From Wikipedia, the free encyclopedia
Geologia Lurraren barruko formak aztertzen dituen zientzia da, bai bere barnean dauden atal, formazio eta gaur egun kanpokaldean duten kokapena. Geologoen lanari esker Lurraren bizitza 4.600 milioi urtekoa dela dakigu (4,6 x 109). Era berean lurreko litosfera plaka tektonikotan banatuta dagoela aurkitu da, eta hauek astenosferan igerian daudela determinatu da. Geologiaren atal ezberdinek petrolio, ikatza, burdina, kuprea, uranioa... aurkitzeko teknikak garatu dituzte. Beste hainbat arroka eta mineral ere ustiatzeko moduak aztertzen ditu.
Geologia hitza lehen aldiz Jean-André Delucek erabili zuen 1778an. Encyclopædia Britannicako hirugarren edizioan ez zen agertu, baina 1809ko laugarrenean lehen aldiz agertu zen.
Theophrastusek, Aristotelesen ikasle bat, (K. a. 372-K. a. 287) Peri lithon liburua argitaratu zuen. Fosilen inguruan egin zuen interpretazioak bizirik iraun zuen Iraultza Zientifikorarte.
Shen Kua txinatarrak (1031-1095) estratuen inguruko lehen teoriak sortu ziten, higadura eta sedimentazio kontzeptuak barne hartuz.
Georg Agricola (1494-1555)) fisikariak, meatzeen inguruko lehen lana idatzi duen, De re metallica libri XII izenekoa. Energia eolikoa, energia hidrodinamikoa, metalen urtzea, soda, sulfuro eta haluroak ateratzeko teknikak... deskribatu zituen. Liburua 1556an argitaratu zen.
Nicolas Stenok (1638-1686) gainezertzearen legea, hasierako horizontaltasunaren printzipioa eta albo jarraikortasunaren printzipioa sortu zituen, gaur egun ere estratigrafiaren oinarrizko hiru printzipioak.
1700eko hamarkadan Jean-Etienne Guettard eta Nicolas Desmarestek Frantziako mapa geologikoa egin zuten. Sumendien lehenengo obserbazioak egin ziren Frantzian.
William Smith (1769-1839) estratuak ordenatzen egiten zen lehen mapa geologikoa eraiki zuen, fosilen ikerkuntza erabiliz.
James Hutton hartzen da lehenengo geologo modernotzat. 1785ean Theory of the Earth lana aurkeztu zuen Edinburgon. Bertan lurra lehenago uste zena baino askoz zaharragoa izan behar zuela argudiatzen zuen, horretarako mendiak higatu eta sedimentuak pilatzeko behar zen denbora handia zela argudiatu zuen. (Vol. 1, Vol. 2).
Huttonen ustez arroka guztiak sumendietatik edo magmatik eratorriak zirela esaten zuen eta horregatik bere jarraitzaileei plutonistak izendatzen zituzten. Beraien aurka zeudenak neptunistak izendatzen ziren, arroka guztiak itsaso hondoetan sortzen zirela uste baitzuten.
1811an Georges Cuvier eta Alexandre Brongniartek lurraren adinaren inguruko lana argitaratu zuten, Cuvierrek Parisen aurkitatako elefante fosilen lanean oinarrituta. William Smithen lanaren ondoren argitaratu bazen ere euren artean independienki estratigrafiaren printzipioak erabili zituzten.
1827an Charles Lyellek Principles of Geology argitaratu zuen, Charles Darwinek oso kontutan hartu zuen lana. Liburu honetan Huttonen uniformitarianismoan sakontzen zen. Lehenengo edizioa 1830an argitaratu zuen eta eraberritzen egon zen 1875rarte. Lurraren historiaan prozesu geologikoen geldotasunaren inguruan lan egiten zuen, uniformismo izeneko teoriarekin. Honen kontrakoak katastrofistak ziren, lurreko fenomeno geologiko gehienak katastrofetan sortzen zirela esaten zuten.
XIX. mendeko geologiako gai nagusia Lurraren adina zehaztea izan zen. Erlijiosoek 5.000 urtetako adina jartzen bazuten ere zientzialariek 100.000tik hainbat milaka milioi urtetara zihoazten datekin eztabaidatzen zuten. XX. mendean plaken tektonika garatu zen, kontinenteen jitoa eta itsas hondoaren hedapenaren teoriak batzen zituena. Honek Geologia guztiz irauli zuen.
