mugimendu eta ideologien bilduma, helburutzat duena genero arteko berdintasuna definitzea, ezartzea eta aldeztea, emakumeentzako eskubide berdintasuna barne From Wikipedia, the free encyclopedia
Feminismoa mugimendu politikoen, ideologien eta gizarte-mugimenduen multzo bat da, sexuen arteko berdintasun politiko, ekonomiko, pertsonal eta soziala definitu, egonkortu eta lortzeko helburu partekatua duena.[1][2] Helburu honen barruan emakumeentzat gizonezkoek dituzten hezkuntza eta lan aukera berdinak lortzea dago ere. Zentzu zabalean, feminismoak matxismoaren zein patriarkatuaren aurka egiten duen mugimendua ere bada.
Mugimendu feministek emakumeen eskubideen aldeko kanpainak egin izan dituzte eta egiten dituzte, bozkatzeko eskubidea, hautatua izateko eskubidea, lanerako eskubidea, soldata berdintasunaren aldekoa, ondasunak izateko eskubidea, hezkuntzarako eskubidea, kontratuak egitekoa, ezkontzan eskubide berdintasuna izatearen aldekoa edo amatasun baimena bezalakoak. Feminista askok abortatzeko eskubidea edo gizarte integrazioaren alde ere egin dute lan, emakumeak eta neskak sexu-abusu eta bortxaketengandik babesteko, edo etxeko zein kanpoko emakumeen aurkako indarkeria eta feminizidioen aurka.[3] Mugimendu feministak jantzi ohikoetan edo jarduera fisikoan aldaketa ere bultzatu izan du.[4]
Feminismoak bultzatutako kanpainek aldaketa historiko nabarmenak eragin dute emakumeen eskubideen eremuan, batez ere Mendebaldean. Ia iturri guztiek onartzen dute feminismoak lortu duela emakumeen boto eskubidea, ugaltze eskubide asko (antisorgailuak eta abortatzeko eskubidea barne) eta kontratuak zein ondasunak izateko eskubidea.[5] Honakoak dira Frantziako hezkuntzan emakume eta gizonen arteko berdintasunaren egindako progresoa:[6]
Eta honakoak dira 1960 eta 1970eko hamarkadetan Frantzian (Espainian ere baina hainbat urte geroago onartu ziren) emakumeen eskubideak garatzeko sortu ziren lege batzuk:[6]
Feminismoa, oro har, emakumeen eskubideetan zentratu izan da, baina badira feminista batzuk, adibidez bell hooks, proposatzen dutenak genero rol tradizionalek gizonezkoak ere kaltetu dituztela eta, beraz, gizonen askapena ere ematea beharrezkoa dela.[7] Teoria feminista, mugimendu feministatik eratutako filosofia feminista, genero desparekotasuna emakumezkoen rol sozialen ikerketatik aztertu nahi du. Teoria ezberdinak garatu izan dira genero arazoei erantzuteko asmoz.[8][9] Denborarekin, zenbait azpi talde sortu dira mugimendu horren inguruan, hala nola: feminismo kulturala, feminismo erradikala, ekofeminismoa, feminismo liberala, diferentziaren feminismoa, feminismo marxista, feminismo separatista, feminismo filosofikoa eta kristau feminismoa. Feminismoak ere izan ditu kritikak, emakume zuri eta mendebaldekoa bakarrik ordezkatzeko joera dela eta, eta horregatik sortu dira ere feminismo beltza, intersekzionalitatearen teoriak[10] eta feminismo komunitarioa.
Feminismoa XX. mendean agerikoa izaten hasi zen, baina historian zehar emakume ugari izan dira feminismoa defendatu dutenak, hala nola: Frida Kalho, Emmeline Pankhurst, Olimpia de Gouges, Clara Zetkin, Indira Gandhi, eta abar. Feministak gizonezkoak zein emakumezkoak izan daitezke eta emakume guztiak ez dira feminista.
Askok uste dute Mary Wollstonecraft dela feminismoaren sortzailea, A Vindication of the Rights of Woman (Emakumearen eskubideen bindikazioa) 1792ko liburuagatik, non emakumearen hezkuntzaren alde egiten duen.[11][12][13][14] Charles Fourier sozialista utopiko eta filosofo frantsesari 1837an féminisme hitza sortu izana egozten zaio.[15] Féminisme (feminismo) eta féministe (feminista) hitzak 1872an agertu ziren lehen aldiz, Frantzian eta Herbehereetan,[16] Britainia Handian 1890eko hamarkadan[17] eta Ameriketako Estatu Batuetan 1910ean.[18] Oxford English Dictionary ingelesezko lehen agerpena 1895ekoa da.[19]
Euskarara askoz geroago iritsi zen hitza; Orotariko Euskal Hiztegiak emakumeketa eta etxekoandreketa[20] hitzak proposatzen zituen kontzeptua itzultzeko. Dena dela, Euskaltzaindiaren Hiztegiak feminismo[21] eta feminista[22] hitzak jasotzen ditu.
