Ελευσίς Αιγύπτου

Η Ελευσίς ήταν αρχαία ελληνική πόλη της Αιγύπτου. Βρισκόταν στα ανατολικά της Αλεξανδρείας, στις εκβολές του ποταμού Νείλου.

Για το χωριό κοντά στην όαση Φαγιούμ, δείτε Ελευσίς Κεντρικής Αιγύπτου

Ίδρυση

Ο Ρωμαίος ιστορικός Τάκιτος αναφέρει ότι ο Πτολεμαίος Α΄ Σωτήρ ζήτησε από τον Τιμόθεο του γένους των Ευμολπιδών από την Ελευσίνα, να προεδρεύσει στις ιερές τελετές για τον θεό Σάραπι. Με την αναφορά αυτή έχουμε μία από τις πρώτες συγχωνεύσεις θεοτήτων της πρωτοελληνιστικής περιόδου (ύστερος 4ος - πρώϊμος 3ος αι. π.Χ.). Ίσως με το ταξίδι του Τιμοθέου στη μακεδονική Αίγυπτο, να συνδέεται η ίδρυση της Ελευσίνος στην Αλεξάνδρεια. Πολύ πιθανόν Ελευσίνιοι άποικοι να είχαν στελεχώσει τα πλοία με τα οποία ο Ευμολπίδης ιερέας είχε πλεύσει τη Μεσόγειο θάλασσα.

Ιστορία της πόλεως και αναφορές

Ήδη η πρώτη ιστορική αναφορά γίνεται σε ένα επίγραμμα του Ποσειδίππου (285 -246 π.Χ.) που γράφει για κάποια Ελευσίνα. Κατά το 275/4 π.Χ. ο Αθηναίος ποιητής Καλλίμαχος –που ζούσε στην Ελευσίνα της Αιγύπτου- διατάχθηκε να μετακομίσει στην Αλεξάνδρεια για να δουλέψει τη βιβλιοθήκη της. Από τη μαρτυρία αυτή συμπεραίνουμε πως ο Καλλίμαχος ίσως να ήταν από τους πρώτους αποίκους της Αττικής γης που μετέβη στην πτολεμαϊκή Αίγυτπο.

Ο Αθήναιος στους Δειπνοσοφιστές του (2ος-3ος αι. μ.Χ.) γράφει ότι μια ερωμένη του Πτολεμαίου Β΄ η Αγαθόκλεια είχε ένα μεγάλο μνημείο κοντά στην Ελευσίνα. Φαίνεται ότι Μακεδών φαραώ προέβει σε θεοποίηση της Αγαθόκλειας, αφού σύμφωνα με τον Αθήναιο ζητάει από αυτήν «να προφυλάξει από σεισμούς τη γη και τις ακτές του Πτολεμαίου».

Η πόλη κατά τον Πόντιο γεωγράφο Στράβωνα είχε ένα ιερό (μάλλον του Σαράπιδος) στο κανάλι του Κανώπου που το επισκέφτηκε ο πρώτος Ρωμαίός αυτοκράτωρ Οκταβιανός. Υπάρχουν επίσης τεμάχια από ένα αντίγραφο παπύρου της πραγματείας του Σατύρου (193 -180 π.Χ.) που συνεγράφη κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Πτολεμαίου Ε΄ Επιφανούς και αναφέρει από που έλαβαν οι δήμοι και οι φυλές της Αλεξάνδρειας τις ονομασίες τους. Για την Ελευσίνα αναφέρει ότι ονομάστηκε από την Ελευσίνα της Αττικής. Μάλιστα στην αιγυπτία πόλη διοργανώνονταν ετήσιες εορτές, ενώ γράφει για τα ιερά της Λητούς, των Διοσκούρων, των Θεσμοφορίων και το Πτολεμαίειον. Αυτό ήταν αφιερωμένο στο θεοποιημένο πρόσωπο του Πτολεμαίου. Ίσως να υπήρχε και ιερό της Δήμητρος που θα είχε συγχωνευθεί με την Ίσιδα.

Ένας πάπυρος των αρχών του 2ου αιώνος π.Χ. υποδεικνύει μάλιστα τη σχέση της αιγυπτίας Ελευσίνος με το ιερός της Δήμητρας στην αντίστοιχη ελλαδική. Τούτο συνεπάγεται μεταφορά θρησκευτικών δοξασιών, τυπικού και κουλτούρας.

Είναι γνωστό επίσης και τα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στην αιγυπτιακή Ελευσίνα μεταξύ του Σελευκίδη βασιλιά Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς και του Ρωμαίου Γάιου Ποπίλιου Λαίνα: όταν το 168 π.Χ. ο Σελευκίδης βασιλεύς κατέλαβε την Κύπρο και ολόκληρη την Αίγυπτο –εκτός της Αλεξανδρείας- από τους Λαγίδες, ο Λαίνας απαίτησε την αποχώρηση του Αντίοχου από τα κατεκτημένα εδάφη. Ο Αντίοχος απάντησε πως θα το σκεπτόταν με το συμβούλιό του, τους φίλους του. Ο απεσταλμένος όμως της Ρώμης, ζωγράφισε γύρω του έναν κύκλο στην άμμο και του μήνυσε: «Προτού περάσεις τον κύκλο αυτό, θέλω να μου δώσεις μία απάντηση για τη Σύγκλητο». Το μήνυμα ήταν ξεκάθαρο, πως αν αποχωρούσε χωρίς άμεση δέσμευση να αποσυρθεί από τα εδάφη που κατέκτησε, θα βρισκόταν σε ανοικτό πόλεμο με τη Ρώμη. Ο Αντίοχος τελικά αποφάσισε να υποχωρήσει και οι δύο άντρες συμφώνησαν.

Από την ιουδαϊκή κοινότητα της Ελευσίνος αναφέρεται και μια συναγωγή στα ανατολικά της πόλεως κατά το 150 -100 π.Χ.

Τοποθεσία

Στη θέση της αρχαίας πόλεως βρίσκεται η σημερινή συνοικία el Khadra στα ανατολικά της Αλεξανδρείας. Λέγεται μάλιστα ότι άποικοι από την Ελευσίνα αυτή (ίσως και από την αττική μητρόπολη) έκτισαν μια άλλην Ελευσίνα στην καρποφόρα όαση του Φαγιούμ.

Πηγές

• Αθήναιος Δειπνοσοφιστές
• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδοτική Αθηνών.