Banka

Banka^[2][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Beherea lurraldean kokatuta. Baigorri-Ortzaize eskualdean dago, Donibane Garazi hiriburutik 18,9 kilometrora. Altuera 231 eta 1 275 metro artekoa da, eta 49,60 km²-ko azalera hartzen du. 2018. urtean 347 biztanle zituen.

Artikulu hau Nafarroa Behereko herriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Banka (argipena)».

Banka
Nafarroa Beherea, Euskal Herria
Olhaberri auzoko ikuspegia, Done Petri elizarekin
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Beherea
Eskualdea	Baigorri-Ortzaize
Administrazioa
Estatua	Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Elkargoa	Euskal Hirigune Elkargoa
Barrutia	Baiona
Kantonamendua	Euskal Mendialdea
Izen ofiziala	Banca
Auzapeza (2008-2026)	Michel Oçafrain (independente)
Posta kodea	64430
INSEE kodea	64092
Herritarra	bankar
Kokapena
Koordenatuak	43°07′35″N 1°22′27″W
Azalera	49,60 km2
Garaiera	231-1275 metro
Distantzia	18,9 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria	347 (2018:  3)
Dentsitatea	6,79 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 16,33
Ugalkortasuna[1]	‰ 36,26
Ekonomia
Jarduera[1]	% 66,5 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 7,49 (2011)
Langabezia[1]	% 2,79 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 63,47 (2010)
Erabilera	% 31,83 (2011)
Datu gehigarriak
Sorrera	1793 (independentzia)

Bertako biztanleak bankarrak dira.

Izena

Banka beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• frantsesez: Banca ("banká" ahoskatua)^[3]
• gaztelaniaz: Banca ("bánka" ahoskatua)^[3]

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Lafonderie (1790)^[4]
• La Fonderie (1793)^[5]
• Banca (1832)^[4]

Etimologia

Jean-Baptiste Orpustanek dio Banka toponimoak bi jatorri izan ditzake. Lehenengo proposamenak gaztelaniazko banco ("banku") maileguari buruz hitz egiten du, hau da, mugan dirua aldatzen zen bankuari buruz (liberatik pezetara eta alderantziz). Bigarrenean, ordea, "harrizko bankuak" esamoldeko bankua hitza aipatuko genituzke, udalerrian nagusi den paisaiari erreferentzia eginez, mendi malkartsu eta arrokatsuekin. Bankua izenaren -u- hizkia desagertu egingo zen gero, ahoskera sinpleago baten mesedetan.^[3]

Geografia

Banka Aldudeko ibarran dago.

Mugakideak

Ingurune naturala

Aldude ibaiak (Ur Haundi deitua) udalerria gurutzatzen du.

Klima

Datu klimatikoak (Banka, 1981-2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	22.3	29.0	33.0	35.0	36.5	41.1	40.9	42.6	37.5	35.0	28.0	24.0	42.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.0	12.3	15.3	16.9	20.8	23.9	25.9	26.1	23.7	19.4	14.1	11.5	18.4
Batez besteko tenperatura (ºC)	6.9	7.6	10.0	11.5	15.1	18.1	20.1	20.3	17.7	14.5	9.9	7.6	13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.8	3.0	4.7	6.1	9.3	12.3	14.3	14.5	11.8	9.5	5.7	3.8	8.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.6	-13.0	-8.5	-2.5	1.0	3.0	6.2	3.5	1.0	-1.5	-7.7	-9.7	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	187.6	159.5	158.6	181.2	131.5	84.4	74.9	84.4	115.3	152.9	212.5	201.6	1744.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	99.0	109.0	109.5	95.7	97.0	69.0	86.7	85.2	81.0	99.0	96.5	130.1	130.1
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[6]

Auzoak

• Olhaberri
• Buztanenea
• Hargintoa
• Bihurrieta
• Xuritxegi
• Mutikoenea
• Betrizinaenea
• Golkoa
• Gixonaenea
• Manexhandia
• Gosnaisto

Historia

Bankaren jatorria, inguruko kobrezko meategiak XVIII. mendean berrindartzearekin lotuta dago, honen jatorria, Antzinaroan dagoelarik. Garai batean Baigorri udalerrikoa zen, Lafonderie izeneko auzoa.

1793an udalerri independente bihurtu zen, izen afrantsesatua berarekin. Hala ere, 1874an, izen aldaketa baten ondorioz, Banka izena hartu zuen.