Une historikoaren, kulturaren eta herrialdearen arabera, mundu osoko feministek kausa eta helburu desberdinak izan dituzte. Mendebaldeko historialari feminista gehienek diote emakumearen eskubideak lortzeko lan egiten duten mugimendu guztiak mugimendu feministatzat hartu behar direla, baita terminoa beren buruei aplikatu ez zitzaienean ere (edo aplikatzen ez zaienean).[23][24][25][23][26][27] Beste historialari batzuek diote terminoa mugimendu feminista modernora eta ondorengoetara mugatu beharko litzatekeela. Historialari horiek protofeminista etiketa erabiltzen dute aurreko mugimenduak deskribatzeko.[28]
Historikoki, gizarte aurremodernoetan, emakumeak, oro har, egun eskura dituzten eremu askotatik kanpo egon izan dira (politika, ekonomia,[29] militarismoa,[30][31] eta abar). Antzinako hiri grekoan, emakumeak ez zuen bozkatzeko eskubiderik; askea zen arren, ez zuen eskubiderik hiriko gai ekonomikoetan nahasteko, bozkatzeko eskubidea izateko zergak ordaindu behar zirelako.
Emakumea, askotan, etxeko lanak egitera mugatzen zen bizirauteko baliabide gisa, etxea babestea gizonaren erantzukizuna baitzen;[32] ideia patriarkal hori, errealitatean, besterik da, emakumeek bizirauteko eta etxea babesteko egiten duten lana funtsezkoa delako familiaren biziraupenerako, herrialde, aro eta zibilizazio guztietan.[33] Ideologia patriarkalaren arabera, emakumeak, etxea kudeatzeaz arduratuta, baina, senarraren mende jarraitzen du, ezkondu aurretik gurasoen mende egon zen bezala. Izan ere, emakumeak familiako gizonei esker bizi direlako ideia patriarkala alderantzikatze tipikoa da; patriarkatua, funtsean, da emakumearen lan gaitasunaz jabetzea, gizonen onurarako: zerbitzari izatea, nekazaritzan, artisautzan, lanbide independente eta liberaletan; funtsezko lan ikusezinak betetzea (garbiketa, janaria prestatzea, jantziez arduratzea...); eta era guztietako zaintza lanen ardura hartzea (haurrak, zaharrak, gaixoak edo menpekoak). Edozein zapalkuntza bezala, klase baten esplotazio sistema da patriarkatua, hau da, emakumeen esplotazioa gizonen onurarako: bakarka (etxeko lana) eta kolektiboki (lan merkatuaren segregazio horizontala eta bertikala); zapalduen lanari esker bizi dira menderatzaileak.[34]
Gizarte askotan, emakumeek, garaiko pentsamoldeetan, ondorengotza besterik ez zuten sortzen. Horrela, historikoki, emakumeek ez zeukaten, besteak beste, boto eskubiderik, beren diru sarrerak eta kontuak administratzeko eskubiderik, dibortziorako eskubiderik eta gizonezkoentzat bakarrik ziren eremu batzuetan sartzeko aukerarik.[32]
Aro garaikidean adostasun zabala lortu baldin bada —emakumezkoei eta gizonezkoei dagokienez, genero antolaketa enpresan—, gero eta nabariagoa da ohituren eta gizarte aldaketaren arteko lotura eza. Abrahamdar erlijioetan ikusten ahal da usadioaren eta aldaketa sozialaren arteko aldea: Nazareteko Jesusek dibortzioren aurka egindako aldarrikapena,[35] batetik; eta protestantismoan emakumeei apaiza izateko aukera ematea, bestetik.[36]
Beraz, feminismoak XX. mendean egindako ekarpena izan zen emakumearen eskubideak baldintzarik gabe eta modu unibertsalean gauzatzen laguntzea; gizartearen bilakaera kontuan hartuta, itxaropen nagusietako bat bihurtu da hori.
Feminismoak gizarteari egiten dion kritika arrazionalistan, patriarkatuaren kontzeptua funtsezkoa da. Kate Millettek erabili zuen lehenengoz kontzeptu hori testuinguru feminista baten, Sexual Politics (1970) izeneko liburuan aipatu zuenean, eta gaur egun feminismoaren ia edozein ildotan ezinbestekoa da.
