Wjeliki krejz
From Wikipedia, the free encyclopedia
Wjeliki krejz jo tak wjeliki ako móžno krejz na kulowem powjerchu. Jogo srjejźišćo padnjo pśecej ze srjejźišćom kule na jadno a rěz na wjelikem krejzu źěli kulu na kuždy pad do dweju („jadnak wjelikeju“) połojcowu. Dokulaž jo pśewšo wjele móžnosćow, kulu tak rozrězaś, aby rězna płonina srjejźišćo kule trjefiła, jo teke pśewšo wjele wjelikich krejzow. Wósebny pad wjelikich krejzow su meridiany, kótarež su poł wjelikego krejza, kótarež wupśestrěwaju se wót pódpołnocnego do pódpołdnjowego pola.
W geografiskem koordinatowem systemje zemje su ekwator (módry) kaž teke kuždy por jadnogo drugemu „napśeśiwo lažecych“ stopnjow dlininy wósebnje lažece wjelike krejze (stopnje dlininy = meridiany, how žołte), na pś. nulowy meridian (0°) a meridian 180°. Šyrinowy krejze pak (smužkowane linije) z wuwześim ekwatora njejsu wjelike krejze, ale mjeńše ako maksimalna wobměra kule. Gronje se togodla póbocne abo małe krejze.
Na wjelikich krejzach zemje wótpowědujo jadna wobłukowa minuta jadnej mórskej mili, skrotconej sm (eng. nautical mile, nm abo NM). Dajo se (pótakem ako „dlininowa minuta“ resp. ako „šyrinowa minuta na ekwatorje“) z 1.852 metrami pśi gódanej zemskej wobměrje 40.000 km woblicyś. Pśerězny zemski radius jo 6.371 km.
Nejkrotšy zwisk mjazy dwěma dypkoma na kulowem powjerchu – tak pomjenjona ortodroma – jo pśecej źěl wjelikego krejza (tak pomjenjony głowny wobłuk). Togodla du ruty łoźnistwa a pśedewšym ruty leśenja zwětšego spóromje wjelikich krejzow. Wobjězdźowanje zemskeje kule na ortodromach groni se płachtowanje na wjelikich krejzach; „kurse wjelikich krejzow“ dojśpěwaju pitśku wětše šyriny ako wótpowědujucy startowy a celowy dypk (na pś. München–Peking pśez Sibirsku).
Na zemskem elipsoiźe a drugich płoninach groni se ortodroma geodetiska linija. Wóna jo kśiwanka wětšego rěda (wótchylenje wót wjelikego krejza kule wó někotare promile) a wótpowědujo pśeběgoju wjelgin wupněteje niśi bźez šurowanja.