | powědaś | sprechen | ñe’ẽ |
głowa | Kopf | akã | lubowaś | lieben | hayhu |
woko | Auge | tesa | jaden | eins | peteĩ |
wucho | Ohr | nambi | dwa, dwě | zwei | mokõi |
nos | Nase | tĩ | tśi | drei | mbohapy |
guba | Mund | juru | štyri | vier | irundy |
zub | Zahn | tãi | pěś | fünf | po |
jězyk | Zunge | kũ | šesć | sechs | poteĩ |
wutšoba | Herz | ñe’ã, py’a | sedym | sieben | pokõi |
ruka | Hand | po | wósym | acht | poapy |
noga | Fuß | py | źewjeś | neun | porundy |
wóda | Wasser | y | źaseś | zehn | pa |
wogeń | Feuer | tata | dwaźasća | zwanzig | mokõipa |
słyńco | Sonne | kuarahy | sto, hundert | hundert | sa/sã |
mjasec | Mond | jasy | tysac, towzynt | tausend | su |
Samo špańske słowa buchu k guaranišćinje adaptěrowane[10]:
Nastawk 1 z Powšykne deklaracija cłowjeskich pšawow w Guaranišćinje:
Mayma yvypóra ou ko yvy ári iñapyty'yre ha eteĩcha tekoruvicharenda ha akatúape jeguerekópe; ha ikatu rupi oikuaa añetéva ha añete'yva, iporãva ha ivaíva, tekotevẽ pehenguéicha oiko oñondivekuéra.[48]
(Wšykne luźe su lichotne roźone a jadnake pó dostojnosći a pšawach. Wóni maju rozym a wědobnosć a maju ze sobu w duchu bratšojstwa wobchadaś.[49])
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.