Συνθήκη της Ρίγας

Η Συνθήκη της Ρίγας (πολωνικά: Traktat Ryski), επίσης γνωστή ως Ειρήνη της Ρίγας, υπογράφηκε στη Ρίγα στις 18 Μαρτίου 1921, μεταξύ της Πολωνίας, της Σοβιετικής Ρωσίας (ενεργώντας επίσης για λογαριασμό της Σοβιετικής Λευκορωσίας) και της Σοβιετικής Ουκρανίας. Η συνθήκη τερμάτισε τον Πολωνο-Σοβιετικό Πόλεμο.^[2]

Συνθήκη της Ρίγας

Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη μετά την Πολωνοσοβιετική Συνθήκη της Ρίγας
Υπογραφή	18 Μαρτίου 1921
Τοποθεσία	Ρίγα, Λετονία
Λήξη	17 Σεπτεμβρίου 1939
Υπογράφοντες	Πολωνία ! Πολωνία Russian SFSR ! Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία[1] Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ουκρανίας[1]
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Τα σοβιετικά-πολωνικά σύνορα που καθορίστηκαν από τη συνθήκη παρέμειναν σε ισχύ μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αργότερα επανασχεδιάστηκαν κατά τη Διάσκεψη της Τεχεράνης, τη Διάσκεψη της Γιάλτας και τη Διάσκεψη του Πότσδαμ.

Ιστορικό

Περαιτέρω πληροφορίες: Πολωνο-Σοβιετικός Πόλεμος

Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος αφαίρεσε τα πρώην αυτοκρατορικά σύνορα σε όλη την Ευρώπη. Το 1918, αφού η Ρωσική Επανάσταση είχε αποκηρύξει τις τσαρικές αξιώσεις στην Πολωνία στη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ και ο πόλεμος είχε τελειώσει με την παράδοση της Γερμανίας, η Πολωνία αποκατέστησε την ανεξαρτησία της μετά από έναν αιώνα διαίρεσης από τρεις αυτοκρατορίες.

Ο Ρωσικός Εμφύλιος Πόλεμος έδωσε την ευκαιρία στην Πολωνία, υπό την ηγεσία του Γιούζεφ Πιουσούτσκι, να ανακτήσει τμήματα των εδαφών της πρώην Πολωνικής-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας που είχαν ενσωματωθεί στη Ρωσική Αυτοκρατορία κατά τη διάρκεια των διαμελισμών της Πολωνίας-Λιθουανίας. Το 1920, η στρατιωτική επίθεση του Πιουσούτσκι στην Ουκρανία αντιμετωπίστηκε με μια σοβιετική αντεπίθεση στην κεντρική Πολωνία. Η Πολωνία θεωρήθηκε από τους Σοβιετικούς, οι οποίοι σκόπευαν να επεκτείνουν την επανάσταση προς τα δυτικά, ως χερσαία γέφυρα προς τη Δυτική Ευρώπη. Ο Πολωνο-Σοβιετικός Πόλεμος κορυφώθηκε με τη Μάχη της Βαρσοβίας, που κέρδισαν οι Πολωνοί. Περαιτέρω στρατιωτικές αποτυχίες έκαναν τη Σοβιετική Ρωσία πρόθυμη να συμμετάσχει σε διαπραγματεύσεις για τη συνθήκη ειρήνης.^[3] Η κυβέρνηση της Πολωνίας, μια χώρα που υπέστη σοβαρές ζημιές και εξαντλήθηκε από τον πόλεμο, ήταν επίσης αποφασισμένη να διεξάγει και να ολοκληρώσει τις ειρηνευτικές συνομιλίες. Ο Πιουσούτσκι και οι υποστηρικτές του αντιτάχθηκαν στην ειρηνευτική διαδικασία.

Διαπραγματεύσεις

Λευκορωσική εθνικιστική καρικατούρα: «Κάτω η περιβόητη διχοτόμηση της Ρίγα! Ζήτω μία ελεύθερη αγροτική αδιαίρετη Λευκορωσία!».

