Νουραγικός πολιτισμός

Ο Νουραγικός πολιτισμός, ήταν ένας πολιτισμός στη Σαρδηνία της Ιταλίας, (το δεύτερο μεγαλύτερο νησί στη Μεσόγειο Θάλασσα), που διήρκεσε από τον 18ο αι. π.Χ. (Εποχή του Χαλκού) ή από τον 23ο αιώνα π.Χ.^[1][2] μέχρι τον ρωμαϊκό αποικισμό το 238 π.Χ..^[3][4] Άλλοι χρονολογούν τον πολιτισμό να διαρκεί τουλάχιστον μέχρι τον 2ο αι μ.Χ.^[5] και σε ορισμένες περιοχές, συγκεκριμένα στα Μπαρμπάγια, στον 6ο αι. μ.Χ.^[6][7] ή πιθανώς ακόμη και στον 11ο αιώνα μ.Χ.^[2][8]

Ο Σου Νουράξι του Μπαρούμινι, που περιλαμβάνεται στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO από το 1997

Nuraghe Santu Antine στο Torralba

Το επίθετο "Nuragic" δεν είναι ούτε ενδώνυμο ούτε εθνώνυμο. Προέρχεται από το πιο χαρακτηριστικό μνημείο του νησιού, το νουράγκε (Νουράγκι), έναν τύπο κατασκευής πύργου-φρουρίου, που οι αρχαίοι Σαρδήνιοι έκτιζαν σε μεγάλους αριθμούς ξεκινώντας από το 1800 περίπου. π.Χ..^[9] Σήμερα περισσότερα από 7.000 νουράγκε ^[α] σημαδεύουν το τοπίο της Σαρδηνίας.

Δεν έχουν ανακαλυφθεί γραπτά αρχεία αυτού του πολιτισμού ^[12], εκτός από μερικά πιθανά σύντομα επιγραφικά έγγραφα που ανήκουν στα τελευταία στάδια του Νουραγκικού πολιτισμού.^[13] Οι μόνες γραπτές πληροφορίες προέρχονται από την κλασική λογοτεχνία των Ελλήνων και των Ρωμαίων και μπορεί να θεωρηθούν περισσότερο μυθολογικές παρά ιστορικές.^[14]

Ιστορία

Προ-Νουραγκική Σαρδηνία

Μία από τις οικίες των νεραιδών (domus de janas) της νεκρόπολης του Monte Siseri, Putifigari.

Στη Λίθινη Εποχή το νησί κατοικήθηκε για πρώτη φορά από ανθρώπους, που είχαν φτάσει εκεί στην Παλαιολιθική και Νεολιθική εποχή από την Ευρώπη και τη Μεσόγειο. Οι αρχαιότεροι οικισμοί έχουν ανακαλυφθεί τόσο στην κεντρική, όσο και στη βόρεια Σαρδηνία (Ανγκλόνα). Αρκετοί μεταγενέστεροι πολιτισμοί αναπτύχθηκαν στο νησί, όπως ο Πολιτισμός της Οτσιέρι (3200−2700 π.Χ.). Η οικονομία βασιζόταν στη γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία και το εμπόριο με την ηπειρωτική χώρα. Με τη διάδοση της μεταλλουργίας εμφανίστηκαν στο νησί και αργυρά και χάλκινα αντικείμενα και όπλα.^{[15] :16}

Τα υπολείμματα αυτής της περιόδου περιλαμβάνουν εκατοντάδες μενίρ (που ονομάζονται perdas fittas) ^[16] και ντολμέν, περισσότεροι από 2.400 υπόγειοι τάφοι που ονομάζονται domus de janas (οικίες των νεραϊδών), τα αγάλματα μενίρ, που αντιπροσωπεύουν πολεμιστές ή γυναικείες φιγούρες και η κλιμακωτή πυραμίδα του Monte d'Accoddi, κοντά στο Σάσσαρι, που παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με το μνημειακό συγκρότημα του Los Millares (Ανδαλουσία) και τα μεταγενέστερα talaiots στις Βαλεαρίδες Νήσους. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, η ομοιότητα μεταξύ αυτής της δομής και αυτών που βρέθηκαν στη Μεσοποταμία οφείλεται σε πολιτιστικές εισροές, που προέρχονταν από την Ανατολική Μεσόγειο.^{[15] :16[17]}

