Euskal Herria
Europako herrialdea, historikoki euskaldunen eta euskararen lurraldea dena From Wikipedia, the free encyclopedia
Euskal Herria Europako herrialde bat da. Historikoki euskaldunen eta euskararen lurraldea da, Pirinio mendien mendebaldean kokatua, Frantzia eta Espainiaren arteko muga egiten duen mendilerroaren inguruan, eta Bizkaiko golkorantz zabaltzen dena. Zazpi lurralde historiko edo probintzia ditu: Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa Beherea, Nafarroa Garaia eta Zuberoa. Hala ere, ez dago haien arteko antolamendu politiko-administratibo egituraturik. Guztira, Euskal Herriak 20.950,3 km² ditu, eta 3.193.513 biztanle zituen 2020an[1].
- Artikulu hau euskal herritarron herrialdeari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Euskal Herria (argipena)».
| Euskal Herria | |||
|---|---|---|---|
| Goiburua: "Zazpiak Bat" | |||
| |||
  | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Iruñea | ||
| Hiririk handiena | Bilbo | ||
| Azalera | 20.947 km2 | ||
| Punturik altuena | Hiru Erregeen Mahaia | ||
| Kontinentea | Europa | ||
| Administrazioa | |||
| Gobernu-sistema | Iparraldean: Frantzia Hegoaldean: Espainia | ||
| EAEko lehendakaria Nafarroa Garaiko lehendakaria Ipar Euskal Herriko Herri Elkargoko lehendakaria | Iñigo Urkullu María Chivite Jean-René Etxegarai | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 3.193.513 | ||
| Dentsitatea | 153,02 bizt/km² | ||
| Erabilitako hizkuntzak | ikusi
| ||
| BPG per capita | 39.640 $ (2017) | ||
| BPG per capita EAPn | 34.900 € (2017) | ||
| Bestelako informazioa | |||
Iruñea hiriburutzat jo ohi da, arrazoi historikoak direla kausa, nahiz eta izendapen ofizialik ez den. Halaxe iritzi zion XVIII. mendearen hasieran Joanes Etxeberri Sarakoak: «Iruiñea eskualdunen hiri buruzagia».[2] Hiririk handiena Bilbo da, eta Gasteiz de facto Euskal Autonomia Erkidegoaren hiriburua da[oh 1]. Gainera, beste hiru udalerrik dute 100.000 biztanle baino gehiago. 1980tik aurrera, Euskal Herria hiru eremu politikotan banatu da: Euskal Autonomia Erkidegoa eta Nafarroako Foru Komunitatea Espainian, eta Frantziako euskal lurraldea Pirinio Atlantikoetan, 2017tik Euskal Hirigune Elkargoa bilakatua. Euskal Herriko biztanleei euskal herritar edo —gaur egun gutxiago erabiltzen den izena— euskotar deritze; lurraldeari izena eman dion hizkuntza jakin edo hitz egiten dutenei, berriz, euskaldun.
Gizaki modernoa orain dela 35.000 urte iritsi zen gaur egungo Euskal Herrira, eta historiaurrean labar-artea zein hainbat monumentu megalitiko utzi zituzten. VII. mendetik aurrera, Erdi Aroko baskoiak agertzen hasi ziren, eta Baskoniako Dukerriaren inguruan kokatu ziren. 824an, Iruñeko Erresuma hasi zen eratzen Orreagako Guduen lorratzean (778 eta 824), Antso III.a Handiaren erresumatik XII. mendera Nafarroako Erresuma bihurtzekoa. Errando II.a Aragoikoa gaztelar leinuko erregeak, baina, garai bateko Nafarroaren erdigunea inbaditu zuen 1512an, eta Gaztelako Koroari atxiki. Pirinioez iparraldera, Nafarroa independenteak mende batez iraun zuen. Frantziako Iraultzaz eta Karlistaldien garaian, Frantzia eta Espainiako nazio estatuen zentralizazioa gailendu zen. XIX. mendean, baina, industrializazioaren epelean, eusko abertzaletasuna sortu zen. XX. mendera arte, hala ere, gerra gogorrek astindu zuten Euskal Herria, Francoren diktadura zapaltzailea ere tartean. Euskal gatazka piztu zen testuinguru horretan.
