Γκαντζά

Η Γκαντζά ή Γκιαντζά (αζερικά: Gəncə‎‎) είναι πόλη του δυτικού Αζερμπαϊτζάν. Έχει πληθυσμό 335.600 κατοίκους (2020) (3η μεγαλύτερη πόλη της χώρας).^[1][2] Ήταν γνωστό ως Ελισαβετπόλ (ρωσικά: Елизаветполь) στη Ρωσική Αυτοκρατορία. Η πόλη μετονομάστηκε στο αρχικό όνομα Γκαντζά το 1920, κατά το πρώτο μέρος της ενσωμάτωσής της στη Σοβιετική Ένωση. Ωστόσο, μετονομάστηκε σε Κιροβαμπάντ το 1935 (Ρωσικά: Кировабад) και διατήρησε το όνομα αυτό κατά το μεγαλύτερο μέρος της υπόλοιπης σοβιετικής περιόδου. Το 1989, κατά τη διάρκεια της Περεστρόικας, μετονομάστηκε σε Γκαντζά.

Γκαντζά
Έμβλημα
Γκαντζά
Χώρα	Αζερμπαϊτζάν
Διοικητική υπαγωγή	Αζερμπαϊτζάν
Ίδρυση	660
Διοίκηση
• Δήμαρχος	Νιγιάζι Μπαϊράμοφ
Έκταση	298 km²
Υψόμετρο	408 μέτρα
Πληθυσμός	331.400 (2015)
Ταχ. κωδ.	AZ2000
Ζώνη ώρας	UTC+04:00
Ιστότοπος	Επίσημος ιστότοπος
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )

Τοπωνύμιο

Παρόλο που κάποιες πηγές της μεσαιωνικής ισλαμικής εποχής αποδίδουν την οικοδόμηση της πόλης σε Μουσουλμάνο άραβα κυβερνήτη, οι σύγχρονοι ιστορικοί πιστεύουν ότι το όνομα Γκαντζά προέρχεται από το περσικό γκαντζ ("θησαυρός") και σε αραβική πηγή το όνομα καταγράφηκε ως Τζανζά (από το περσικό γκάνζα), υποδηλώνοντας ότι η πόλη υπήρχε στη προϊσλαμική εποχή και πιθανότατα ιδρύθηκε τον 5ο αιώνα.^[3] Η περιοχή στην οποία βρίσκεται η Γκαντζά ήταν γνωστή ως Αρράν από τον 9ο έως τον 12ο αιώνα. Ο αστικός πληθυσμός της ομιλούσε κυρίως τη περσική γλώσσα.^[4][5]

Ιστορία

Φεουδαρχική εποχή

Σύμφωνα με μεσαιωνικές αραβικές πηγές, η πόλη ιδρύθηκε το 859-60 από τον Μουχαμάντ ιμπν Χαλίντ ιμπν Γιαζίντ ιμπν Μαζιάντ, Άραβα κυβερνήτη της περιοχής υπό την εποχή του χαλίφη αλ-Μουταουακίλ. Η πόλη ονομάστηκε από έναν θησαυρό που αποκαλύφθηκε εκεί. Σύμφωνα με το μύθο, ο Άραβας κυβερνήτης είχε όνειρο όπου μια φωνή του είπε ότι υπήρχε ένας θησαυρός κρυμμένος κάτω από έναν από τους τρεις λόφους γύρω από την περιοχή όπου κατασκήνωσε. Η φωνή του είπε να ξεθάψει και να χρησιμοποιήσει τα χρήματα για να ιδρύσει μια πόλη. Το έπραξε και ενημέρωσε τον χαλίφη για τα χρήματα και την πόλη. Ο Χαλίφης έκανε τον Μουχαμάντ τον κληρονομικό κυβερνήτη της πόλης υπό την προϋπόθεση ότι θα έδινε τα χρήματα που βρήκε στον χαλίφη.^[6]

Η ίδρυση της πόλης από τους Άραβες επιβεβαιώνεται από τον μεσαιωνικό Αρμένιο ιστορικό Μόβσες Καγκανκατβάτσι, ο οποίος αναφέρει ότι η πόλη Γκαντζά ιδρύθηκε το 846-47, στο καντόνι Αρσακασέν από τον γιο του Χαζρ Πάτγκος.^[7]