Gerda Lerner historiagileak horrela definitu zuen patriarkatua The Creation of Patriarchy (1986) liburuan: Familiako emakumeen eta umeen gaineko gizonezkoen menderatzearen adierazpen eta instituzionalizazioa, eta menderatze horren hedatzea gizartearen gainerako emakumeen gain.[37]
Generoa (emakumezkoa/gizonezkoa) ez da errealitate natural bat, kulturalki eraiki den kontzeptua da.
Era horretan, generoa sozialki eraiki diren balio multzoen ondorioa izango litzateke, zeinak emakumezkoaren berezko ezaugarriak eta gizonezkoaren berezko ezaugarriak daudela asmatzen duen. Ezaugarri biologikoak (sexua) gizartearen eboluzioaren bidez, apaindu dira jokaera, pentsamendu eta estetika jakin batzuekin, besteak beste.
Androzentrismoa zera izango litzateke: Munduarekiko ikuskera gizonaren ikuspuntuan zentratuta. Androzentrismoak gizonaren ikuspegia ikuspegi posible bakarra bihurtzen du, eta errealitatearen ikerketa eta azterketen paradigma zehatzak ezartzen ditu.
Feminismoaren barruan, zenbait korronte teoriko bereiz daitezke, feminismoaren hiru edo lau uhinetan bildu izan direnak: lehenengo uhin feminista sortu zen hastapeneko ideia feministekin, klase kontzientziaren eta eskubide berdintasunaren aldeko borrokaren korronte anarkista, marxista eta sozialisten barruan; feminismoaren borroka izan zen, hastapen haietan, emakumeen egoeraren kontzientzia zabaltzea eta legezko aukera berdintasuna lortzea. XX. mendearen bigarren erdian, teoria feministen bigarren uhina eratu zen, ondoren hirugarren uhin bat, beste borroka sozial batzuekin gainjartzen zena, eta XXI. mendean laugarren uhin bat, feminismo garaikidearen teoriak biltzen dituena.
Mendebaldeko mugimendu feminista modernoaren historia lau «uhinetan» banatzen da.[38][39]
Lehenengoak XIX. mendeko eta XX. mendearen hasierako mugimendu sufragistak izan ziren, emakumeen boto eskubidea sustatzen zutenak. Bigarren uhina, emakumearen askapen mugimendua, 1960ko hamarkadan hasi zen eta emakumearen berdintasun juridiko eta sozialaren alde borrokatu zen. 1992an, edo data horren inguruan, hirugarren uhin bat identifikatu zen, indibidualtasunean eta aniztasunean zentratzea ezaugarri zuena.[40] Gainera, batzuek defendatu dute laugarren uhin bat gertatu zela,[41] 2012. urtearen inguruan hasi zena eta sare sozialak erabili dituena sexu-jazarpenari, emakumeen aurkako indarkeriari eta bortxaketaren kulturari aurre egiteko.
Feminismoaren lehen uhina XIX. mendean eta XX. mendearen hasieran izan zen aktibo. Erresuma Batuan eta AEBn, emakumeen kontratu berdintasuna, ezkontza berdintasuna, guraso berdintasuna eta jabetza eskubideak sustatu zituen. Legeria berriak Erresuma Batuko Adingabeen Zaintzari buruzko 1839ko Legea jasotzen zuen. Lege horrek seme-alaben zaintzarako urte samurren doktrina jasozten zuen, eta emakumeei seme-alaben zaintzarako eskubidea ematen zien lehen aldiz.[42][43] Beste lege batzuk, Erresuma Batuko 1870eko Ezkondutako Emakumeen Babes Legea kasu, 1882ko legean zabaldua, beste lurralde britainiar batzuetan antzeko legedietarako eredu bihurtu ziren. Victorian (Australia) 1884an onartu zuen legeria, eta Hegoaldeko Gales Berrian, 1889an; Australiako gainerako koloniek antzeko legeak onartu zituzten 1890 eta 1897 bitartean. Mende aldaketarekin, aktibismoa botere politikoa lortzean oinarritu zen nagusiki, bereziki emakumeen sufragio eskubidea, nahiz eta feminista batzuek emakumeen beste eskubide batzuk (sexua, ugalketa, eskubide ekonomikoak) sustatu nahi izan zituzten.[44]
Lehen uhinaren teorietan sartzen dira, baita ere, anarkofeminismoa, feminismo sozial-marxista, feminismo erradikala eta feminismo liberala.
Feminismoaren hastapenetan dago feminismo sozialista, marxismotik eratorritako teoria erabiltzen duena bere mugimendua justifikatzeko. Aldarrikatzen du emakumeak gizonaren mendekotasun egoeran daudela eta gizartearen behe-klasea direla, eskubide eta ekoizpen baliabide gutxien dituena baita.