Teoria hau Alfred Wegenerrek eta Arthur Holmesek proposatu zuten 1912an, baina 1960ko hamarkadararte ez zuen garapen eta onarpenik izan.
Geologiak, edozein zientziak bezala, hainbat oinarrizko printzipio jasotzen ditu. Gehienek estratuen arteko loturak nolakoak diren eztabaidatzea dute helburu.
Geologia honako jakintza arlotan bereiztu ohi da.
Mineralogia mineralak aztertzen dituen geologiaren adarretako bat da. Mineral moduan jatorri inorganikoa duen, konposaketa kimiko zehatz bat duen eta estruktura kristalografiko zehatz bat duen materia da. Solidoa eta modu kristalinoan aurkeztu ohi da, baina batzuk likido eran ager daitezke.
Petrologia arroken elkarteen propietate fisiko, kimiko, mineralogiko, espazial eta kronologikoak eta euren sorrera aztertzen dituen Geologiaren atala da. Berarekin harremanetan dagoen petrografiak arroka kristalinoen ezaugarriak argi polarizatuaren bitartez ikertzen ditu
Hidrologiak uraren hedapen espazial eta tenporalaren ikerketa egiten due zientzia da, bain lurraren gainean dagoena, bai atmosferan dagoena. Honek euria eta bestelako prezipitazioak, lurraren gainean doan ura, lurzoruaren hezetasuna, ebapotranspirazioa eta glaziarren oreka kontutan hartzen ditu.
Lurraren azpitik doan ura hidrogeologiak ikertzen du.
Hidrogeologia (greziarretik, hydro: ura eta geologos: lurraren ikerketa) hidrologiaren atal ba da. Urak lurzoruan eta arrokatan duen mugimendua ikertzen duen zientzia da. Zentzu orokorrean akuiferoetaz arduratzen da. Batzuetan geohidrologia erabiltzen da, baina ez da hain zabaldua.
Paleontologia iragan denboretako izaki bizidunak eta biosferaren eboluzioa aztertzen duen zientzia da. Lan hau fosilen bidez egiten du. Fosilak ez ezik izaki bizidunek oro har utzitako arrastoak ere ikertzen ditu paleontologiak. Paleontologia, beraz Biologia eta Geologiaren arteko Zientzia kontsideratuta dago. Paleontologiari esker Denbora Geologikoaren Eskalan sakontzea lortu da, bereziki, Mikropaleontologiak eskaintzen dituen datuak direla eta.
Sedimentologia arroka sedimentarioak sortzen dituzten sedimentu gorputzen formazio, garraio eta metatzea ikertzen dituen geologiaren azpiatala da. Iraganeko ingurune sedimentarioak interpretatu eta berreraikitzeko asmoa du. Oso harreman handia du estratigrafiarekin, baina honek ez bezala, ez ditu arrokak deskribatzen baizik eta berauek sortu zirenean zegoen egoera.
Estratigrafiak arroka sedimentario estratifikatuen ikerketa eta interpretazioa egiten du, euren identifikazio, deskripzio, sekuentzia bertikal zein horizontala, kartografia eta gorputz ezberdinen arteko korrelazioa ikertzen ditu. Sedimentologiarekin oso harreman handia du.
Geofisikak Lurra ikuspuntu fisikotik aztertzen du, bere barne egitura, kondizio fisikoak eta lurraren eboluzioa aztertzen du. Islapena eta errefrakzioa erabiltzen ditu, grabimetria, elektromagnetismoa, magnetismoa eta erradiazioa erabiltzen ditu metodologia gisa. Grabitatea, lurraren magnetismoa, itsasaldiak, lurrikarak, tsunamiak... ikertzen ditu.
Geokimika Geologia eta Kimika elkartzen dituen zientzia da. Lurra eta beste planeta batzuen konposaketa kimikoa ikertzen du, prozesu kimikoak eta arroken konposaketa. Lurra, hidrosfera eta atmosferaren arteko harremanak ere ikertzen ditu.