Ιστορικά μια σημαντική πόλη του Νότιου Καυκάσου, η Γκαντζά αποτέλεσε μέρος της αυτοκρατορίας των Σασσανιδών, της Μεγάλης Σελτζουκικής Αυτοκρατορίας, της Γεωργίας, των Αταμπέγκ του Αζερμπαϊτζάν, της Χωρασμιακής Αυτοκρατορίας, των Ιλ-Χάνων,^[8] των Τιμουριδών,^[9] των Καρά Κογιουνλού,^[10] των Ακ Κογιουνλού,^[11][12] των Σαφαβιδών, Ασφαριδών, Ζαντ, και τους Κατζάρ της Περσίας/Ιράν. Πριν από την ιρανική κυριαρχία των Ζαντ και Κατζάρ και μετά τον θάνατο του Ναντέρ Σαχ η πόλη κυβερνήθηκε για λίγες δεκαετίες από τους χάνους/δούκες του Χανάτου της Γκαντζά.^[13][14] Είναι η γενέτειρα του διάσημου Νιζαμί Γκαντζάβι.

Πύλη της Γκαντζά στο Μοναστήρι του Γκελάτι, Ιμερέτι, Γεωργία.

Ο λαός της Γκαντζά γνώρισε προσωρινή πολιτισμική παρακμή μετά από σεισμό το 1139, όταν η πόλη κατελήφθη από τον βασιλιά Δημήτριο Α΄ της Γεωργίας. Οι πύλες της πόλης κλάπηκαν ως τρόπαια και εξακολουθούν να φυλάσσονται στη Γεωργία και μετά τη μογγολική εισβολή το 1231. Η πόλη αναζωπυρώθηκε μετά την άνοδο των Σαφαβιδών στην εξουσία το 1501. Οι Σαφαβίδες κατέλαβαν όλο το Αζερμπαϊτζάν και περιοχές πέρα από αυτό στην επικράτειά τους. Η πόλη έπεσε υπό σύντομη κατοχή από τους Οθωμανούς μεταξύ των ετών 1578-1606 και 1723-1735 κατά τη διάρκεια των παρατεταμένων Οθωμανικών-Περσικών Πολέμων, αλλά παρόλα αυτά παρέμεινε υπό διακεκομμένη ιρανική κυριαρχία από τον 16ο αιώνα μέχρι τον 19ο αιώνα, όταν παραχωρήθηκε βίαια στη γειτονική αυτοκρατορική Ρωσία.^[15]

16ος-19ος αιώνας και προσάρτηση στη Ρωσία

Για μια σύντομη περίοδο, η Γκαντζά μετονομάστηκε σε Αμπασαμπάντ από τον Σαχ Αμπάς μετά από πόλεμο εναντίον των Οθωμανών. Δημιούργησε μια νέα πόλη 8 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της παλαιάς και μετονομάστηκε πάλι σε Γκαντζά με τα χρόνια.^[16] Κατά τη διάρκεια των Σαφαβιδών, ήταν πρωτεύουσα της επαρχίας Καραμπάχ. Το 1747, η Γκαντζά έγινε το κέντρο του Χανάτου της Γκαντζά για μερικές δεκαετίες μετά το θάνατο του Ναντέρ Σαχ, μέχρι την έλευση των δυναστεών Ζαντ και Κατζάρ του Ιράν. Οι χάνοι/δούκες που ντε φάκτο αυτοκυβέρνησαν το χανάτο ήταν υποτελείς στην κεντρική κυριαρχία στο ηπειρωτικό Ιράν και κατάγονταν από έναν κλάδο της ιρανικής οικογένειας Κατζάρ.^[13][14]

Η άλωση της Γκαντζά το 1804 κατά τη διάρκεια του ρωσοπερσικού πολέμου (1804-1813) από τις ρωσικές δυνάμεις υπό την αρχηγία του στρατηγού Παβέλ Τσιτσιάνοφ.

Στα τέλη του 18ου αιώνα, η Ρωσία άρχισε να αυξάνει δραματικά τις επιθέσεις της στο ιρανικό και το τουρκικό έδαφος προς νότο. Μετά την προσάρτηση της ανατολικής Γεωργίας το 1801, η Ρωσία επιθυμούσε τώρα να κατακτήσει τις υπόλοιπες ιρανικές κτήσεις στην Καύκασο. Η ρωσική επέκταση στον Νότιο Καύκασο συνάντησε ιδιαίτερα ισχυρή αντίθεση στη Γκαντζά. Το 1804, οι Ρώσοι, με επικεφαλής τον στρατηγό Πάβελ Τσιτσιανόφ, εισέβαλαν και κατέστρεψαν τη Γκαντζά, πυροδοτώντας τον Ρωσοπερσικό πόλεμο του 1804-1813.^[17] Ορισμένες δυτικές πηγές υποστηρίζουν ότι "η κατάληψη της πόλης ακολουθήθηκε από σφαγή μέχρι 3.000 κατοίκων της Γκαντζά από τους Ρώσους".^[18] Ισχυρίζονται επίσης ότι "500 από αυτούς σφαγιάστηκαν σε ένα τζαμί όπου είχαν καταφύγει, αφού ένας Αρμένιος είπε στους Ρώσους στρατιώτες ότι ίσως να υπήρχαν «Νταγκεστανοί ληστές» μεταξύ τους".^[19]