Euskal Herriaren lehen aipamena XVI. mendekoa da, Juan Perez Lazarraga egile arabarrak eta Joanes Leizarraga nafarrak idatzita. Euskaldunak egungoan baino lurralde zabalagoan bizi izan dira iraganean, eta egungo lurralde identifikazioa XVII. mendean hasi zen eratzen: Axular idazleak euskaldunen egungo hedadura politiko-administratiboa aipatzen du Geroren aitzin-solasean.
Gehiago jakiteko, irakurri: «Euskadi (terminoaren historia)»
Eusk- morfemaren etimologiaz hipotesi asko egin dira. Ezagunena, agian, Sabin Aranak proposatutako eusk- < e(g)uzk(i). Gaur egun, baina, etimologia horretan inork gutxik sinesten du. (egu-z-ki hitzaren morfemen zatiketa eta bilakaera, gaur egungo hizkuntzalari gehienen ustez, hipotesi honen kontra egingo lukete). Nolabaiteko sinesgarritasuna, ordea, eman izan zaio erromatarren garaian dokumentatutako ausci hitzaren hipotesiari. Ausci hori, akitanieraren garaiko inguruko herri baten izena zen. Ausc- hori Auch bilakatu bide da. Agian loturaren bat egon liteke gaur egungo Eusk- horren eta akitanieraren garaiko ausc-i horren artean. Mitxelenak, esate baterako, noiz edo noiz[3], zuhurtziaz aipatu zuen hipotesi hau.
Euskal Herria
Euskal Herria izenak, hitzez hitz, «euskararen lurraldea» esan nahi du; hau da, euskaraz egiten den lur eremua, hori baitzuen hasierako esanahia. Alabaina, azken mendeotan, zazpi herrialdeak izendatzeko erabili da. Gaur egungo euskaran, bada, esanahi horixe du, Euskaltzaindiak 2004ko uztailean euskara baturako emandako 139. arauan zehaztu zuenez.[4][oh 2]
Historian zehar asko izan dira izen hori erabili dutenak. Aipamen idatzirik zaharrenak XVI. eta XVII. mendeetakoak dira. Joanes Leizarraga lapurtarraren Testamentu Berrian (1571n argitaratua, Arroxelan) hiru aldiz ageri da;[5][oh 3] Joan Perez Lazarraga arabarraren eskuizkribuan (1567tik 1602ra bitartean idatzia) ere, hiru aldiz ageri da;[6][oh 4] Esteve Materra frantziar euskaldunduaren Doctrina Christiana liburuxkan (1617an argitaratua, Bordelen) bost aldiz ageri da;[7][oh 5] Axular nafarrak, Gero maisulanean (1643n argitaratua, Bordelen), liburuaren aitzin solasean erabili zuen, eta Euskal Herriko zazpi lurraldeak ere aipatu zituen.[8][oh 6]
Euskadi
Euskadi izena Sabin Aranak 1896. urtean asmatua da,[9] Euzkadi formarekin (1960ko hamarkadaren bukaeraz geroztik, euskara batuaren sorrerarekin batera, euskara batuko Euskadi forma nagusitu da). Izan ere, Euskal Herria zentzu hertsian «euskararen herria» izanik, hizkuntzarekiko loturarik ez zuen hitz horren beharra sumatu zuen, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba, Nafarroa Garaia, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa barne hartzen dituen lurraldea izendatzeko.