Geologia estrukturala lurrazala eta bere egiturak eta bertan dauden arroken arteko harremanak ikertzen dituen zientzia da. Arroken geometria eta agertzeko modua aztertzen du. Lurrazalaren arkitektura eta erlazio espazialak aztertu eta honen azpian egon daitezkeen egiturak azaltzen eta deskribatzen saiatzen da.
Bulkanologiak sumendi, laba eta magmaren ikerketa egiten duen zientzia da. Bulkanologoak sumendiak bisitatzeaz gain iraganean egondako eztandetako errauts eta pumitak ere jasotzen ditu. Sumendien leherketak aurreikustea da inbestigazio ildorik garrantzitsuenetariko bat.
Geotekniak ingeniaritza eta geologia batzen dituen azken honen atala da. Egiten diren obra handien zimentatzea ikuspuntu geologikotik aztertzen du.
Era berean, geologia karstaren zientzia garrantzitsuenetako bat da, espeleologiaren baitan kobazuloetako konposizioa eta morfologia ikertzen dituelarik.[1]
Geologia 4 dimentsioak aldi berean jorratzen dituen zientzietako bat da. Geologian garrantzi handia dauka gertakarien ordena jakitea, Lurraren historia ordenatu eta ulertu ahal izateko. Modu honetan Geologoek Lurraren Historia epe desberdinetan banatu dute gertakariak ordenatu ahal izateko.
| Eona | Era | Periodoa1 | Serieak/ Garaiak |
Gertakari nagusiak | Hasiera, orain milioi urte2 | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Fanero- zoikoa |
Zenozoikoa | Neogenoa3 | Holozenoa | Glaziazio garaien bukaera eta zibilizazioaren sorrera. | 0.011430 ± 0.00013 9 | |
| Pleistozenoa | Ugaztun handien sorrera eta estintzioa. Gizaki modernoaren sorrera. | 1.806 ± 0.005 * | ||||
| Pliozenoa | Gaur egungo glaziazioaren indartzea. Garai hotzak eta klima lehorra. Autralopitezinoak jaiotzen dira, hainbat ugaztun genero eta molusku garaikideak. | 5.332 ± 0.005 * | ||||
| Miozenoa | Moderate climate; Orogenia ipar hemisferioan. Gaur egungo ugaztun eta hegazti familiak bereizgarri bilakatzen dira. Zaldiak eta mastodonteak dibersifikatzen dira. Belarra nonnahi agertzen da. Lehenengo hominoideoak agertzen dira (‘’Sahelantrophus tchadensis’’) | 23.03 ± 0.05 * | ||||
| Paleogenoa 3 |
Oligozenoa | Klima epela. Eboluzio eta dibertsifikazio azkarra faunan, bereziki ugaztunetan. Garaikideak diren angiospermen dispertsio eta eboluzio nagusia. | 33.9±0.1 * | |||
| Eozenoa | Ugaztun arkaikoak loretu eta hedatu. Hainbat familia moderno ere agertzen dira. Belarra agertzen da. Antartika berriro izozten da eta gaur egungo garai glaziazioa hasten da. | 55.8±0.2 * | ||||
| Paleozenoa | Klima tropikala. Landare garaikideak. Ugaztunen dibertsifikazioa hainbat lerro ebolutibo primariotan, dinosauroen lekua okupatuz. Lehenengo ugaztun handiak (hipopotamo baten tamaina). | 65.5±0.3 * | ||||
| Mesozoikoa | Kretazeoa | Berantiarra | Loredun landareak agertzen dira eta beraiekin batera hainbat intsektu mota. Arrain teleosteo modernoak agertzen dira. Ammoniteak, belemniteak, errudistak, ekinoideoak (itsas trikuak) eta belakiak oso arruntak. Dinosauro mota berri ugari (Tyranosaurus, Hadrosaurus…) agertzen dira lurrean eta beraiekin batera krokodilo modernoak. Mosasauroak eta marrazoak agertzen dira itsasoan. Lehengo hegaztiek Pterosauroak aldentzen dituzte. Hiru ugaztun motak garatzen dira (monotremak, martsupialak eta karedunak). Lehenengo primatea. Gondwana kontinentea apurtzen da. Bere bukaeran meteorito erraldoi batek talka egiten du eta izaki bizidun asko desagertzen dira, euren artean ia osorik foraminiferoak. | 99.6±0.9 * | ||