Στρατιωτικά ανώτεροι, οι Ρώσοι ολοκλήρωσαν τον Ρωσοοερσικό πόλεμο του 1804-1813 με νίκη. Με τη συνθήκη του Γκιουλιστάν που ακολούθησε, το Ιράν αναγκάστηκε να παραχωρήσει το χανάτο της Γκαντζά στη Ρωσία.^[15] Το 1826, οι Ιρανοί κατάφεραν να διώξουν για λίγο τους Ρώσους από τη πόλη. Ωστόσο, με το τέλος του Ρωσοπερσικού πολέμου του 1826-28 και τη συνθήκη του Τουρκμεντσάι, η συμπερίληψη της πόλης στη Ρωσία έγινε οριστική.^[20][21] Η πόλη μετονομάστηκε σε Ελισάβετπολ (Ρωσική: Елизаветполь) από τη σύζυγο του Αλεξάνδρου Α΄ της Ρωσίας Ελισάβετ και το 1868 έγινε η πρωτεύουσα του Κυβερνείου Ελισάβετπολ.^[22] Το Ελισάβετπολ ήταν ουγιέζντ του κυβερνείου Τιφλίδας πριν το 1868. Οι Αζέροι απέρριψαν το ρωσικό όνομα και συνέχισαν να αποκαλούν τη πόλη ως Γκάντζα.^[23]

20ος αιώνας

Το 1918, η Γκαντζά έγινε η προσωρινή πρωτεύουσα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν, όπου μετονομάστηκε και πάλι σε Γκαντζά, μέχρι την ανακατάληψη του Μπακού από τη Κεντροκασπιακή δικτατορία, η οποία υποστηριζόταν από τους Βρετανούς. Τον Απρίλιο του 1920, ο Κόκκινος Στρατός κατέλαβε το Αζερμπαϊτζάν. Τον Μάιο του 1920, η Γκαντζά ήταν η περιοχή που έλαβε χώρα μια αποτρόπαια αντι-σοβιετική εξέγερση, κατά την οποία η πόλη υπέστη σοβαρές ζημιές από τις μάχες μεταξύ των ανταρτών και του Κόκκινου Στρατού. Το 1935, ο Ιωσήφ Στάλιν μετονόμασε τη πόλη σε Κιροβαμπάντ, προς τιμήν του Σεργκέι Κιρόφ.^[24] Το 1991, με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, το Αζερμπαϊτζάν επανέκτησε την ανεξαρτησία του και η πόλη επανήλθε στο αρχικό όνομά της. Για πολλά χρόνια μια αεροπορική μοίρα της ΕΣΣΔ είχε την έδρα της στη πόλη.^[25]

Το Νοέμβριο του 1988 το πογκρόμ του Κιροβαμπάντ ανάγκασε πολλούς Αρμένιους να φύγουν από τη πόλη.^[26][27]

21ος αιώνας

Η ανασυγκρότηση στον 21ο αιώνα έχει οδηγήσει σε δραματικές αλλαγές στην αστική ανάπτυξη της πόλης, μετατρέποντας την από παλιά σοβιετική πόλη σε κόμβο υψηλών κτιρίων μεικτής χρήσης.^[28]

Το 2008, οι Πύλες του Μαυσωλείου της Γκαντζά χτίστηκαν βασισμένες σε σχέδια των αρχαίων πυλών της Γκαντζά που δημιουργήθηκαν από τον ντόπιο Ιμπραήμ Οσμάν ογλού το 1063.^[29][30]

Γεωγραφία

Τοποθεσία

Η Γκαντζά, η οποία βρίσκεται περίπου 400-450 μέτρα πάνω από τη στάθμη της θάλασσας, βρίσκεται στην πεδιάδα Γκάντζα-Γκαζάχ στη χαράδρα Κουρ-Αράζ στα δυτικά του Αζερμπαϊτζάν. Απέχει 375 χλμ. από το Μπακού και βρίσκεται στους βορειοανατολικούς πρόποδες των οροσειρών του Μικρού Καυκάσου στον ποταμό Γκανγκατσάι.^[31][32]

Η πόλη συνορεύει με τις διοικητικές επαρχίες του Γκοϊγκόλ στα νότια, δυτικά και βορειοοδυτικά και του Σαμούχ στα βορειοανατολικά.^[33]

Κλίμα

Η Γκαντζά έχει ημίξηρο κλίμα (τύπος BSk της κλιματικής ταξινόμησης Κέππεν).