Οι ειρηνευτικές συνομιλίες ξεκίνησαν στο Μινσκ στις 17 Αυγούστου 1920, αλλά καθώς πλησίαζε η πολωνική αντεπίθεση, οι συνομιλίες μεταφέρθηκαν στη Ρίγα και επαναλήφθηκαν στις 21 Σεπτεμβρίου.^[4] Οι Σοβιετικοί πρότειναν δύο λύσεις, την πρώτη στις 21 Σεπτεμβρίου και τη δεύτερη στις 28 Σεπτεμβρίου. Η πολωνική αντιπροσωπεία υπέβαλε αντιπροσφορά στις 2 Οκτωβρίου. Τρεις μέρες αργότερα οι Σοβιετικοί πρόσφεραν τροποποιήσεις στην πολωνική προσφορά, τις οποίες η Πολωνία αποδέχθηκε. Στις 12 Οκτωβρίου υπογράφηκε ανακωχή και τέθηκε σε ισχύ στις 18 Οκτωβρίου 1920.^[5] Οι κύριοι διαπραγματευτές ήταν ο Γιαν Ντόμπσκι για την Πολωνία^[6] και ο Άντολφ Γιόφε για τη Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία.^[4] Η σοβιετική πλευρά επέμεινε, με επιτυχία, στον αποκλεισμό μη κομμουνιστών Ουκρανών εκπροσώπων από τις διαπραγματεύσεις.^[4]

Οι στρατιωτικές αποτυχίες των Σοβιετικών έκαναν την αντιπροσωπεία τους να προσφέρει στην Πολωνία σημαντικές εδαφικές παραχωρήσεις στις αμφισβητούμενες συνοριακές περιοχές. Ωστόσο, σε πολλούς παρατηρητές, φαινόταν ότι η πολωνική πλευρά διεξήγαγε τις συνομιλίες της Ρίγα σαν να είχε χάσει τον πόλεμο η Πολωνία. Στην πολωνική αντιπροσωπεία κυριαρχούσαν μέλη των Εθνικοδημοκρατικών, που ήταν οι πολιτικοί αντίπαλοι του Πιουσούτσκι.^[6] Οι Εθνικοδημοκράτες δεν ήθελαν οι μη πολωνικές μειονότητες στο αναγεννημένο πολωνικό κράτος να αποτελούν περισσότερο από το ένα τρίτο του συνολικού πληθυσμού, επομένως, ήταν έτοιμοι να δεχτούν ένα πολωνοσοβιετικό σύνορο ουσιαστικά στα δυτικά αυτού που προσέφεραν οι Σοβιετικοί, αν και θα άφηνε εκατοντάδες χιλιάδες Πολωνούς στη σοβιετική πλευρά των συνόρων.

Η απόφαση αυτή υποκινήθηκε επίσης από πολιτικούς στόχους. Η βάση δημόσιας υποστήριξης των Εθνικοδημοκρατικών ήταν μεταξύ των Πολωνών στην κεντρική και δυτική Πολωνία. Στα ανατολικά της χώρας και στις αμφισβητούμενες συνοριακές περιοχές, η υποστήριξη προς τους Εθνικοδημοκράτες αντισταθμίστηκε σε μεγάλο βαθμό από την υποστήριξη προς τον Πιουσούτσκι, και στην ύπαιθρο, έξω από τις πόλεις, οι Πολωνοί ήταν περισσότεροι από τους Ουκρανούς ή τους Λευκορώσους σε αυτές τις περιοχές. Επομένως, ένα σύνορο πολύ μακριά στα ανατολικά θα ήταν ενάντια όχι μόνο στον ιδεολογικό στόχο των Εθνικοδημοκρατών για την ελαχιστοποίηση του μειονοτικού πληθυσμού της Πολωνίας, αλλά και στις εκλογικές προοπτικές τους.^[7] Η εχθρική κοινή γνώμη στην Πολωνία τάχθηκε επίσης υπέρ του τερματισμού των διαπραγματεύσεων,^[4] και οι δύο πλευρές παρέμειναν υπό πίεση από την Κοινωνία των Εθνών για να καταλήξουν σε συμφωνία.