| Goiztiarra | 145.5 ± 4.0 | |||||
| Jurasikoa | Berantiarra | Gimnospermoak (bereziki konifera) ugariak. Hainbat dinosauro mota ezberdinak (sauropodoak, carnosauroak eta stegosaurusak). Ugaztun ugari eta txikiak. Lehenengo hegaztiak. Ichthyosaurusak eta plesiosaurusak ugaritzen dira. Bibalboak, Ammoniteak eta belemniteak oso ugariak. Itsas triku arruntak. Pangea apurtu egiten da Gondwana eta Laurasia azpikontinentetan. Ozeano Atlantikoaren sorrera. | 161.2 ± 4.0 | |||
| Erdikoa | 175.6 ± 2.0 * | |||||
| Goiztiarra | 199.6 ± 0.6 | |||||
| Triasikoa | Berantiarra | Arkosauroak ugariak lurrean. Lehenengo dinosauroak, ugaztunak, pterosaurusak eta krokodiloak. Dicroidium flora arrunta egiten da lurrean. Anfibio ugari. Iktiosauroak itsasoan. Zeriatites ammoniteak oso arruntak. Koral modernoak agertzen dira eta arrain teleosteoak. Hainbat intsektu klado ezberdin agertzen dira. | 228.0 ± 2.0 | |||
| Erdikoa | 245.0 ± 1.5 | |||||
| Goiztiarra | 251.0 ± 0.4 * | |||||
| Paleozoikoa | Permiarra | Lopingiarra | Pangea superkontinentea eratzen da. Narrasti sinapsidoak arrunt bilakatzen dira. Hainbat anfibio klase. Koleopteroak eta euliak agertzen dira. Foraminiferoak agertzen dira eta beste hainbat izaki ur epeletan. Glaziazio permo-karboniferoa bukatzen da. Permiarra bukatzean Permo-Triasiar iraungipen masiboa ematen da, non izaki bizidunen %95 desagertzen diren. | 260.4 ± 0.7 * | ||
| Guadalupearra | 270.6 ± 0.7 * | |||||
| Cisuraliarra | 299.0 ± 0.8 * | |||||
| Karbon- iferoa4 / Pennsil- baniarra |
Berantiarra | Hegodun intsektuak agertu eta ugaritzen dira, euretariko batzuk erraldoi bihurtuz. Anfibio ugari. Lehenengo narrastiak. Ikatza ematen duten basoak sortu. Itsasoan oso arrunta, Goniatites, brakiopodoak, briozoak, bibalboak, koralak... | 306.5 ± 1.0 | |||
| Erdikoa | 311.7 ± 1.1 | |||||
| Goiztiarra | 318.1 ± 1.3 * | |||||
| Karbon- iferoa4 / Missis- sippiarra |
Berantiarra | Lehenengo zuhaitz handiak. Lehenengo tetrapodoek ura uzten dute. Lehenengo marrazoak. Glaziazioa Gondwanako Ekialdean. | 326.4 ± 1.6 | |||
| Erdikoa | 345.3 ± 2.1 | |||||
| Goiztiarra | 359.2 ± 2.5 * | |||||
| Devoniarra | Berantiarra | Haziak botatzen dituzten lehenengo landareak sortzen dira. Hegorik gabeko lehen intsektuak agertzen dira. Itsasoan koral rugoso eta tabulatuak, goniatites ammoniteak eta brakiopodoak ugari egiten dira. Hainbat arrain mota agertzen dira. Lehenengo tetrapodoak oraindik uretan. Euramerika kontinentea. | 385.3 ± 2.6 * | |||
| Erdikoa | 397.5 ± 2.7 * | |||||
| Goiztiarra | 416.0 ± 2.8 * | |||||