Το προ-νουραγκικό σύμπλεγμα Monte d'Accoddi

Ο βωμός του Monte d'Accoddi έπεσε εκτός χρήσης ξεκινώντας από τον αι. 2000 π.Χ., όταν εμφανίστηκε στο νησί ο πολιτισμός των Beaker, ο οποίος εκείνη την εποχή ήταν διαδεδομένος σχεδόν σε όλη τη δυτική Ευρώπη . Τα ποτήρια ζέσεως έφτασαν στη Σαρδηνία από δύο διαφορετικές περιοχές: πρώτον από την Ισπανία και τη νότια Γαλλία, και δεύτερον από την Κεντρική Ευρώπη, μέσω της Ιταλικής Χερσονήσου .^[18]

Νουραγική εποχή

Πρώιμη Εποχή του Χαλκού

Κεραμική Μπονάρο.

Albucciu (Αρτσακένα), παράδειγμα πρωτο-νουράγκ.

Ξίφη του πολιτισμού Μπονάρο (φάση Α2) από το Sant'Iroxi, Decimoputzu.

Ο Πολιτισμός του Μποννανάρο (1800 π.Χ. - 1600 π.Χ.) ήταν η τελευταία φάση του Πολιτισμού του Λάγυνου στην Σαρδηνία, έχει πολλές ομοιότητες με τον Πολιτισμό της Πολάδα που αναπτύχθηκε ταυτόχρονα στην βόρεια Ιταλία. Την ίδια εποχή εμφανίζεται μια νέα μορφή κεραμικής με λαβές σε σχήμα από τσεκούρι.^[19] Οι επιδράσεις αυτές ήρθαν στο νησί από την Κορσική στην οποία επικρατούσαν νέες αρχιτεκτονικές τεχνικές όπως τα Κυκλώπεια τείχη, εξαπλώθηκαν ταχύτατα και στην Σαρδηνία.^[20] Οι νέοι λαοί άγνωστης προέλευσης, κατά άλλους από την Ηπειρωτική Ευρώπη κατά άλλους Μυκηναίοι, έφεραν νέες φιλοσοφίες και τεχνολογίες, μετέτρεψαν τις προηγούμενες σε ξεπερασμένες.^[21] Ο πολιτισμός Πολλάδα Α΄ εξαπλώθηκε την ίδια εποχή στην περιοχή του ποταμού Ροδανού με κύριο χαρακτηριστικό τις αμυντικές οχυρώσεις και τους πολέμους, αυτό φαίνεται από τα λίθινα και μεταλλικά όπλα από χαλκό και μπρούτζο. Τα μέταλλα εξαπλώνονται και σε άλλα αντικείμενα χρήσης όπως δαχτυλίδια, ακυρώνοντας οι προηγούμενες τακτικές. Η Εποχή του Χαλκού έφερε αμέτρητες αλλαγές, η ανάμειξη του Χαλκού με τον Κασσίτερο ή το αρσενικό δημιούργησε ένα νέο πιο ισχυρό μέταλλο, με μεγαλύτερες δυνατότητες στις γεωργικές εργασίες και τον πόλεμο.