Μια ειδική κοινοβουλευτική αντιπροσωπεία, αποτελούμενη από έξι μέλη του Πολωνικού Σέιμ, διεξήγαγε ψηφοφορία για το αν θα αποδεχόταν τις εκτεταμένες παραχωρήσεις των Σοβιετικών, οι οποίες θα άφηναν το Μινσκ στην πολωνική πλευρά των συνόρων. Πιεζόμενοι από τον ιδεολόγο των Εθνικοδημοκρατών, Στανίσουαφ Γκράπσκι, τα 100 χιλιόμετρα επιπλέον εδάφους απορρίφθηκαν, μια νίκη για το εθνικιστικό δόγμα και μια σκληρή ήττα για τον φεντεραλισμό του Πιουσούτσκι.^[4][6]

Ανεξάρτητα από αυτό, οι ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις διήρκεσαν για μήνες λόγω της σοβιετικής απροθυμίας να υπογράψουν. Ωστόσο, το θέμα έγινε πιο επείγον για τη σοβιετική ηγεσία, η οποία έπρεπε να αντιμετωπίσει αυξημένες εσωτερικές αναταραχές προς τα τέλη του 1920, όπως η Εξέγερση του Ταμπόφ και αργότερα η Εξέγερση της Κροστάνδης κατά των σοβιετικών αρχών. Ως αποτέλεσμα, ο Βλαντίμιρ Λένιν διέταξε τους σοβιετικούς πληρεξούσιους να οριστικοποιήσουν τη συνθήκη ειρήνης με την Πολωνία.^[3]

Η Συνθήκη της Ρίγας, που υπογράφηκε στις 18 Μαρτίου 1921, χώρισε τα αμφισβητούμενα εδάφη στη Λευκορωσία και στην Ουκρανία μεταξύ Πολωνίας και Ρωσίας και τερμάτισε τη σύγκρουση.

Όροι

Η Συνθήκη αποτελούνταν από 26 άρθρα.^[8] Η Πολωνία επρόκειτο να λάβει χρηματική αποζημίωση (30 εκατομμύρια ρούβλια σε χρυσό) για την οικονομική συνεισφορά της στη Ρωσική Αυτοκρατορία κατά τη διάρκεια των διαμελισμών της Πολωνίας. Σύμφωνα με το άρθρο 14, η Πολωνία έπρεπε επίσης να λάβει σιδηροδρομικά υλικά (μηχανές, τροχαίο υλικό, κ.λπ.) αξίας 29 εκατομμυρίων χρυσών ρουβλιών.^[9] Η Ρωσία επρόκειτο να παραδώσει έργα τέχνης και άλλους πολωνικούς εθνικούς θησαυρούς που αποκτήθηκαν από πολωνικά εδάφη μετά το 1772 (όπως οι γιαγκελόνιες ταπετσαρίες και η Βιβλιοθήκη Ζαουούσκι). Και οι δύο πλευρές παραιτήθηκαν από τις αξιώσεις για πολεμική αποζημίωση. Το άρθρο 3 όριζε ότι τα συνοριακά ζητήματα μεταξύ Πολωνίας και Λιθουανίας θα επιλύονταν από αυτά τα κράτη.^[8] Το άρθρο 6 δημιούργησε επιλογές υπηκοότητας για άτομα και στις δύο πλευρές των νέων συνόρων.^[8] Το άρθρο 7 συνίστατο σε μια αμοιβαία εγγύηση ότι θα επιτραπεί σε όλες τις εθνικότητες «η ελεύθερη πνευματική ανάπτυξη, η χρήση της εθνικής τους γλώσσας και η άσκηση της θρησκείας τους».^[8]

Επακόλουθα

Οι Συμμαχικές Δυνάμεις ήταν αρχικά απρόθυμες να αναγνωρίσουν τη συνθήκη, η οποία είχε συναφθεί χωρίς τη συμμετοχή τους.^[8] Οι μεταπολεμικές διασκέψεις τους είχαν υποστηρίξει τη Γραμμή Κάρζον ως τα πολωνο-ρωσικά σύνορα και τα εδαφικά κέρδη της Πολωνίας στη συνθήκη ήταν περίπου 250 χλμ ανατολικά αυτής της γραμμής.^[10][11] Η γαλλική υποστήριξη οδήγησε στην αναγνώρισή της τον Μάρτιο του 1923 από τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ιταλία και την Ιαπωνία, ακολουθούμενη από τις Ηνωμένες Πολιτείες τον Απρίλιο.^[8]