Izen berriak arrakasta handia izan zuen eusko abertzaleen artean. Frankistek 1936. urtean —Espainiako Bigarren Errepublikaren kontra altxatu zirenean— eta ondorengo urte luzeetan, gainera, oso errepresio gogorra egin zuten Euskadi aberritzat zutenen kontra, eta Euskadi hitza herriaren askatasunaren aldarrikapen bihurtu zen. Gerora, 1970eko hamarkadaren bukaeratik hona, independentismo kutsua Euskal Herria izenak hartu du batez ere.[10] Gaur egun, bada, Euskadi terminoa gehienbat «Euskal Autonomia Erkidegoa» esanahiarekin erabiltzen da, baina euskaldun guztiak ez datoz bat horretan.[oh 7]
Euskaria
XIX. mendearen bigarren erdian, Euskeria, Euskaria eta Euskadia terminoak erabili zituzten Euskal Herri osoa izendatzeko. Gaztelaniazko Vasconia ere igaro da euskarazko esamolde izatera, Baskonia grafiarekin.
Lurralde zatiketa
Gaur egun, Euskal Herria zatitua dagoen administrazio eremuak izendatzeko bestelako izenak ere erabiltzen dira. Ipar Euskal Herria deritzona frantsesezko Pays Basque ere bada. 2017ko urtarrilaren 1etik aurrera Ipar Euskal Herriko udalerriek, Eskiulak eta Jeztazek ez beste, Euskal Hirigune Elkargoa erakundearen barnean egituraketa administratibo bateratua dute.
Hego Euskal Herriko bi autonomia erkidegoetako bati, Euskal Autonomia Erkidegoari, askotan deitzen zaio ere Euskadi zein Euskal Herria, nahiz eta hiru herrialde baino ez izan. Hala, Gernikako Estatutuaren arabera, «Euskadi zein Euskal Herria» da autonomia erkidego horren izena, Espainiako Estatuaren barruan eratua.[13][oh 8] Estatutu horrek berak dioenez, Nafarroa Garaiak ere badu «Euskal Herriko Autonomia Erkidegoa osatzeko eskubidea»,[oh 9] baina EAEko Auzitegi Nagusiak ebatzi duenez, Euskal Autonomia Erkidegoko eskola curriculumean Euskal Herria izena erabiltzean ezin da Nafarroako Foru Erkidegoa barne hartu.[14]
Aipatu bezala, Euskal Herriak zazpi lurralde ditu: haietako lau Hegoaldean daude, Espainiako Erreinuaren administraziopean, eta beste hirurak ipar-ekialdean, Frantses Errepublikaren administraziopean, Iparraldean. Hala ere, geografiari bagagozkio, datu hori ez da guztiz baliagarria: Bizkaia iparralderago dago Zuberoa baino.
Terminoen erabilera
2020. urtean Telesforo Monzon Laborategiak eta EHUko Parte Hartuz ikerketa taldeak "Naziometroa" deitutako barometroa sortu zuten, euskal herritarrek burujabetzaz eta independentziaz dituzten iritzi eta hautemateak aztertzeko. Barometroak herritarrek zazpi lurraldeek osatutako eremua (Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa Garaia eta Behera, eta Zuberoa) izendatzeko gustuko duten edo dituzten terminoetaz galdetzen du, erantzun bat baino gehiago emateko aukera emanez. Hona hemen azken neurketaren emaitzak:[15]
| Izena | Emaitzak (erantzun anitza) | |
|---|---|---|
| Euskal Herria | %50,9 | |
| Euskadi | %42,1 | |
| País Vasco | %32,0 | |
| Pays Basque | %18,2 | |
| Nafarroa/Navarra/Navarre | %13,6 | |
| País Vasconavarro/Pays Basquenavarre | %5,3 | |
| Vasconia/Baskonia | %4,8 | |
| Beste bat | %0,8 | |
| Batere ez | %7,6 | |
| Euskal Herriaren mugak | |
|---|---|
| Aragoi • Errioxa • Euskal kostaldea • Gaskoinia • Gaztela eta Leon • Kantabria |
Euskal Herriko geografia fisikoa oso aldakorra da, nahiz eta hedaduraz lurralde txikia izan. Kostaldeko paisaia malkartsutik Bardeetako basamorturaino hedatzen da Euskal Herria eta bide horretan lautadak, mendilerroak eta bailara ugari ditu. Euskal Herriaren muga natural nagusiak hauek dira: Kantauri itsasoa (Bizkaiko golkoa) eta Aturri iparraldean, eta Ebro ibaia hegoaldean (nahiz eta muga zehatz-mehatz bi ibai horietan ez izan).