Η κατασκευή των Νουράγκι και η επεξεργασία μετάλλων

Στην επόμενη φάση που έμεινε γνωστή ως Μποννονάρο Β΄ ξεκινά ο πρωτο-Νουραγικός πολιτισμός. Στην πρώτη φάση του τα κτίρια είναι διαφορετικά από τα κλασσικά Νουραγικά με ακανόνιστο σχήμα και παχιά τείχη, από τα κεντροδυτικά της Σαρδηνίας εξαπλώθηκαν σε όλο το νησί.^[22] Στα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ. τα Νουραγικά κτίσματα πήραν την μορφή μεγαλιθικού κωνικού θόλου, κάθε πύργος είχε τουλάχιστον έναν εσωτερικό θόλο, τα μεγαλύτερα τρεις ή περισσότερους. Οι πύργοι εξαπλώθηκαν ταχύτατα σε όλη την Σαρδηνία, σε βαθμό που κάθε τρια τετραγωνικά χιλιόμετρα υπήρχε από ένας.^[23] Οι αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί και γεωγράφοι σχετίζουν την κατασκευή τους με μυθικές μορφές όπως ο Δαίδαλος που δραπέτευσε από την Κρήτη στην Σικελία και κατόπιν στην Σαρδηνία όταν τον καταδίωκε ο Μίνωας.^[23] Οι σύγχρονοι ιστορικοί ωστόσο τα σχετίζουν με λατρευτικούς, στρατιωτικούς, ή αστρονομικούς σκοπούς, ο βασικότερος ασφάλεια και η πολεμική άμυνα.^[24] Στην Σαρδηνία βρέθηκαν περίπου 7.000 Νουράγκι, το μεγαλύτερο από αυτά είχε ύψος 25-30 μέτρα με 12 πρόσθετους πύργους και πολλαπλά μεγαλιθικά στρώματα προστασίας.^[25] Πολλοί κάτοικοι της Σαρδηνίας, ακόμα και σημερινοί ισχυρίζονται ότι κατάγονται απευθείας από τους Νουράγκι σε εκείνη την εποχή.^[26]

Η γη της Σαρδηνίας ήταν πλούσια σε μέταλλα όπως χαλκό και μόλυβδο για την κατασκευή αντικειμένων, η κατοχή τους απαιτούσε εμπόριο με όλους τους γνωστούς πολιτισμούς της εποχής. Οι Νουραγικοί πληθυσμοί ήταν από τους πιο επιδέξιους τότε τεχνίτες μετάλλου σε ολόκληρο τον κόσμου, στα εργαστήρια τους κατασκεύαζαν αμέτρητες ποσότητες μπρούτζινων αντικειμένων, αυτό δείχνει βέβαιες επαφές με άλλους λαούς μέσω της θάλασσας.^[27] Η κατασκευή του μπρούτζου απαιτούσε κάποια ποσότητα Κασσίτερου που δεν υπήρχε στην Σαρδηνία, για να τον αποκτήσουν θα έπρεπε να ταξιδέψουν στην Ιβηρική ή στην Κορνουάλη.^[28] Τις ίδιες τακτικές χρησιμοποιούσαν και οι άλλοι Μεσογειακοί πολιτισμοί εκείνη την εποχή όπως η Μινωική Κρήτη, οι Μυκηναίοι και η Κύπρος.^[29]

Οι Λαοί της Θάλασσας

Πολεμιστής από την Σαρδηνία της 2ης χιλιετίας π.Χ.