Στην Πολωνία, την Συνθήκη της Ρίγας υποδέχτηκε κριτική από την πρώτη στιγμή. Κάποιοι χαρακτήρισαν τη συνθήκη ως κοντόφθαλμη και υποστήριξαν ότι πολλά από αυτά που είχε κερδίσει η Πολωνία κατά τη διάρκεια του Πολωνο-Σοβιετικού Πολέμου χάθηκαν κατά τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις. Ο Γιούζεφ Πιουσούτσκι είχε συμμετάσχει στις διαπραγματεύσεις της Ρίγα μόνο ως παρατηρητής και χαρακτήρισε τη συνθήκη που προέκυψε «πράξη δειλίας».^[12] Ο Πιουσούτσκι θεώρησε ότι η συμφωνία ήταν ένας ξεδιάντροπος και κοντόφθαλμος πολιτικός υπολογισμός, με την Πολωνία να εγκαταλείπει τους Ουκρανούς συμμάχους της.^[4] Στις 15 Μαΐου 1921, ζήτησε συγγνώμη από τους Ουκρανούς στρατιώτες κατά την επίσκεψή του στο στρατόπεδο εγκλεισμού στο Κάλις.^[13][14][15] Η συνθήκη συνέβαλε ουσιαστικά στην αποτυχία του σχεδίου του να δημιουργήσει μια μεταπολεμική ομοσπονδία της Ανατολικής Ευρώπης υπό την Πολωνία, καθώς τμήματα της επικράτειας που είχαν προταθεί για την ομοσπονδία παραχωρήθηκαν στους Σοβιετικούς.^[7]

Ο Λένιν θεώρησε επίσης τη συνθήκη μη ικανοποιητική, καθώς τον ανάγκασε να παραμερίσει τα σχέδιά του για την εξαγωγή της σοβιετικής επανάστασης στη Δύση.^[3]

Τα κινήματα ανεξαρτησίας της Λευκορωσίας και της Ουκρανίας είδαν τη συνθήκη ως οπισθοδρόμηση.^[16] 4 εκατομμύρια Ουκρανοί και πάνω από 1 εκατομμύριο Λευκορώσοι ζούσαν σε περιοχές που παραχωρήθηκαν στην Πολωνία. Σύμφωνα με μια εκτίμηση, μόνο το 15% του πληθυσμού ήταν εθνοτικά Πολωνοί.^[17][18] Η Λαϊκή Δημοκρατία της Ουκρανίας, με επικεφαλής τον Σιμόν Πετλιούρα, είχε συμμαχήσει με την Πολωνία βάσει της Συνθήκης της Βαρσοβίας, η οποία καταργήθηκε από τη Συνθήκη της Ρίγας.^[3] Η νέα συνθήκη παραβίαζε τη στρατιωτική συμμαχία της Πολωνίας με την ΛΔΟ, η οποία απαγόρευε ρητά μια ξεχωριστή ειρήνη. Κάτι τέτοιο χειροτέρεψε τις σχέσεις μεταξύ της Πολωνίας και των Ουκρανών που είχαν υποστηρίξει τον Πετλιούρα. Οι υποστηρικτές ένιωσαν ότι η Ουκρανία είχε προδοθεί από τον Πολωνό σύμμαχό της, το οποίο θα εκμεταλλευόταν η Οργάνωση Ουκρανών Εθνικιστών και θα συνέβαλλε στις αυξανόμενες εντάσεις και τις ενδεχόμενες αντιπολωνικές σφαγές στη δεκαετία του 1930 και του 1940. Μέχρι το τέλος του 1921, οι περισσότερες συμμαχικές με την Πολωνία ουκρανικές, λευκορωσικές και ρωσικές δυνάμεις είχαν εκμηδενιστεί από τις σοβιετικές δυνάμεις ή είχαν διασχίσει τα σύνορα προς την Πολωνία και τα όπλα τους.