| Siluriarra | Pridoliarra | Lehengo landare baskular lurtarrak, milipedoak eta artropleuridoak, lehenengo arrain baraildunak eta hainbat ostrakodermo eta agnata. Euripteridoak handien egiten dira. Koral tabulatu eta rugosoak. Brakiopodoen artean Rinkonelidoak sortzen dira eta krinoideo eta trilobiteak oso ugariak dira. | 418.7 ± 2.7 * | |||
| Ludlow | 422.9 ± 2.5 * | |||||
| Wenlock | 428.2 ± 2.3 * | |||||
| Llandovery | 443.7 ± 1.5 * | |||||
| Ordobiziarra | Berantiarra | Ornogabe ugari sortzen dira. Lehenego koralak, brakiopodoak, bibalboak, nautiloideoak, trilobiteak, ostrakodoak, briozooak eta hainbat ekinodermatu familia, graptoliteak eta beste taxoi batzuk ugariak dira. Konodontoak agertzen dira hasieran. Glaziazio erraldoia gertatzen da garai honetan. Lehenengo landare lurtarrak. | 460.9 ± 1.6 * | |||
| Erdi Ordoviziarra | 471.8 ± 1.6 | |||||
| Goiztiarra | 488.3 ± 1.7 * | |||||
| Kanbriarra | Furongiarra | Kanbriarreko leherketa gertatzen da, dibertsifikazio erraldoiarekin. Gaur eguneko animalia modernoen Phyllumen erdiak agertzen dira eta beste hainbat forma konplexu gaur eguneko sailkapenetan sartzen ez direnak. Arkeoziatidoak Goiz Kanbriarrean ugariak dira. Trilobiteak, Priapulidoak eta belakiak, brakiopodo artikulatuak, eta bestelako forma batzuk ugari eta arruntenak. Lehenengo kordatua agertzen da, Pikaia gracilens. Anomalocaris da depredadorerik gorenak. Ediacarako izakiak desagertzen dira. | 501.0 ± 2.0 * | |||
| Erdikoa | 513.0 ± 2.0 | |||||
| Goiztiarra | 542.0 ± 1.0 * | |||||
| Proter- ozoikoa 5 |
Neo- proterozoikoa |
Ediacara | Lehenengo animaliak (animalia zelulanitzak). Ediacarako fauna (vendobionta) agertzen da mundu osoan zehar. Lehenengo belakiak. | 630 +5/-30 * | ||
| Kriogeniarra | Baliteke lur osoa izoztea. Rodinia apurtzen hasten da. | 850 6 | ||||
| Toniarra | Lehenengo akritarkoen erradiazioa. | 1000 6 | ||||
| Meso- proterozoikoa |
Steniarra | Metamorfismo altuko eraztunak sortzen dira Rodinia kontinentearen sorrera orogenia dela eta. | 1200 6 | |||
| Ektasiarra | Plataformak hedatzen jarraitzen du. | 1400 6 | ||||
| Kalimmiarra | Plataforma hedatzen da. | 1600 6 | ||||
| Paleo- proteroziokoa |
Stateriarra | Lehenengo zelula Eukariotoak. Columbia (superkontinentea) sortzen da.. | 1800 6 | |||
| Orosiriarra | Lurreko atmosfera oxigenoz betetzen da lehen aldiz. Vredefort eta Sudbury Arroa asteroideeen talka. Hainbat orogenia ematen dira.. | 2050 6 | ||||
| Rhyaciarra | Bushveld Formazioa sortzen da. Glaziazio Huroniarra. | 2300 6 | ||||
| Sideriarra | Burdin Bandeatuaren Formazioa sortzen da | 2500 6 | ||||
| Arkearra 5 |
Neoarkearra | Kratoi modernoen estabilizazioa. | 2800 6 | |||
| Mesoarkearra | Lehenengo estromatolitoa | 3200 6 | ||||
| Paleoarkearra | Ezagutzen den lehenengo bakteria fototrofoa (atmosferara oxigenoa askatzen duena). | 3600 6 | ||||
| Eoarkearra | Zelula bakarreko lehen izakiakk | 3800 | ||||
| Hadearra 5,7 |
Behe Imbriarra | 3850 | ||||
| Nektariarra | 3920 | |||||
| 1-9 Arro taldeak | 4100 Ma - Ezagutzen den arrokarik zaharrena | 4150 | ||||
| Kriptikoa8 | 4400 Ma - Ezagutzen den mineralik zaharrena; 4570 Ma - Lurraren formazioa | 4570 | ||||
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