Euskal Herriko muturreko puntu geografikoei dagokionez, Samatze da iparraldeenen dagoen udalerria, Cortes hegoaldeenen, Lanestosa mendebaldeenen eta Eskiula ekialdeenen. Beriain mendiaren ingurunean dago Euskal Herriko zentro geografikoa[16]. Tokirik garaiena Hiru Erregeen Mahaiaren tontorra da, itsas mailatik 2.438 metrora.
Espainiako Errioxarekin egiten du muga hegoaldean eta Aragoirekin hegoaldean zein ekialdean; Gaztela eta Leonekin hegoaldean eta mendebaldean, Kantabriarekin egiten duen bezala. Iparraldean Frantziako Landak departamenduarekin egiten du muga; Pirinio Atlantikoetako Bearnorekin ekitaldian.
Geologia
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko geologia»
Euskal Herriko geologia markatuta dago orogenia alpetarrarengatik. Estrukturalki, Pirinioen eta bere mendebaldeko hedapenaren parte da[17]. Arrokarik zaharrenak Pirinioetako arroka plutonikoak dira[18]. Aiako Harria Karbonifero eta Siluriar garaiko arroka metamorfikoz osatuta dago. Bere gainean dagoen gehiena, Euskal Herriko mendigune gehienak markatzen dituena, Jurasiko eta Kretazeoko kareharriak dira, sakonera eskaseko itsaso tropikal batean sortutako koral arrezifeek osatuak. Denborarekin, Iberiar plaka eta Eurasiar plakak talka egin zuten, Pirinioak altxatuz eta Euskal Arkua izena duen eremua goratuz[19]. Euskal Arkuaren muinean dauden arroketan, Bizkaiko sinklinorioan kokatuak, Paleogenoko arrokak daude, baita Deba eta Zumaia arteko marearteko zabalgunean eta Urbasa inguruetan ere[20].
Pirinioak altxatu ostean, higadurak gaur egun ezagutzen ditugun bailarak sortu zituen, bereziki Kantauriko isurialdean. Hegoalderantz, Ebro ibaiaren inguruan, laku handiak izan ziren, Nafarroako Erriberan aurki daitezkeen egiturak osatuz[21][22]. Uneren batean, Ebroko lakua Mediterraneorantz zabaldu zenean, arroka sedimentario finez osatutako erliebeak agertu ziren[23].
Faila nagusi batzuk ere badaude (Iruñeko faila[24], Leitzako faila[25][26]) sismologia aldetik ingurune lasaia da Euskal Herrikoa[27]. Hegoaldean Toloñoko mendilerroak zamalkadura bat eratzen du Ebroko lurren gainean[28]. Ingurune asko kareharriz osatuta daudenez, karst-paisaiak ohikoak dira[29], baita haitzuloak ere.
Kostaldea
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko kostaldea»
Bizkaiko golkoan,[30] Euskal Herriak mutur batetik bestera 252 kilometroko kostaldea du, eta bertan, 104 hondartza inguru aurki daitezke. Bizkaia da kostalde luzeena duen euskal herrialdea: 154 kilometro, eta 35 hondartza. Gipuzkoak 66 kilometroko kostaldea du, eta 28 hondartza; eta Lapurdik, 32 kilometrotako kostaldea, eta 41 hondartza. Lapurdi da, beraz, kostalde laburrena izan arren, hondartza gehien duen herrialdea.
Euskal Herriko kostak hiru alde ezberdin ditu, eta haien mugek ia-ia guztiz bat egiten dute Bizkai, Gipuzkoa eta Lapurdiren mugekin. Bizkaiko kostaldea malkartsua da, baina oro har hondartza handiak ditu. Gainera, bi itsas-adar daude alde horretan: Ibaizabaleko itsasadarra eta Urdaibai.