Σύμφωνα με τον Λευκορώσο ιστορικό Αντρέφ Σαβτσένκο, τα νέα ανατολικά σύνορα της Πολωνίας ήταν «στρατιωτικά ανυπεράσπιστα και οικονομικά μη βιώσιμα» και πηγή αυξανόμενων εθνοτικών εντάσεων, καθώς οι προκύπτουσες μειονότητες στην Πολωνία ήταν πολύ μεγάλες για να αγνοηθούν ή να αφομοιωθούν και πολύ μικρές για να κερδίσουν την επιθυμητή αυτονομία τους.^[6]

Περαιτέρω συνέπειες

Πολωνία μετά τη Συνθήκη της Ρίγας, με τα προ διαμελισμών σύνορα της Πολωνικής-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας να αναφέρονται επίσης

Ενώ η Συνθήκη της Ρίγας οδήγησε σε μια σταθεροποίηση δύο δεκαετιών των σοβιετικών-πολωνικών σχέσεων, η σύγκρουση ανανεώθηκε με τη σοβιετική εισβολή στην Πολωνία κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στη συνέχεια, η συνθήκη ακυρώθηκε μετά από απόφαση των συμμαχικών δυνάμεων του πολέμου να αλλάξουν ξανά τα σύνορα της Πολωνίας και να μεταφέρουν τους πληθυσμούς.

Κατά την άποψη ορισμένων ξένων παρατηρητών, η ενσωμάτωση σημαντικών μειονοτικών πληθυσμών από τη συνθήκη στην Πολωνία οδήγησε σε φαινομενικά ανυπέρβλητες προκλήσεις, επειδή οι νεοσύστατες οργανώσεις όπως η ΟΟΕ συμμετείχαν σε ενέργειες τρομοκρατίας και δολιοφθοράς σε εθνικά μικτές περιοχές για να πυροδοτήσουν τις συγκρούσεις στην περιοχή.^[8][10][19] Ωστόσο, πολλές ομάδες που εκπροσωπούν τις εθνοτικές μειονότητες καλωσόρισαν την επιστροφή του Πιουσούτσκι στην εξουσία το 1926, παρέχοντας ευκαιρίες να παίξουν ρόλο στην πολωνική κυβέρνηση.^[20]

Δεύτερη σελίδα της συνθήκης, πολωνική έκδοση

Οι πληθυσμοί που χωρίστηκαν από την Πολωνία με τα νέα πολωνο-σοβιετικά σύνορα γνώρισαν διαφορετική μοίρα από τους συμπολίτες τους. Οι εθνοτικοί Πολωνοί που έμειναν εντός των σοβιετικών συνόρων υπέστησαν διακρίσεις και δήμευση περιουσίας.^[21] Τουλάχιστον 111.000 εκτελέστηκαν συνοπτικά στην επιχείρηση του ΛΚΕΥ το 1937-38, πριν από άλλες εκστρατείες εθνοτικής καταστολής που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ άλλοι εξορίστηκαν σε διάφορες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης.^[22][23][24]

Οι Λευκορώσοι και οι Ουκρανοί, έχοντας αποτύχει να δημιουργήσουν τα δικά τους κράτη, υπήρξαν υποκείμενα καταστολής στη Σοβιετική Ένωση, ακόμη και εξόντωσης π.χ. κατά τη διάρκεια του Γολοντομόρ.^[25] Οι Λευκορώσοι και οι Ουκρανοί που ζούσαν στην πολωνική πλευρά των συνόρων υποβλήθηκαν σε πολωνοποίηση, η οποία συνέβαλε στην άνοδο των ουκρανικών εθνικιστικών οργανώσεων και στην υιοθέτηση τρομοκρατικών τακτικών από Ουκρανούς εξτρεμιστές.^[26][27]