Κλιματικά δεδομένα Γκαντζά (1981–2010, ακραίες καταγραφές 1890–2014)
Μήνας	Ιαν	Φεβ	Μάρ	Απρ	Μάι	Ιούν	Ιούλ	Αύγ	Σεπ	Οκτ	Νοε	Δεκ	Έτος
Υψηλότερη Μέγιστη °C (°F)	22.8	25.0	28.0	35.6	39.5	39.2	42.0	41.7	38.8	33.4	28.0	23.3	42,0
Μέση Μέγιστη °C (°F)	7.0	8.2	12.7	18.7	23.4	28.7	31.6	31.1	26.3	19.5	12.9	8.4	19,0
Μέση Μηνιαία °C (°F)	3.2	3.9	7.8	13.4	18.1	23.2	26.2	25.6	21.1	15.0	8.9	4.7	14,3
Μέση Ελάχιστη °C (°F)	0.5	1.0	4.3	9.4	13.8	18.6	21.4	21.0	16.8	11.6	6.2	2.1	10,6
Χαμηλότερη Ελάχιστη °C (°F)	−17.8	−15.2	−12	−4.4	1.5	5.8	10.1	10.5	2.8	−1.3	−7.9	−13	−17,8
Υετός mm (ίντσες)	8	12	24	31	40	32	17	15	15	24	16	7	241
% υγρασίας	71	71	68	70	68	61	59	61	65	74	76	74	68
Μέσες ημέρες κατακρημνίσεων (≥ 0.1 mm)	7.0	7.0	8.0	8.2	9.0	7.0	4.0	3.0	4.0	6.3	6.5	6.0	76,0
Μέσες ημέρες βροχόπτωσης	3	4	6	8	9	6	4	3	4	6	6	4	63
Μέσες ημέρες χιονόπτωσης	3	5	2	0.2	0	0	0	0	0	0.4	1	2	14
Μέσες μηνιαίες ώρες ηλιοφάνειας	120	113	141	182	229	267	278	252	212	168	123	115	2.200
Πηγή #1: Deutscher Wetterdienst (ηλιοφάνεια, 1961–1990)[34][35][lower-greek 1]
Πηγή #2: Pogoda.ru.net[36]