Feminismo erradikala oinarri beretatik abiatu zen, baina ez du uste posible denik gizarte aldaketa. Egitura matxistak hain errotuta daude, ezen hutsetik hasi behar baita; horregatik, aldeztu izan du komunitate bereizi berriak sortzea, emakumeak alde batetik eta gizonak bestetik, pertsonen arteko harremanen arauak aldatu eta erakunde berriak sustatzeko. Batzuetan, emakumeen anarkismora iritsi izan da.
Feminismo liberalak uste du aldaketak erreforma politikoen bitartez bideratu behar direla. Sufragismoa izan zen haren hasiera. Legeak bultzatzen ditu emakumeen alde (diskriminazio positiboa barne) eta parekotasunaren alde. Alderdi politikoen programetan sartu nahi dituzten oinarrizko gaietako batzuk dira etxeko lanen ordaina jasotzeko eskubidea, haurren zaintza banatzea, ugalketa eskubideak eta emakumeen presentzia publikoa.[45]
Anarkofeminismoa mugimendu anarkistaren hasieratik ari da lanean, eta mugimendu feminista intrintsekoa da, hastapenetik jada ikusten baitzuen gizonak emakumearen gain daukan nagusitasuna dela gure gizarteen lehen adierazpen hierarkikoetako bat. Patriarkatuaren aurkako borroka, beraz, klase borrokaren zati bat da eta estatuaren aurkako borrokaren parte. Izatez, anarkofeminismo hitza geroago sortu zen, 1960ko hamarkadan. Diferentziaren feminismoak eta ekofeminismoak eraginda, desberdintasunean oinarritzen da, eta antzinako anarkismoaren ideia batzuk kritikatzen ditu, orduko modernitateak edo patriarkatuaren ikuspegi oraindik ez oso zabalak eragina izan zelakoan. Proudhonek, adibidez, lehen mailako gizartetzat hartzen zuen familia, non emakumeek zeregin tradizionala betetzeko ardura baitzuten.
1970eko hamarkadako bigarren uhin feministatik aurrera, teoria feministek desberdintasunean jarri dute arreta (diferentziaren feminismoa), ez berdintasunean Hirugarren uhin feminista bigarren uhinaren seme-alaben belaunaldiak egin zuen, X belaunaldiak 1990eko hamarkadan lipstick feminism sortu zuenean.[46] Azkenik, XXI. mendearen bigarren hamarkadan, oraindik ere definitzen ari den feminismoaren laugarren uhin bat sortu da, hedabideetan oso aktiboa.[47]
Uhin berri horiek legezko eskubideen berdintasunetik harago doaz, benetako berdintasun eta askatasun pertsonal, politiko eta sozialaren alde borrokatzen dira, bakeari eta zaintzari balio berri bat emanez, eta, definizioz, indarkeriatzat jotzen duten edozein menderatze mota salatzeko eta indargabetzeko asmoz. Pertsona bakoitzak nahi duen bezalakoa izateko eskubidea du, besteengandik desberdina izateko eta eskubide edo balio berberak izateko. Genero kontzeptua birdefinitu dute, LGBT aukeretara irekiz, hala nola queer teoriara, eta ikuspuntu bakar batean oinarritutako mundu ikuskerak deseraikitzen saiatzen dira: gizona, zuria, mendebaldetarra eta goi klasekoa. Baita ere, lantzen dituzte maskulinotasun berriak eta gizonak gizartean izan behar lukeen zeregina. Azpimarratu behar da horrek ez duela esan nahi pertsona bakoitzarentzat feminismo bat dagoenik; aitzitik, ideia elkartuak adostu nahi dira, ahalik eta pertsona, ikuspuntu eta kultura desberdin gehien bildu ahal izateko.[47]
Feminismo postestrukturalistak bereizkeria desagerrarazteko kultura eta sinboloak ditu ardatz. Hala, kritika feminista aplikatzen die arteei, historiaren eta erakundeen esanahiaren berrirakurketa bat proposatzen du eta hizkuntzaren erabileraz arduratzen da, Judith Butler bezalako autoreekin.
Feminismo globalak feminismo eurozentriko edo koloniala kritikatzen du, «mendebaldeko kultura» deitu izan dena inposatzen duena, edo antzinako inperio kolonialistek beste kulturei ezartzen dien feminismo mota gisa, gutxiengoekiko begirada paternalista eta errepresorea sustatuz. Adibidez, feminismo eurozentrikoak emakume batentzat iraingarritzat jo dezake buruan zapi bat eramatea Dubaiko eguzkipean, bai bularrak erakustea tanga eta apaingarriekin janzten diren komunitate batean.