Η Σοβιετική Ένωση, αν και αντικρούστηκε το 1921, θα έβλεπε τη σφαίρα επιρροής της να επεκτείνεται ως αποτέλεσμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά την εγκαθίδρυση του ελέγχου της στη Λαϊκή Δημοκρατία της Πολωνίας, τα πολωνοσοβιετικά σύνορα μετακινήθηκαν δυτικά το 1945 για να συμπίπτουν περίπου με τη Γραμμή Κάρζον. Αυτή η μετατόπιση συνοδεύτηκε από μεγάλες μεταφορές πληθυσμού που οδήγησαν στην εκδίωξη των Πολωνών που ζούσαν ανατολικά των νέων συνόρων, και επίσης μετέφερε το μεγαλύτερο μέρος της ουκρανικής μειονότητας που παρέμενε στην Πολωνία στα πρώην γερμανικά εδάφη που παραχωρήθηκαν στην Πολωνία ως αποζημίωση. Τα ενοποιημένα εδάφη Λευκορωσίας και Ουκρανίας ενσωματώθηκαν πλήρως στην ΕΣΣΔ.

Ωστόσο, το 1989, η Πολωνία θα ανακτούσε την πλήρη κυριαρχία της και αμέσως μετά, με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, η Λευκορωσία και η Ουκρανία θα γίνονταν ανεξάρτητα έθνη.

Δείτε επίσης

• Πολωνική μειονότητα στη Σοβιετική Ένωση
• Λευκορωσική μειονότητα στην Πολωνία
• Ουκρανική μειονότητα στην Πολωνία
• Λευκορωσική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία
• Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ουκρανίας
• Πολωνο-Σοβιετικός Πόλεμος
• Πολωνική επιχείρηση του ΛΚΕΥ