Σημειώσεις

1. Station ID for Gandja is 37735 Use this station ID to locate the sunshine duration

Παραπομπές

1. Azərbaycan Respublikası. — 2. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və inzibati rayonları. — 2.4. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və inzibati rayonlarının ərazisi, əhalisinin sayı və sıxlığı, səhifə 66. // Azərbaycanın əhalisi (statistik bülleten). Müəllifi: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Buraxılışa məsul şəxs: Rza Allahverdiyev. Bakı — 2015, 134 səhifə.
2. Bölmə 2: Demoqrafik göstəricilər, səhifə 89. // Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri 2015 (statistik məcmuə). Müəllifi: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Məcmuənin ümumi rəhbəri: Həmid Bağırov; Məcmuənin hazırlanması üçün məsul şəxs: Rafael Süleymanov. Bakı — 2015, 814 səhifə.
3. «Ganja». Encyclopedia Iranica. C. Edmund Bosworth. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Αυγούστου 2011.
4. Ростислав Борисовч Рыбаков (1995). Восток в средние века. ISBN 978-5-02-017711-6.^{[νεκρός σύνδεσμος]}
5. Дьяконов, Игорь Михайлович. Книга воспоминаний. Издательство "Европейский дом", Санкт-Петербург, 1995., 1995. - (ISBN 978-5-85733-042-5). cтр. 730-731 Igor Diakonov. The book of memoirs.
6. V.Minorsky. A History of Shirvan and Derbent.
7. History of the Caucasian Albanians by Movses Dasxuranci, C.J.F. Dowsett trans. (London 1961), chapter 21.
8. Iran. (2007). In Encyclopædia Britannica. Retrieved March 17, 2007
9. Timurid Dynasty. (2007). In Encyclopædia Britannica. Retrieved March 16, 2007
10. Kara Koyunlu. (2007). In Encyclopædia Britannica. Retrieved March 15, 2007
11. Ak Koyunlu. (2007). In Encyclopædia Britannica. Retrieved March 17, 2007
12. «Aznet.org: Ganja's History». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Μαρτίου 2007. Ανακτήθηκε στις 13 Οκτωβρίου 2018.
13. Tadeusz Swietochowski (2004). Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-52245-5.
14. "History of Azerbaijan" Encyclopædia Britannica Online
15. Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond p 728 ABC-CLIO, 2 dec. 2014 (ISBN 1598849484)
16. Seyyaf Sednik oqli Pashayev. «The Monuments of Ganja Khanate of the Period form 1606 - 1804». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Ιουλίου 2007. Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2007.
17. Spencer C. Tucker, επιμ. (2010). «Overview of 1800-1850: Chronology». A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. ABC-CLIO. σελ. 1035. ISBN 978-1851096725. January 1804. (...) Russo-Persian War. Russian invasion of Persia. (...) In January 1804 Russian forces under General Paul Tsitsianov (Sisianoff) invade Persia and storm the citadel of Ganjeh, beginning the Russo-Persian War (1804-1813).
18. Peter Avery· William Bayne Fisher· Gavin Hambly· Charles Melville (25 Οκτωβρίου 1991). The Cambridge history of Iran: From Nadir Shah to the Islamic Republic. Cambridge University Press. σελ. 332. ISBN 978-0-521-20095-0.
19. John F. Baddeley, The Russian Conquest of the Caucasus, London: Longmans, Green and Co., 1908, p. 67, citing "Tsitsianoff's report to the Emperor: Akti, ix (supplement), p. 920".
20. Spencer C. Tucker, επιμ. (2010). A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. ABC-CLIO. σελίδες 1147–1148. ISBN 978-1851096725.
21. Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond p 728-729 ABC-CLIO, 2 dec. 2014 (ISBN 1598849484)
22. Елизаветпольская губерния (Elizavetpol Governorate) in Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary (Ρωσικά)
23. Tadeusz Swietochowski (2004). Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-52245-8.
24. Gəncənin tarixi... (Αζερικά)
25. «31-я гвардейская отдельная воздушно-десантная ордена Кутузова II степени бригада». www.bratishka.ru (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Νοεμβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 17 Νοεμβρίου 2014.
26. Imogen Gladman (2004). Eastern Europe, Russia and Central Asia. Taylor & Francis Group. σελ. 131. ISBN 1-85743-316-5.
27. Stuart J. Kaufman, Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War, Cornell University Press, 2001, p. 77.
28. «На дороге Баку-Газах возводятся грандиозные "Гянджинские ворота" - ФОТО» [Grandiose "Ganja Gates" are being erected on the Baku-Gazakh road - PHOTO]. Day.az (στα Ρωσικά). Ανακτήθηκε στις 15 Απριλίου 2013.
29. «Ilham Aliyev reviewed the monumental complex Ganja Fortress Gates - the Museum of Archeology and Ethnography». en.president.az. Ανακτήθηκε στις 12 Νοεμβρίου 2014.
30. «Gəncə qapıları». www.heydar-aliyev-foundation.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Νοεμβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 12 Νοεμβρίου 2014.
31. «Location». Executive Power of Ganja. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Αυγούστου 2018. Ανακτήθηκε στις 21 Αυγούστου 2018.
32. «Location». Ministry of Culture of Azerbaijan - Ganja Regional Culture Office. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Αυγούστου 2018. Ανακτήθηκε στις 21 Αυγούστου 2018.
33. «Political-administrative Map of Azerbaijan». Ministry of Foreign Affairs of Azerbaijan. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Μαΐου 2017. Ανακτήθηκε στις 21 Αυγούστου 2018.
34. «Klimatafel von Gjandscha (Kirowabad/Elisawetpol) / Aserbaidschan» (PDF). Βασικοί κλιματικοί μέσοι όροι (1961-1990) από σταθμούς σε όλο το κόσμο (στα Γερμανικά). Deutscher Wetterdienst. Ανακτήθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου 2016.
35. «Station 37735 Gandja». Global station data 1961–1990—Sunshine Duration. Deutscher Wetterdienst. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Οκτωβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου 2016.
36. «Weather and Climate- The Climate of Ganja» (στα Ρωσικά). Weather and Climate (Погода и климат). Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2016.