Feminismo lesbikoa, nahiz eta historikoki lesbianismoak feminismoarekin eta proiektu feministekin barne harremana izan duen, hobeki uler daiteke kontuan hartzen bada bigarren uhin feministarekin eta mugimendu homosexualekin ados ez egoteagatik 1970eko hamarkadaren hasieran sortutako mugimendua dela.[48] Heterosexualitatea berrikusi eta eztabaidatu nahi du, eta, hori egin ondoren, haren «sustraiei» buruzko hipotesiak planteatu, hala nola patriarkatua, kapitalismoa eta kolonialismoa. Gainera, feminista lesbikoak lesbianismoaren alde daude, erakunde horiekiko alienazioaren eta asegabetasunaren arrazoizko emaitza gisa.[49]
2000. urtetik aurrera, feminismo lesbikotik hein batean sortutako korronte bat agertu zen, transfeminismo izenekoa. Ikerlari batzuek feminismoaren kategoria bat dela uste dute, batetik, transgeneroaren diskurtsoa aplikatzen duena feminismoan, eta, bestetik, aurrerapen feministak diskurtso transgeneroan. Beste batzuek uste dute ideia elkartruke hori ez dela osoa izan, eta uste dute queer teoriak feminismo antirrazistarekin gainjartzean gertatzen dela uhin berria.
Pro sex feminismoa deritzona korronte ideologiko bat izan zen, 1980ko hamarkadan sortua; prostituziorako eskubidearen alde egiten zuen, eta XXI. mendeko uhin berriek antifeministatzat jotzen dute. Izan ere, prostituten eta gorputz saltzaileen edo alokatzaileen (haurdunaldi subrogatua, sexua, pornografia eta abar) bizitza hobetu behar dela uste izan arren, uste dute menderatze matxistaren beste gertakari bat dela; izan ere, inork ez luke halakorik egingo inguruabar pertsonal eta sozialek horretara behartuko ez balute.[47]
Europako beste herrialde batzuen gisara, Espainiako erresuman, emakumeen eta gizonen arteko benetako berdintasunerako lege organiko bat dago.[50] Espainiako Berdintasun Ministerioaren arabera, «genero berdintasuna da emakumeek eta gizonek era guztietako baliabideak baldintza berdinetan erabili eta kudeatzeko duten gaitasun legala, soziala eta politikoa».[51]
Feminismoaren eta genero azterketen arabera, «sexu desberdintasuna —bi sexu egotea mundu berean— ez da sexuen arteko desberdintasuna bezalakoa. Lehen kontzeptuak aniztasuna eta aberastasuna adierazten ditu. Bigarrenak, sexu batek bestearen gainean duen injustizia eta nagusitasuna».[52]
Sexua berezko ezaugarri bat da, naturak zehazten duena, emakumeen eta gizonen arteko desberdintasun fisikoak, biologikoak eta anatomikoak ezartzen baititu. Sexuak ugalketa sexualean duten potentzialaren arabera sailkatzen ditu pertsonak.[53]
Generoa da munduko gizarteek erabiltzen duten sistema, emakumeen eta gizonen funtzioak, jarrerak, balioak eta harremanak zehazteko. Pertsona baten sexua naturak zehazten du; beraren generoa gizarteak lantzen du.[54]
Genero berdintasuna ez da identitate zentzuan ulertu behar, gizonekiko berdintasun zentzuan, ideia horrek gizasemeak jartzen baititu eredutzat edo desiragarria den ororen neurgailutzat. Aitzitik, berdintasuna lortu behar da diferentziaren aitorpenean oinarrituta. Hala, berdintasunaren aldarrikapena ez da nahasi behar sexu maskulinoaren identifikazioarekin.
Aukera berdintasunak esan nahi du baliokidetasuna eta parekatzea: emakumeek gizarteko leku guztietara baldintza berdintasunean sartu nahi dute, eta ez berdinak izateko, eta hori oso desberdina da. Emakumeek eskubide osoko gizakiak izan behar dute, eta, beraz, sarbidea izan behar dute zuzendaritza karguetara, zientziara, kulturara eta abarrera. Horregatik, behar dute gizonei gaur egun eskaintzen zaizkien aukera berberak ematea, eskubide osoko herritar baitira. Baina ez haiek bezalakoak izateko, hau da, emakumeen nortasunaren ordez gizonezko izateko, baizik eta berdinak izateko eskubideetan, aukeretan eta gizarteko leku guztietan.[55]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.