Παραπομπές

1. Text of the document. Германо-советско-польская война 1939 года website.
2. Κ. Μάρεκ. Identity and Continuity of States in Public International Law. Librairie Droz 1968. σελ. 419-420.
3. THE REBIRTH OF POLAND Αρχειοθετήθηκε 2020-11-08 στο Wayback Machine.. Πανεπιστήμιο του Κάνσας, σημειώσεις διάλεξης της Καθ. Άννα Μ. Τσιεντσιάλα, 2004. Τελευταία πρόσβαση στις 2 Ιουνίου 2006.
4. Πιοτρ Στέφαν Βάντιτς (1 Ιανουαρίου 1962). France and Her Eastern Allies, 1919–1925: French-Czechoslovak-Polish Relations from the Paris Peace Conference to Locarno. U of Minnesota Press. σελίδες 178–180. ISBN 978-0-8166-5886-2.
5. Soviet foreign policy: 1917-1980, in two volumes, Volume 1. Progress Publishers. σελ. 181.
6. Άντριου Σαφτσένκο (2009). Belarus: A Perpetual Borderland. BRILL. σελίδες 98–100. ISBN 978-90-04-17448-1.
7. Timothy Snyder (2004). The reconstruction of nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–1999. Yale University Press. σελίδες 68–. ISBN 978-0-300-10586-5. Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2011.
8. Michael Palij (1995). The Ukrainian-Polish defensive alliance, 1919–1921: an aspect of the Ukrainian revolution. CIUS Press. σελίδες 165–168. ISBN 978-1-895571-05-9.
9. J.C. Johari (2000). Soviet Diplomacy 1925–41. Anmol Publications PVT. LTD. σελ. 42. ISBN 978-81-7488-491-6.
10. Dennis P. Hupchick (1995). Conflict and chaos in Eastern Europe. Palgrave Macmillan. σελ. 210. ISBN 978-0-312-12116-7.
11. Michael Graham Fry· Erik Goldstein (2004). Guide to International Relations and Diplomacy. Continuum International Publishing Group. σελ. 203. ISBN 978-0-8264-7301-1.
12. Νόρμαν Ντέιβις (2003). White Eagle, Red Star: the Polish-Soviet War, 1919–20. Pimlico. σελ. 399. ISBN 978-0-7126-0694-3. (First edition: New York, St. Martin's Press, inc., 1972.)
13. Jan Jacek Bruski (August 2002). «Sojusznik Petlura» (στα pl). Wprost 1029 (2002–08–18). ISSN 0209-1747. http://www.wprost.pl/ar/?O=13734&C=57. Ανακτήθηκε στις 28 September 2006.
14. Jerzy Borzęcki (2008). The Soviet-Polish Peace of 1921 and the Creation of Interwar Europe. Yale University Press. σελ. 232. ISBN 978-0-300-12121-6.
15. Polityka. Wydawn. Wspólczesne RSW "Prasa-Książka-Ruch". 2001. σελ. 74. Ja was przepraszam, panowie, ja was przepraszam – to miało być zupełnie inaczej
16. Jan Zaprudnik (1993). Belarus: at a crossroads in history. Westview Press. σελ. 75. ISBN 978-0-8133-1794-6.^{[νεκρός σύνδεσμος]}
17. Antony Evelyn Alcock (2000). A history of the protection of regional cultural minorities in Europe: from the Edict of Nantes to the present day. Palgrave Macmillan. σελ. 73. ISBN 978-0-312-23556-7.
18. Raymond Leslie Buell (2007). Poland – Key to Europe. READ BOOKS. σελ. 79. ISBN 978-1-4067-4564-1.
19. Richard J. Crampton, University of Oxford (1994). Eastern Europe in the Twentieth Century. Routledge. σελ. 148. ISBN 978-0415106917.
20. Peter D. Stachura (2004). Poland, 1918–1945: An Interpretive and Documentary History of the Second Republic. Psychology Press. σελ. 65. ISBN 978-0415343589.
21. J. M. Kupczak "Stosunek władz bolszewickich do polskiej ludności na Ukrainie (1921–1939)Wrocławskie Studia Wschodnie 1 (1997) Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1997 page 47–62" IPN Bulletin 11(34) 2003
22. Marek Jan Chodakiewicz (15 January 2011). "Nieopłakane ludobójstwo (Genocide Not Mourned)". Rzeczpospolita. Retrieved 28 April 2011.
23. Goldman, Wendy Z. (2011). Inventing the Enemy: Denunciation and Terror in Stalin's Russia. New York: Cambridge University Press. (ISBN 978-0-521-19196-8). p. 217.
24. Snyder, Timothy (27 January 2011). "Hitler vs. Stalin: Who Was Worse?". The New York Review of Books. p. 1, paragraph #7. Retrieved 12 June 2012.
25. Jones, Adam (2010). Genocide: A Comprehensive Introduction. Taylor & Francis. p. 194. (ISBN 9780415486187).
26. Jan S. Prybyla (2010). When Angels Wept: The Rebirth and Dismemberment of Poland and Her People in the Early Decades of the Twentieth Century. Wheatmark, Inc. σελίδες 46–. ISBN 978-1-60494-325-2. Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2011.
27. Aviel Roshwald (2001). Ethnic nationalism and the fall of empires: central Europe, Russia, and the Middle East, 1914-1923. Routledge. σελίδες 168–. ISBN 978-0-415-17893-8. Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2011.

Περαιτέρω ανάγνωση

• Dąbrowski, Stanisław. «Η Συνθήκη Ειρήνης της Ρίγας». The Polish Review (1960) 5#1: 3-34. Σε σύνδεση
• Νόρμαν Ντέιβις, White Eagle, Red Star: the Polish-Soviet War, 1919–20, Pimlico, 2003,(ISBN 0-7126-0694-7) . (Πρώτη έκδοση: Νέα Υόρκη, St. Martin's Press, inc., 1972. )
• Materski, Wojciech. «Η Δεύτερη Πολωνική Δημοκρατία στη Σοβιετική Εξωτερική Πολιτική (1918-1939)». Polish Review 45.3 (2000): 331-345. Σε σύνδεση
• Traktat ryski 1921 roku po 75 latach, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1998,(ISBN 83-231-0974-5) (Περιλήψεις κεφαλαίων στα Αγγλικά)
• Φωτοαντίγραφα της πολωνικής έκδοσης της Συνθήκης. Dziedzictwo.polska.pl