Μετά τον 14ο αιώνα π.Χ. εμφανίζονται οι περίφημοι Λαοί της Θάλασσας, περιγράφονται λεπτομερώς από τις αρχαίες Αιγυπτιακές πηγές. Οι Λαοί της Θάλασσας, μια ισχυρή πολεμική ομάδα με πολυεθνικό χαρακτήρα επιτέθηκαν και κατέστρεψαν όλους τους τότε γνωστούς πολιτισμούς, μεταξύ αυτών ήταν οι Μηκυναίοι, οι Μινωίτες, οι Χετταίοι και η Ουγκαρίτ και η Βαβυλώνα. Ο μόνος που αντιστάθηκε επιτυχώς ήταν ο Φαραώ της Αιγύπτου Ραμσής Γ΄, τους συνέτριψε και τους ανάγκασε να διασκορπιστούν. Ο διάσημος αρχαιολόγος Τζοβάνι Ούγκας καταγράφει τους Σερντέν σαν την φυλή που είχε τον ηγετικό ρόλο σε αυτή την πολυεθνική ομάδα, ταυτίζονται με τους Νουραγικούς της Σαρδηνίας.^[30][31][32] Με την ίδια άποψη συμφωνούν οι περισσότεροι διάσημοι ιστορικοί του 19ου και του 20ου αιώνα όπως ο Αντόνιο Ταραμέλλι, ο Γκόρντον Τσάιλντ, ο Σεμπαστιάνο Τούσα και ο Βάσος Καραγιώργης.^{[33][34][35][36] [37]} Μερικοί ιστορικοί έχουν την γνώμη ότι συμμετείχαν στους Λαούς της Θάλασσας αλλά εγκαταστάθηκαν στην Σαρδηνία μετά την ήττα τους από τον Ραμσή τον 12ο -110 αιώνα π.Χ., η άποψη αυτή δεν συμφωνεί με τα αρχαιολογικά ευρήματα.

Ο Σιμωνίδης ο Κείος και ο Πλούταρχος γράφουν αναλυτικά για επιδρομές των Σαρδηνίων στην Κρήτη την ίδια εποχή που οι Λαοί της Θάλασσας επιτέθηκαν στην Αίγυπτο. Τα αρχαιολογικά ευρήματα επιβεβαιώνουν το γεγονός με Νουραγικά κεραμικά που βρέθηκαν στην Τίρυνθα, στην Κομμό της Κρήτης, στην Πύλα-Κοκκινόκρεμος και στην Τεκές Χαλά Σουλτάνας της Κύπρου, στο νησάκι Λίπαρι και στην περιοχή του Αγκριτζέντο, σε ολόκληρη την Μεσόγειο από την ανατολή ως την δύση.^{[38][39][40][41]} Ο αρχαιολόγος Αντάμ Ζερτάλ προτείνει ότι η Βιβλική Αρωσέθ στο Ισραήλ, πατρίδα του Σισάρα ήταν αποικία των Σερντέν.^[42]

Εποχή του Σιδήρου

Οι αρχαιολογικές έρευνες έδειξαν ότι ο πολιτισμός των Νουράγκι εισήλθε την περίοδο 900 π.Χ. - 500 π.Χ. στα νέα τελικά του στάδια, η κεραμική απέκτησε πολυτέλεια στην εμφάνιση των αγγείων. Οι συνεχείς εμπορικές επαφές με τους άλλους λαούς της Μεσογείου προσάρμοσαν με τον ανάλογο ρυθμό τον τρόπο ζωής και την τέχνη των κατοίκων της Σαρδηνίας. Οι κάτοικοι έπαψαν να ζουν απομονωμένοι στον Νουράγκ-πύργο τους, σταμάτησαν να οικοδομούνται από το 1150 π.Χ., οι άνθρωποι συγκεντρώθηκαν σε πολυάριθμους οικισμούς.^[43][44] Η ταφή έπαψαν να είναι ατομική στον πύργο του κάθε ιδιοκτήτη και δημιουργήθηκαν ομαδικά κοιμητήρια.^[45][46] Την σημαντικότερη ανακάλυψη έκανε ο αρχαιολόγος Τζοβάνι Λίλιου, οι οικισμοί οργανώθηκαν πολιτικά με συνελεύσεις των κατοίκων υπό την προεδρεία των επιφανέστερων κατοίκων, συζητούσαν δημοκρατικά όλα τα προβλήματα του οικισμού.

Σημειώσεις

1. There is no complete census, but the figure of 7,000 in E. Contu, "L'architettura nuraghica", in Atzeni et al. (1985)^[10] is often repeated, and the Provincia di Cagliari website^[11] estimates more than 7,000.