Gipuzkoako kostak gorabehera handiagoak ditu, eta oro har hegiak handiagoak dira. Hondartza txikiagoak eta harritsuagoak daude Bizkaiko mugatik Zumaiaraino, eta hortik aurrera gero eta luzeagoak dira. Ibaien itsasoratzeetan estuario txikiak sortzen dira zenbaitetan (Oria), eta beste batzuetan itsasadarrak (Urumea, Bidasoa).
Lapurdiko kostaldea, azkenik, askoz lauagoa da. Hondartza luzeak daude eta hegiak altuera txikikoak dira.[31] Bidasoa eta Atturri ibaiek urak bertan isurtzen dituzte.
Euskal Herriko kostaldeak 19 itsasargi handi ditu: hiru, Lapurdin; zazpi, Gipuzkoan; eta bederatzi, Bizkaian (ikus zerrenda).
Mendiak
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko mendiak»
Euskal Herria oso menditsua da. Mendilerro gehienak mendebalde-ekialde ardatzean kokatzen dira. Arroka nagusia kareharria da, baina beste material batzuez osatutakorik ere badago; adibidez, Aiako Harria granitoz osatuta dago.
Mendirik altuenak Pirinioetan daude eta denetan garaiena Hiru Erregeen Mahaia da, askotan Auñamendi aipatzen bada ere. Mendilerro hori itsasoan bertan jaio eta ekialderantz igoz doa: 2.000 metrotik gora duen lehen mendia Orhi da.[32]
Arabako eta Nafarroako hegoaldean Kantauriar mendilerroaren ekialdeko muga dago. Kodes edo Toloño mendilerroak dira Kantauriar mendilerroaren parte.[33]
Bi mendilerro garrantzitsuon artean Euskal Herriko arkua dago: ekialde-mendebalde orientazio orokorra duten mendilerroak dira; adibidez, Urbasa, Andimendi, Aralar, Anbotoko mendilerroa, Ordunteko mendilerroa, Aizkorri eta Aloña mendilerroa.
Ingurune naturala
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko naturagune babestuak», «Euskal Herriko natura parkeak» eta «Natura 2000#Natura 2000 sarea Euskal Herrian»
Euskal Herriak duen klimaren eraginez, hainbat ingurune natural ezberdin ditu. Basoek estalitako ehunekoa handia da biztanleria handirik ez dagoen eremuetan. Baso horietatik gehienak diru irabaziak ateratzeko asmoz jarritako zuhaitz landaketak (biodibertsitate txikikoak) dira Bizkai-Gipuzkoetan; gehienbat berezko basoak (biodibertsitate ugarikoak), berriz, Araban eta Nafarroa Garaian. Bestetik, Euskal Herriak biztanleria dentsitate handia du hainbat eskualdetan, bereziki kostaldean, eta natura degradatuta dago gune askotan[34]. Industrializazioaren eraginez, poluzio handia izan duten ibai arroak aurki daitezke, eta lindanea bezalako produktuek sortutako arazoak handiak dira. Burdinolek, artoaren landaketak eta ardien zaintzak eragindako basogabetzeari gehitu behar zaio papergintza industria asetzeko bertakoak ez diren zuhaitz espezieak landu izan dira, intsinis pinua edo eukaliptoa kasu[35].
Hala ere, Euskal Herrian badira babestutako ingurune naturalak. Horietako batzuk parke izendatu dira, eta beste batzuk Natura 2000 sarekoak dira. Badira ere horietako batzuk nazioarteko babesa maila dutenak, besteak beste, Ramsarko hitzarmena eta Hegaztien kontserbaziorako gune garrantzitsuak. Dena dela, Administrazio bakoitzak bere legeak ditu babes maila horiek emateko, beraz babes-mailak ez datoz guztiz bat[34]. Industriak bereziki, baina baita beste ekonomia-ekimenek kutsadura sortzen dute, E