XIX. mendearen amaiera eta XX. mendearen hasiera arteko gainbehera baten ondoren, meatzeak itxi egin ziren, eta hala egin zuten udalerrian zeuden gainerako azpiegiturek ere. Horrela, ustiategiko eraikinak abandonatuta geratu ziren. Horietako asko gaur egun hondakinetan daude eta Baigorrirako irteeran aurki daitezke, Urepeleko Errobi inguruan.

1973ko abenduaren 11n Iparretarrak taldearen lehen ekintza armatua izan zen Bankan. Atentatu bat izan zen, eta "la Rosée" zentro mediko-pedagogikotik informazio kontablea lapurtu zuten langileei sindikatu bat eratzen utzi ez zietelako. Administrazio kontseiluko lehendakaria hil egin zen.^[7]

Demografia

1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851	1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896	1901
803	590	999	1068	1419	1280	1429	1309	1327	1064	1069	1020	1020	1027	952	944	872	828	829
1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954	1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2007	2012	2017	2018
833	815	800	770	780	748	735	799	672	634	524	450	426	373	351	348	332	346	347

Honako hau Wikidata bidez sortutako biztanleria grafiko automatiko bat da. Aldaketa bat egin beharrez gero, bertan egin dezakezu.

Ekonomia

Kobrezko meategiak eta hari lotutako galdaketak XVIII. mendearen erdialdean izan zuten goia; forjak eta labe garaiak, berriz, 1828tik 1861era egon ziren jardunean.^[8]

Gaur egun, jarduera nagusiki nekazaritzakoa da. Udalerria Ossau-Irati gaztaren apelazio-eremuan dago.

Politika

Auzapezak

Hasiera	Amaiera	Auzapeza	Alderdia
1995	2001	Gratien Arambel
2001	2008	Dominique Etcheverry
2008	karguan	Philippe Etchenique
falta diren datuak osatu egin behar dira

Erakunde publikoak

2017ko urtarrilaren 1era arte, Banka Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide zen. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa zen.^[9]

Garraioa

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoko Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du herria. Guztira, line batek eskaintzen du zerbitzua.^[10]

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Aldudeko ibarreko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa eta Ortzaize ibarretan hitz egiten zena.^[11]

Koldo Zuazok, 2010ean, Bankak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.^[12]

Literatura

Pantzo Hirigaraik Bankari eskainitako kantu bat konposatu zuen:

«	Han zaude zu ibarraren maldan, mendi mazelan dilindan Neguko izotzetan daldaran eta izerditan udan Burua apalduz haizeari, zu aztaparka lurrari Hazi xumearen laborari, bainan beti kantari Basuritz, Aisarri, Azaldegi, Inarabia, Donalegi Oihansoro eta Ustordoki, gu bankarrak izanki Erkaitzalde, Hairako Erreka, han nunbait Iramehaka Oihanpea ta Basakarrika, zutarrak gira Banka Beti jasan ditu haize txarrak, oi zure zuhaitz zaharrak Oraino bizi zaizko abarrak, baitauzka erro azkarrak Mila esker eta goraintziak, zuk gaindituz nekeziak Nolazpait baitituzu haziak zure ume guziak.	»
—Pantzo Hirigarai

Ondasun nabarmenak

Sakontzeko, irakurri: «Bankako kobre meategi eta burdinola»

Udalerriaren iparraldean, monumentu izendaturik dagoen metalurgia-lantegi baten aztarnak topa daitezke, bere labe garaiarekin. Ura zekarren kanalak, errekatik hartzen zuena ura, ziurrenik antzina labe garaiak elikatzeko erabiltzen ziren hauspoei eragiteko errota batez egongo ziren osatuak.

Herriaren erdian kokatu Olhaberri interpretazio zentroak Bankako kobre eta burdin meategien historia erakusten du. Bertan, panelak, argazkiak, mapak, eta eskemak ikus daitezke. Bisita dohainik da.

Bankar ospetsuak

• Piarre Erramuzpe (1927-), bertsolaria.
• Ximun Erramuzpe (1914-1988), euskal idazlea.
• Juan Felix Iriarte (1912-1987), bertsolaria.
• Marijane Minaberri (1926-2017), idazlea, olerkaria eta haur ipuin kontalaria.
• Patrick Ozafrain (1974-2019), esku huskako pilotaria

Irudiak

• 
  Pilotalekua
• 
  Done Petri eliza
• 
  Baserri bat
• 
  Bankako burdinola
• 
  Harriak Argarai mendian

Oharrak

1. /banka/ ahoskatua (laguntza)